Qazaq osı zamanğı tarihında öz ornın oyıp twrıp alğan, altı Alaştıñ armanın bölip-jarmay, ortaq kötergen, twtas Alaş wrandı Qazaqtıñ basın biriktirgisi kelgen birden-bir qozğalıs – Alaş Orda qozğalısı. Birden-bir ükimet ol – Alaş-Orda ükimeti. Alaş  partiyası men Alaş orda ükimeti, Alaş qayratkerleri turalı ağa buın,  orta buın qwlşına eñbektenip jür. Tipti sayasat sahınasına endi qadam basqan orta-jaña buın sayasatkerlerde öz imidjderin qalıptastırıp, halıq aldındağı bet-bedelin köteru üşin Alaşordaşılardı qalqan etetin kezge jettik. Bir esepten bwl da jetistik. Bizdiñ bügingi Qazaqstan qoğamında keşe auızğa alu qılmıs bolıp sanalğan Alaşordaşılardı zertteu, madaqtau, tanıtu abroy, märtebe bolsa odan artıq baqıt bar ma? Bwl da bolsa täñir bergen täuelsizdiktiñ  bağa jetpes tartuı bolsa kerek.

Biraq, Alaş partiyası, Alaş orda ükimeti, Alaş qayratkerleri turalı aytılımda, zertteulerde eleusiz qalıp jatqan jaqtarda joq emes. Sonıñ biri Alaş orda qayratkerleriniñ ŞığısTürkistandı meken etken  Qazaqtarmen bolğan qarım-qatınası, barıs-kelisi bolsa kerek.

Şığıs Türkistandı meken etken Abaq Kerey eli 1857 jılğı Joñğardıñ soñğı qontayşısı Ämir-Sananıñ Qıtaydı bilep otırğan Mänju imperiyasınıñ qalıñ qolınan jeñilis tauıp, Joñğar ordasınıñ tolıq küyreuimen birge köştiñ basın qazirgi Şığıs Qazaqstanğa, sodan keyin  Qalba tauın endey ötip, Ertisti örlep, qazirgi Qıtaydağı Altay aymağına qonıs teuip, ornıqqan kezi 1890 jıldarğa tura kelip edi. Abaq Kerey köşin bastağan Er Jänibek batırdıñ Joñğar  ordası küyrey saluımen, elin Şığısqa bastap köşu sebebi – kemeñger  jırau aytqanday, rular arasındağı toydan şıqqan töbeles emes, qayta «Özenniñ basın almay, özegi seniki bolmaydı!» degen Abılaydıñ köregen strategiyalıq şeşimi bolsa kerek.

Abılay tapsırmasın  qwp alğan Er Jänibek  qaytse de  Joñğardan bosağan Ertis özenniñ basın aludı maqsat twtıp, qazirgi Altay aymağınıñ qiır şığısı bolıp keletin, bwl künderi «Ör Altay» atalatın Köktoğay, Şiñgilge deyin jer şalıp barıp, köştiñ basın Ör Altayğa deyin jetkizip, Ertistiñ basın aludı jas batırlarğa bwyırğan. Er Jänibektiñ bwyrğın eki etpegen Qotıraq, Bayqan batırlar elin bastap, Ertisti keşip ötip, bügingi Altay aymağına kerege jaydı. Sol tarihtıñ kuäsindey  «Qotıraq ötkeli, Bayqan ötkeli»  atanğan ötkelder äli tarih kuäsi bolıp, el jadında saqtaluda. «Özenniñ basın almay, özegi seniki bolmaydı!» degen danışpan Abılaydıñ strategiyalıq baylamı Qazaqtıñ eki batırı Er Jänibek pen Rayımbekke jüktelgen siyaqtı.

Er Jänibek elin bastap Ertistiñ basın alğanda Rayımbek batır İleniñ basın aluğa qol bastap şığıp, jaudı türe quıp, Abılay ämirin orındağan desedi. Alayda, Abılay köregendik tanıtıp, Er Jänibek pen Rayımbek erlik körsetip, eldi Ertis pen İleniñ basına jetkizip, eki özenniñ basın alğanmen, bwl künderi irgeli el bolıp, jan sanı jartı milionnan asıp, Altaydıñ Abaq Kereyi atanıp, Altaydıñ ör basınıñ küngeyi men teriskeyin jaylap, Ertisti ielep jatqanımen Abaq eli men İleniñ basın alğan, jansanı milionğa jetken Alban-Qızay eli jat qolında qalıp qoymay, Ertispen İleniñ bası da qoldan ketip,bwl künderi Ertis pen Balqaş bas auruımızğa aynalıp otırğan joq pa?

Tarihtıñ şirına tüsip, ötkendi aytıp ketkenimizdiñ jalğız ğana sebebi bar, ol sonau Abılay zamanı bolsın, keşegi Kenesarı zamanı bolsın, altı Alaştı biriktirip, Alaşorda ükimetin qwrğan Alaş-Orda zamanı bolsın bärin de Qazaq dalası şet-şekarağa bölinbey, bir niette, bir wrannıñ astında bolğanın aytqımız keledi. 1913-1921 jıldarı şıqqan Alaş-Orda qayratkerleri bas bolğan «Sarıarqa», «Irtiş ili», «Ayqap», «Qazaq» gezetteriniñ büginge jetip saqtalğan sarğayğan paraqtarın aqtarsañ bwl küni Qıtay, Moñğol şeginde qalğan Altaydıñ Abaq Kereylerimen birde üzilmegen qarım-qatınas, hat-habarların, ortaq küreske degen adal nietterin bilemiz.

Alaş partiyası qwrılıp, Alaş-Orda ükimeti  alğaş jwmısın bastağanda-aq sol kez Qıtay elin bilep twrğan Mänju imperiyası qarauındağı  Altay-Tarbağataydıñ Kerey-Naymandarı jat eldiñ qarauında otırsa da özderiniñ igi tilekterin aytıp, jaña qwrılğan Alaş ükimetine ruhani jane qarjılay qoldau körsetkenin tömendegi hattan köruge boladı. Hattıñ «gazetten oquımızşa» degen sözben bastaluına qarağanda Altay Kereyleri Alaş gazetterin üzbey oqıp twrsa kerek.

Tileulestik

 Qıtay jwrtına qarağan Alaş wrandı Abaq Kereyinen:

Gazetten köruimiz boyınşa, Rossiya jwrtına qarğan Qazaq-Qırğız birigip, öz aldına jwrt bolıp, Alaşordasın tigip, Alaş tuın köterdi degendi estip, Patşamız basqa bolsa da wranımız-Alaş, näsilimiz-Qazaq bolğandıqtan, Alaş balasınıñ bası qosılıp, jwrt qatarına kiruine tilektestigimizdi bildiremiz. Oylağandarı oyınan şığıp, iske sät bersin!

Wlt qazınasına järdem beruşi: Qıtay Qazaqtarı.

Hat soñına sol kez Altay Abaq kereyleriniñ igi-jaqsıları qol qoyıp,özderiniñ atağan kömek qarajattarın jazıp, qol qoyğan.

Hat 1918 jılı Semeyden şıqqan “Sarıarqa” gazetinde jariyalanğan

Osı  tektes hattı qazirgi Qıtayğa qarastı Tarbağataydıñ Kerey-Naymandarı da jazğan.

Basqarmağa:

«Qazaq» gezetiniñ 237 nömeriniñ bosqın Qazaq-Qırğız halın Ötejan Jaralaq jazğanın körip, Şäueşek mwsılmandarı arasınan tömende atı jazılğan adamdardan 2200 som aqşa jinap, «Qazaq» basqarmasına 12 yanvarda jiberip qoydım. Qolımda 17  jäne 13-yanvarda  Şäueşek poştahanasınan alğan kvitanciyam bar. Soñğı kezde bildik, Orınbordı 18- yanvarda bolşevikter alğannan keyin «Qazaq» gazetin şığaruşı Ahmet pen Mirjaqıp Orınbordan şığıp ketipti. Sondıqtan joğarda jinalğan aqşa olardıñ qolına tapsırılmağan körinedi. Söytse de,  «Qazaqtı» odan keyin basqarıp qalğandar aqşanı alğan şığar, mümkin, tiisti ornına jibergen şığar dep oylaymın. Biraq, bwl künge deyin gazet jüzinde eş habar bolmadı. «Sarıarqa» basqarmasınan ötinerim: osı hatımdı bassañızdar eken. Mına qayrlı iske aqşa bergenderdiñ aldında esep bergenim bolsın, häm basqalarğa ülgi bolsın. Joğardağı aqşanı alğan-almağandığın, tiisti orınğa  tapsırğan-tapsırmağanın «Qazaqtı» osı küni basqarıp otırğan azamattar gazet jüzinde jauap qaytarsa eken.

Hat soñına sol kezde Tarbağatay betindegi igi-jaqsı el azamattarınıñ atı jane olardıñ «Qazaq» basqarmasına jibergen qarjılıq kömekteri jazılğan.

Mısal üşin keltirgen eki hattıñ mazmwnına qarasaqta Altay-Tarbağataydı meken etken Kerey-Nayman jwrtınıñ Alaşorda ükimetinen de, olar şığaratın gazetten de eşqaşan qol üzbey, ruhani-qarjılıq jaqtan qoldau körsetip, orıs şeginde jatqan Qazaq-Qırğız eliniñ täuelsiz el boluına degen ülken tilegin, adal nietin köremiz. Qay zamanda bolmasın, qanday jağdayda bolsın, qay elde ömir sürse de  «Näsilim-Qazaq,Wranım-Alaş» degen  Altaydıñ teriskeyi men künbetindegi Qazaq jwrtı osı täuelsizdikti añsap, qoldap ötti. Olardıñ jüregi birde-bir minut Qazaq elindegi bauırlastarınan bölek soğıp körgen joq.

Bwl künderi täuelsizdik alıp, kök bayraqtı kökke kötergen el bolıp, esimizdi jiğan kezde sonau qiın-qıstau kezderde erlerimizge tilekşi, kömekşi bolğan, jalpı, Alaş jwrtınıñ täuelsizdigi men bostandığı üşin küresken erlerge alıstan küş berip, kömek qolın sozğan erlerimizdi, sol erlerdi tudırğan, bwl künde şekaranıñ sırtında qalğan irgeli eldi wmıtpağanımız äruaq aldında da, Alaş aldında da ötelmek parız bolmaq.

Joğardağı eki hat tek internet betinde jariyalanğan, tarih äueskerleriniñ qolına tüsken kezdeysoq derekter. Al 1913-1921 jılğa deyingi aralıqta Alaş orda qayratkerleri men Altay Tarbağataydı mekendegen irgeli eldiñ el bastağan erleri arasında qanşama sırğa tolı, bügingi wrpaqtarğa ülgi-önege bolarlıq önegeli tarihı qalğanın tek Täñir men bwl künderi sarğayıp arhivte jatqan Alaş qayratkerleri şığarğan Qazaq gazetteri ğana biledi.

Alaş-Orda tarihın zertteude, zerdeleude jauapsız swraqtar äli de köp. Ahmet Baytwrsınwlı bastağan Alaş qayratkerleri Şäueşekke nege bardı? Qanday maqsatpen bardı? Qanday nätijelerge jetti? Alaş ükimeti bwl künde Qıtay şeginde jatqan Qazaqtar men Qazaq jerine qanday közqaras wstandı? Mine, osı swraqtardıñ jauabın Alaş-Orda qayratkerleriniñ jazğan eñbekteri men şığarğan gazetterinen zerdelep, Qazaq tarihın bügingi Qazaqstan memleketiniñ şekarasımen ğana şektemey, keşe ğana ötken wlı Alaş-Orda qayratkerleri men soğan tilektes, niettes bolğan Qazaq jwrtınıñ tarihı eskerusiz qalmasa degen tilek bar.

Halel Dosmwhambetwlı tergeuşige bergen jauabında “Bizdiñ maqsatımız barlıq Qazaqtıñ basın qosu bolatın. Sondıqtan Qıtaydağı Qazaqtardı da qosıp aludı qarastırdıq. Ärine, ondağı Qazaqtar özderi mekendep otırğan territoriyasımen Alaş-Orda qwramına kiru kerek dep eseptedik”, – dep moyındama jazıptı. Olay bolsa, tarihın tolıqtap, joğın joqtağan Qazaq eli de şette qalğan tarihın bügingi wrpağına jetkizu mindetin üstine alu kerek degen oydamız.

Alaş arıstarınıñ arman-tilegi bizdi ärdayım jebep jürsin!

Serik Mwrathan