قازاق وسى زامانعى تاريحىندا ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العان، التى الاشتىڭ ارمانىن ءبولىپ-جارماي، ورتاق كوتەرگەن، تۇتاس الاش ۇراندى قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگىسى كەلگەن بىردەن-ءبىر قوزعالىس – الاش وردا قوزعالىسى. بىردەن-ءبىر ۇكىمەت ول – الاش-وردا ۇكىمەتى. الاش پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى اعا بۋىن، ورتا بۋىن قۇلشىنا ەڭبەكتەنىپ ءجۇر. ءتىپتى ساياسات ساحىناسىنا ەندى قادام باسقان ورتا-جاڭا بۋىن ساياساتكەرلەردە ءوز يميدجدەرىن قالىپتاستىرىپ، حالىق الدىنداعى بەت-بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن الاشورداشىلاردى قالقان ەتەتىن كەزگە جەتتىك. ءبىر ەسەپتەن بۇل دا جەتىستىك. ءبىزدىڭ بۇگىنگى قازاقستان قوعامىندا كەشە اۋىزعا الۋ قىلمىس بولىپ سانالعان الاشورداشىلاردى زەرتتەۋ، ماداقتاۋ، تانىتۋ ابروي، مارتەبە بولسا ودان ارتىق باقىت بار ما؟ بۇل دا بولسا ءتاڭىر بەرگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ باعا جەتپەس تارتۋى بولسا كەرەك.
بىراق، الاش پارتياسى، الاش وردا ۇكىمەتى، الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ايتىلىمدا، زەرتتەۋلەردە ەلەۋسىز قالىپ جاتقان جاقتاردا جوق ەمەس. سونىڭ ءبىرى الاش وردا قايراتكەرلەرىنىڭ شىعىستۇركىستاندى مەكەن ەتكەن قازاقتارمەن بولعان قارىم-قاتىناسى، بارىس-كەلىسى بولسا كەرەك.
شىعىس تۇركىستاندى مەكەن ەتكەن اباق كەرەي ەلى 1857 جىلعى جوڭعاردىڭ سوڭعى قونتايشىسى ءامىر-سانانىڭ قىتايدى بيلەپ وتىرعان ءمانجۋ يمپەرياسىنىڭ قالىڭ قولىنان جەڭىلىس تاۋىپ، جوڭعار ورداسىنىڭ تولىق كۇيرەۋىمەن بىرگە كوشتىڭ باسىن قازىرگى شىعىس قازاقستانعا، سودان كەيىن قالبا تاۋىن ەندەي ءوتىپ، ەرتىستى ورلەپ، قازىرگى قىتايداعى التاي ايماعىنا قونىس تەۋىپ، ورنىققان كەزى 1890 جىلدارعا تۋرا كەلىپ ەدى. اباق كەرەي كوشىن باستاعان ەر جانىبەك باتىردىڭ جوڭعار ورداسى كۇيرەي سالۋىمەن، ەلىن شىعىسقا باستاپ كوشۋ سەبەبى – كەمەڭگەر جىراۋ ايتقانداي، رۋلار اراسىنداعى تويدان شىققان توبەلەس ەمەس، قايتا «وزەننىڭ باسىن الماي، وزەگى سەنىكى بولمايدى!» دەگەن ابىلايدىڭ كورەگەن ستراتەگيالىق شەشىمى بولسا كەرەك.
ابىلاي تاپسىرماسىن قۇپ العان ەر جانىبەك قايتسە دە جوڭعاردان بوساعان ەرتىس وزەننىڭ باسىن الۋدى ماقسات تۇتىپ، قازىرگى التاي ايماعىنىڭ قيىر شىعىسى بولىپ كەلەتىن، بۇل كۇندەرى «ءور التاي» اتالاتىن كوكتوعاي، شىڭگىلگە دەيىن جەر شالىپ بارىپ، كوشتىڭ باسىن ءور التايعا دەيىن جەتكىزىپ، ەرتىستىڭ باسىن الۋدى جاس باتىرلارعا بۇيىرعان. ەر جانىبەكتىڭ بۇيرعىن ەكى ەتپەگەن قوتىراق، بايقان باتىرلار ەلىن باستاپ، ەرتىستى كەشىپ ءوتىپ، بۇگىنگى التاي ايماعىنا كەرەگە جايدى. سول تاريحتىڭ كۋاسىندەي «قوتىراق وتكەلى، بايقان وتكەلى» اتانعان وتكەلدەر ءالى تاريح كۋاسى بولىپ، ەل جادىندا ساقتالۋدا. «وزەننىڭ باسىن الماي، وزەگى سەنىكى بولمايدى!» دەگەن دانىشپان ابىلايدىڭ ستراتەگيالىق بايلامى قازاقتىڭ ەكى باتىرى ەر جانىبەك پەن رايىمبەككە جۇكتەلگەن سياقتى.
ەر جانىبەك ەلىن باستاپ ەرتىستىڭ باسىن العاندا رايىمبەك باتىر ىلەنىڭ باسىن الۋعا قول باستاپ شىعىپ، جاۋدى تۇرە قۋىپ، ابىلاي ءامىرىن ورىنداعان دەسەدى. الايدا، ابىلاي كورەگەندىك تانىتىپ، ەر جانىبەك پەن رايىمبەك ەرلىك كورسەتىپ، ەلدى ەرتىس پەن ىلەنىڭ باسىنا جەتكىزىپ، ەكى وزەننىڭ باسىن العانمەن، بۇل كۇندەرى ىرگەلى ەل بولىپ، جان سانى جارتى ميليوننان اسىپ، التايدىڭ اباق كەرەيى اتانىپ، التايدىڭ ءور باسىنىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن جايلاپ، ەرتىستى يەلەپ جاتقانىمەن اباق ەلى مەن ىلەنىڭ باسىن العان، جانسانى ميليونعا جەتكەن البان-قىزاي ەلى جات قولىندا قالىپ قويماي، ەرتىسپەن ىلەنىڭ باسى دا قولدان كەتىپ،بۇل كۇندەرى ەرتىس پەن بالقاش باس اۋرۋىمىزعا اينالىپ وتىرعان جوق پا؟
تاريحتىڭ شيرىنا ءتۇسىپ، وتكەندى ايتىپ كەتكەنىمىزدىڭ جالعىز عانا سەبەبى بار، ول سوناۋ ابىلاي زامانى بولسىن، كەشەگى كەنەسارى زامانى بولسىن، التى الاشتى بىرىكتىرىپ، الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان الاش-وردا زامانى بولسىن ءبارىن دە قازاق دالاسى شەت-شەكاراعا بولىنبەي، ءبىر نيەتتە، ءبىر ۇراننىڭ استىندا بولعانىن ايتقىمىز كەلەدى. 1913-1921 جىلدارى شىققان الاش-وردا قايراتكەرلەرى باس بولعان «سارىارقا»، «يرتيش ءيلى»، «ايقاپ»، «قازاق» گەزەتتەرىنىڭ بۇگىنگە جەتىپ ساقتالعان سارعايعان پاراقتارىن اقتارساڭ بۇل كۇنى قىتاي، موڭعول شەگىندە قالعان التايدىڭ اباق كەرەيلەرىمەن بىردە ۇزىلمەگەن قارىم-قاتىناس، حات-حابارلارىن، ورتاق كۇرەسكە دەگەن ادال نيەتتەرىن بىلەمىز.
الاش پارتياسى قۇرىلىپ، الاش-وردا ۇكىمەتى العاش جۇمىسىن باستاعاندا-اق سول كەز قىتاي ەلىن بيلەپ تۇرعان ءمانجۋ يمپەرياسى قاراۋىنداعى التاي-تارباعاتايدىڭ كەرەي-نايماندارى جات ەلدىڭ قاراۋىندا وتىرسا دا وزدەرىنىڭ يگى تىلەكتەرىن ايتىپ، جاڭا قۇرىلعان الاش ۇكىمەتىنە رۋحاني جانە قارجىلاي قولداۋ كورسەتكەنىن تومەندەگى حاتتان كورۋگە بولادى. حاتتىڭ «گازەتتەن وقۋىمىزشا» دەگەن سوزبەن باستالۋىنا قاراعاندا التاي كەرەيلەرى الاش گازەتتەرىن ۇزبەي وقىپ تۇرسا كەرەك.
تىلەۋلەستىك
قىتاي جۇرتىنا قاراعان الاش ۇراندى اباق كەرەيىنەن:
گازەتتەن كورۋىمىز بويىنشا، روسسيا جۇرتىنا قارعان قازاق-قىرعىز بىرىگىپ، ءوز الدىنا جۇرت بولىپ، الاشورداسىن تىگىپ، الاش تۋىن كوتەردى دەگەندى ەستىپ، پاتشامىز باسقا بولسا دا ۇرانىمىز-الاش، ءناسىلىمىز-قازاق بولعاندىقتان، الاش بالاسىنىڭ باسى قوسىلىپ، جۇرت قاتارىنا كىرۋىنە تىلەكتەستىگىمىزدى بىلدىرەمىز. ويلاعاندارى ويىنان شىعىپ، ىسكە ءسات بەرسىن!
ۇلت قازىناسىنا جاردەم بەرۋشى: قىتاي قازاقتارى.
حات سوڭىنا سول كەز التاي اباق كەرەيلەرىنىڭ يگى-جاقسىلارى قول قويىپ،وزدەرىنىڭ اتاعان كومەك قاراجاتتارىن جازىپ، قول قويعان.
حات 1918 جىلى سەمەيدەن شىققان “سارىارقا” گازەتىندە جاريالانعان
وسى تەكتەس حاتتى قازىرگى قىتايعا قاراستى تارباعاتايدىڭ كەرەي-نايماندارى دا جازعان.
باسقارماعا:
«قازاق» گەزەتىنىڭ 237 نومەرىنىڭ بوسقىن قازاق-قىرعىز حالىن وتەجان جارالاق جازعانىن كورىپ، شاۋەشەك مۇسىلماندارى اراسىنان تومەندە اتى جازىلعان ادامداردان 2200 سوم اقشا جيناپ، «قازاق» باسقارماسىنا 12 يانۆاردا جىبەرىپ قويدىم. قولىمدا 17 جانە 13-يانۆاردا شاۋەشەك پوشتاحاناسىنان العان كۆيتانتسيام بار. سوڭعى كەزدە بىلدىك، ورىنبوردى 18- يانۆاردا بولشەۆيكتەر العاننان كەيىن «قازاق» گازەتىن شىعارۋشى احمەت پەن مىرجاقىپ ورىنبوردان شىعىپ كەتىپتى. سوندىقتان جوعاردا جينالعان اقشا ولاردىڭ قولىنا تاپسىرىلماعان كورىنەدى. سويتسە دە، «قازاقتى» ودان كەيىن باسقارىپ قالعاندار اقشانى العان شىعار، مۇمكىن، ءتيىستى ورنىنا جىبەرگەن شىعار دەپ ويلايمىن. بىراق، بۇل كۇنگە دەيىن گازەت جۇزىندە ەش حابار بولمادى. «سارىارقا» باسقارماسىنان وتىنەرىم: وسى حاتىمدى باسساڭىزدار ەكەن. مىنا قايرلى ىسكە اقشا بەرگەندەردىڭ الدىندا ەسەپ بەرگەنىم بولسىن، ءھام باسقالارعا ۇلگى بولسىن. جوعارداعى اقشانى العان-الماعاندىعىن، ءتيىستى ورىنعا تاپسىرعان-تاپسىرماعانىن «قازاقتى» وسى كۇنى باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار گازەت جۇزىندە جاۋاپ قايتارسا ەكەن.
حات سوڭىنا سول كەزدە تارباعاتاي بەتىندەگى يگى-جاقسى ەل ازاماتتارىنىڭ اتى جانە ولاردىڭ «قازاق» باسقارماسىنا جىبەرگەن قارجىلىق كومەكتەرى جازىلعان.
مىسال ءۇشىن كەلتىرگەن ەكى حاتتىڭ مازمۇنىنا قاراساقتا التاي-تارباعاتايدى مەكەن ەتكەن كەرەي-نايمان جۇرتىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنەن دە، ولار شىعاراتىن گازەتتەن دە ەشقاشان قول ۇزبەي، رۋحاني-قارجىلىق جاقتان قولداۋ كورسەتىپ، ورىس شەگىندە جاتقان قازاق-قىرعىز ەلىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا دەگەن ۇلكەن تىلەگىن، ادال نيەتىن كورەمىز. قاي زاماندا بولماسىن، قانداي جاعدايدا بولسىن، قاي ەلدە ءومىر سۇرسە دە «ءناسىلىم-قازاق،ۇرانىم-الاش» دەگەن التايدىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنبەتىندەگى قازاق جۇرتى وسى تاۋەلسىزدىكتى اڭساپ، قولداپ ءوتتى. ولاردىڭ جۇرەگى بىردە-ءبىر مينۋت قازاق ەلىندەگى باۋىرلاستارىنان بولەك سوعىپ كورگەن جوق.
بۇل كۇندەرى تاۋەلسىزدىك الىپ، كوك بايراقتى كوككە كوتەرگەن ەل بولىپ، ەسىمىزدى جيعان كەزدە سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزدەردە ەرلەرىمىزگە تىلەكشى، كومەكشى بولعان، جالپى، الاش جۇرتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ەرلەرگە الىستان كۇش بەرىپ، كومەك قولىن سوزعان ەرلەرىمىزدى، سول ەرلەردى تۋدىرعان، بۇل كۇندە شەكارانىڭ سىرتىندا قالعان ىرگەلى ەلدى ۇمىتپاعانىمىز ارۋاق الدىندا دا، الاش الدىندا دا وتەلمەك پارىز بولماق.
جوعارداعى ەكى حات تەك ينتەرنەت بەتىندە جاريالانعان، تاريح اۋەسكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسكەن كەزدەيسوق دەرەكتەر. ال 1913-1921 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا الاش وردا قايراتكەرلەرى مەن التاي تارباعاتايدى مەكەندەگەن ىرگەلى ەلدىڭ ەل باستاعان ەرلەرى اراسىندا قانشاما سىرعا تولى، بۇگىنگى ۇرپاقتارعا ۇلگى-ونەگە بولارلىق ونەگەلى تاريحى قالعانىن تەك ءتاڭىر مەن بۇل كۇندەرى سارعايىپ ارحيۆتە جاتقان الاش قايراتكەرلەرى شىعارعان قازاق گازەتتەرى عانا بىلەدى.
الاش-وردا تاريحىن زەرتتەۋدە، زەردەلەۋدە جاۋاپسىز سۇراقتار ءالى دە كوپ. احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرى شاۋەشەككە نەگە باردى؟ قانداي ماقساتپەن باردى؟ قانداي ناتيجەلەرگە جەتتى؟ الاش ۇكىمەتى بۇل كۇندە قىتاي شەگىندە جاتقان قازاقتار مەن قازاق جەرىنە قانداي كوزقاراس ۇستاندى؟ مىنە، وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن الاش-وردا قايراتكەرلەرىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرى مەن شىعارعان گازەتتەرىنەن زەردەلەپ، قازاق تاريحىن بۇگىنگى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىمەن عانا شەكتەمەي، كەشە عانا وتكەن ۇلى الاش-وردا قايراتكەرلەرى مەن سوعان تىلەكتەس، نيەتتەس بولعان قازاق جۇرتىنىڭ تاريحى ەسكەرۋسىز قالماسا دەگەن تىلەك بار.
حالەل دوسمۇحامبەتۇلى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا ء“بىزدىڭ ماقساتىمىز بارلىق قازاقتىڭ باسىن قوسۋ بولاتىن. سوندىقتان قىتايداعى قازاقتاردى دا قوسىپ الۋدى قاراستىردىق. ارينە، ونداعى قازاقتار وزدەرى مەكەندەپ وتىرعان تەرريتورياسىمەن الاش-وردا قۇرامىنا كىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەدىك”، – دەپ مويىنداما جازىپتى. ولاي بولسا، تاريحىن تولىقتاپ، جوعىن جوقتاعان قازاق ەلى دە شەتتە قالعان تاريحىن بۇگىنگى ۇرپاعىنا جەتكىزۋ مىندەتىن ۇستىنە الۋ كەرەك دەگەن ويدامىز.
الاش ارىستارىنىڭ ارمان-تىلەگى ءبىزدى ءاردايىم جەبەپ ءجۇرسىن!
سەرىك مۇراتحان
پىكىر قالدىرۋ