Altı jıl qaralı, qayğılı altı jıl ötti. Ärbiri bir-bir ömirdey sarılğan wzaq. Qara jel üzilmey soqqan küzdiñ suıq künindey quarğan jüdeu jıldar… Sodan beri Qaragöz qaralı tor bwlbwlınday, bwl tösektiñ iesi. Sansız köp künder ötip jatsa da, ne bir jaña ümit äkelip sergitken, ne bolmasa jüdeu köñildi bir sağatqa bolsa da selt etkizip alañdatqan mezgil bolğan emes. Qaragöz bwl ömirge äbden moyındap bolğan. Köp jıl boyına sozılğan qaralı küy Qaragöz ömiriniñ qalpı bolğan. Kündegi dağdısı, saltı bolıp ketken… Küzdiñ aysız qarañğı tüninde, tünğatıp jürgen jolauşı wzaq qarañğılıqqa qalay moyındap bağınsa, Qaragöz de sonday moyındap, könip bolğan… Sodan bölek haldi köksetetin özge türli oy kelse, onı köñline darıtpay, öşiruge asıradı.
Sol Qaragözdiñ aulı bügin qalıñ taudıñ işimen jaylaudağı kök şalğındı, salqın sulı şalqar qonısqa köşip kele jatır. Tañ qılañdap kele jatqannan jügin arta bastağan auıl jazdıñ küni jaqın belden jaña qızarıp şığıp kele jatqanda eski jwrtınan jönelgen…

Qazirde köş jarım jolğa kelip qaldı. Bügin tau asa qonbaqşı bolğan auıl qalıñ taudıñ işimen jartastı, toğaylı, şalğındı ezekpen şwbatılğan şwbar top bolıp, dabırlap, şulap kele jattı…

Köş aldında aydap kele jatqan tört-bes jüzdey jılqısı bar, basqa iri qarası da mol bay auıldıñ köşi jıl boyı iesiz twrğan taudıñ tusıp ketken şöbin japırıp, qızuı mol tirşilikti köşirip kele jatqanday boladı.

Köştegi köñildi qatın-qalaş, jelikti qız-kelinşek mañaylasqan jigittermen qaljıñdasıp, külisip-oynaydı. Arqırağan semiz, swlu asaulardı mingen jas jigitter üyirine qaray jwlqınıp, alaswrıp jer süzgen ayğırların qwtırtıp-oynaqşıtıp kelip, qalıñ jılqını dürildetip, jeldirtip aydaydı… Dündünie mastıq toyınday buı aspanğa şığıp, qwtırınıp jeligedi. Şulağan jelikti keş, tañerteñgi köleñke basqan qara jartas pen qalğığan özekti de oyata sergitkendey. Bwl keşke tabiğat ta jıldıq üy-qısınan oyanıp, eleñ bildirgendey.

Tañerteñgi köleñkeli özekten şıqqan salqın samal soğadı.

Jıl boyı twl bolıp twrğan jaylau bügingi kün jıl qwsınday bop qiqulap, jeñkilip kele jatqan eldi jaña körip sergigendey.

Käzirgi barlıq suret, barlıq dünie adamdı qızıq dumanğa, sağımdı tüspen zor tilekke qol bwlğap şaqırıp twrğanday. Bwl qızuğa jelikpegen jan joq… Eñ ayağı şal qoyşı Bolat ta üstinen keş ötip bara jatqanda, qwla şolaq bieni tırañdatıp şauıp kelip, köş janında kele jatqan twrğılas äyelder arasınan kelip kiligip, jauırının qiqañdatıp, qaljıñdasa küledi. Ärqaysısına közin qısıp, iek qağıp, izdenip soqtığadı. Qızıl şıraylı kelinşektiñ qwla bieni qamşılap oynağanına emeksip, jigitimsip şirenedi.

Üş at jekken päueskeniñ işinde kele jatqan Qaragez Bolattıñ qasınan arbası ketip bara jatqanda az sergip külip:

- Bolat-au, seniñ de bazarıñ tarqamağanı ma, janım-au! – deydi…

Bolat bwl sözdiñ tükpirin tüsinedi. Qaragöz ne dese o desin, üzeñgisine şirenip külip:

- Nesin aytasıñ, qarağım!.. Qız-kelinşek tal boyımdı wyıtıp keledi… İşimdegi janğan ot qız-qız qaynaydı, – dedi.

Bwl köşte jalğız jüdeu, jalğız jabırqağan qayğınıñ twsauında kele jatqan – sol Qaragöz… Osı köp mal men bay auıldıñ iesi bolğan, mına dırdulı köştiñ basşısı bolğan jalğız jesir äyel – Qaragöz.

Qaragöz 32-aq jasta. Qaralı jaulıq salınıp, qızulı bazar esigin japqanına altı jıl boldı… Odan bwrın Qaragöz tirşilik bazarında erkin jüzip jürgen erkemin deytin. Bwnıñ ömiriniñ üstinde külimsirep twrğan künşuaqtı, bwltsız, aşıq kök aspan bar-dı. Sonday aşıq künniñ ortasında bir-aq sağat işinde tüsi suıq, şoq qara bwlt oynap şıqqan. Ayaq astınan kelgen bir qaza bir-aq künniñ işinde Qaragözdi qaralı ğılıp, qañğırtıp ketken… Sodan beri alıstağı sağımday bolğan jar jetkizbey, belgisizdikke batıp joğalğan.. Oğan däl altı jıl boldı…

Qaragözdiñ küyeui Äzimhan ol kezde 28 jasta, özi bir atadan jalğız jigit bolatın. Basqa atalas ağayındarı bolsa – barlığı da bölek auıl bolıp, böten siyaqtanıp, öz tilegi, öz ömirimen bwlardan alıstap ketken. Ağayındarınıñ keybiri qartañ tartqan adamdar bolğan. Äzimhannıñ tuısqanı, jalğız süyenişi jetpis jasqa kelgen käri äkesi – Üsen. Äzimhan jalğız jigit bolsa da, az atanıñ baskötereri atanıp, Irğaylı bolısındağı edäuir elge belgili bolğan.

Bir jıl däl osı jaylauğa köşip kele jatqan kezde, bügingi keş kele jatqan özektermen Üsen aulı köşip kelip, Qayıñdığa qondı. Qayıñdı – tau aralağan şalğındı, toğaylı özen. Japırlap qonğan köp auıl mañayındağı şwbırtqan köp malımen Qaragözdiñ ol künderiniñ körki siyaqtanatın.

Irğaylı köp jıldan kele jatqan dağdı boyınşa Qoñırtau bolısımen qattı jwlısqan, araz bolatın. Sol jılı da jaz şıqqannan beri qaray künde qiqu, künde “attan”, jağalay şabıs bolğan.

Irğaylınıñ üstemdigin özge el juandarımen birge joqtap jürgen Äzimhan sol juandardıñ jeliktiruimen Qoñırtauğa keyde özgelerden jırılıp barıp ta soqtığatın. Qoñırtau bir kezde özgeden erekşe Üsenge kijinuli desken. Bwl habar bir emes, äldeneşe ret kelgen-di.

Biraq onımen Äzimhandı da, barlıq Irğaylını da toqtata alğan joq. Qoñırtau bir alsa, bwlar keyde eki-üşten alıp jiberetin. Qoñırtaudıñ Äzimhanmen erekşe jauığuına bir sebep Qaragözdiñ bası edi. Äuelde Qaragöz Qoñırtau eliniñ jesiri bolğan. Sol eldiñ bir bay aulı – Sıbanbay. Jas kezinde Qaragözdi Sıbanbaydıñ nemeresine ayttırısqan.

Beri kelgende Qaragözdiñ küyeui ayağı aqsap, kem bolıp ketti. Onıñ üstine, özge balalarınıñ işinde äke-şeşege qadirsiz bala boladı eken.

Boyjetuge aynalğan kezde swlu Qaragözden narazılıq sözder şığa bastağan.

Qaragözdiñ äkesi jas kezinde ölip edi. Jesir qalğan şeşesi Üsenniñ nemere qarındası bolatın. Ol Üsen aulın törkin qılıp, ılği aralasıp jüretin. Qaragöz de kişkene küninen Üsen aulın nağaşı etip, köñline erekşe jaqın tartıp, keyde şeşesimen, keyde jalğız özi de kelip, kep uaqıttar jatıp, qaytıp jüretin. Sol halmen jürgende, Äzimhannıñ bwrınğı alğan kelinşegi qaytıs bolğan. Qaragözdiñ Sıbanbay aulına barğısı kelmey jüretini köp jwrtqa paş bolıp qalğan. Basında Qaragözdiñ sözderine eleusiz qarap, “kezinde körermiz” dep, iştegi nıq baylaumen jürgen şeşesi Äzimhannıñ kelinşegi ölgen soñ, balasınıñ narazılığına tüzu qarap, oylana bastağan.

Sol haldiñ üstinde dorgumanda jürgende, birgüni Qaragözdiñ aulına amandasıp qaytqalı Äzimhan kelgen. Äzimhannıñ ne oymen kelgeni bwl auılğa da, anasına da belgisiz. Äzimhan özi de anıq, aşıq baylaumen kelgen joq-tı. Biraq üyge kelip kirgen jerde ol bwrınğıdan köp özgerip ketken Qaragözdi körgen.

Bwl uaqıtqa şeyin bala qalpında jürgen Qaragöz endi şiratılğan näzik, wzın boylı, qınay beldi, tolqındı qara şaşı bar twñğiıq swlu qara közdi boyjetken bolıptı. Körmegenine bir-aq jıl şaması ötken Äzimhannıñ endi alğaş kelgen sätte jüregi lüpildep soğıp, köz aldında säuleli swlu jardı körip qalğanday bolğan. Äldeneden ekeni belgisiz, bwrın bwl jaydan bir auız söz estimese de, qazirgi halde Äzimhannıñ jüregin soqtırğan belgisiz sezim Qaragözge de sol seköntte bilingendey. Äzimhan anasına amandasıp, endi Qaragözge qarap: – Esen-saumısıñ, qalqam? – degende, wyalıp qarağan Qaraközdiñ jüzinde ıstıq qan oynadı.

Bwl künge şeyin jüris körmegen bala jüzi ömirinde alğaş ret äldeqanday kömeski tüs siyaqtı oymen qızarıp, tömenşiktep qısılğanday boldı.

Eki jas ünsiz belgi beriskendey. Eki köñil bir-birine wyalıp, bwğıp twrıp, ım qaqtı. Bası osı.

Azdan soñ arada söz jürdi. Süyek jañğırtu Qaragözdiñ basqa ağayındarına da teris körinbedi. Ösirese bwl künge şeyin öziniñ jesirliginde erekşe süyenişi siyaqtanıp otırğan Üsenmen qaytadan üy işinen üy tigip, jaqın bolu Qaragözdiñ şeşesine kerek körindi. Süytip az kün işinde astırtın qwdalıq sözin baylasıp qoydı…

Biraq bwl alıstağı tileu. Ol qiın asu, biik asqardıñ ar jağında jatqan qiın tüyin. Sıbanbay böget şığarmay qoymadı. Qoñırtau jwlqıspay, jesirin jibermeydi… Üsen jaqtıñ habarı jansızdanıp, Sıbanbayğa barıp qalğanda, olar küpildep, kijine bastadı. Biraq aşıq söz, anıq baylauğa eki jağı da jete almay, endi jaqındap kele jatqanda, Sıbanbaydıñ nemeresi ölip qaldı. Bwdan keyingi söz wzaqka bara alğan joq. Sıbanbaydıñ özge balalarınıñ barlığında da ne ayttırğan, ne alıp otırğan äyel bar. Bwrın wstanğan söz boyınşa Sıbanbay: “Qaragözdi keyingi balalarğa qaratamın… Qwdamnan qol üzbeymin!” degen boldı.

Biraq bwl söz wzaqqa barmadı. Üsen Sıbanbaydan alğan barlıq maldı tügendep qayırtıp, özi Qaragezge qwda tüsip, arada bir jıl ötken soñ ırğap-jırğap kelinin alğan…

Bwl oqiğa öz kezinde Irğaylı men Qoñırtaudıñ arasına köp salqındıq saldı. Köp ırğasıp tartısumen barıp, eki jaq zorğa tınğan. “Üsen köbinşe mal küşimen jeñip aldı” degen söz el ortasına jayılğan sayın, Sıbanbay bolımsızdı sıltau ğılıp, Ir-ğaylığa soqtığa beretin bolğan.

Biraq arada birer jıl etken soñ, jesir dauınıñ kızuı solğındap kelip basıldı. Säytse de basında bir şielenisip kalğan elder endi jaña dau, jaña araz-dıqqa jol tauıp alıp, kezek alısıp üstasıp jürdi.

Beri kelgen soñ Sıbanbay Üsen basındağı kekti özgertip, özi Irğaylınıñ basqa elimen, basqa juandarımen köbirek wstasıp ketti. Arazdıq sebebi jañadan tuıp, jaña söz, jaña istermen qayta qozğan soñ, Üsen köp elinen qalıspay, 'İrğaylınıñ basqa elimen birge Qoñırtaumen anda-sanda alısıp qalıp, wstasıp jürgen. Osı halde Qaragöz ben Äzimhannıñ qosılğanına jeti jıl tolğanda, Üsenniñ aulı jaylauına köşip kele jatıp, Qayıñdığa qondı.

Jaña qonısqa jayğasqan küni tünde auıl mañında jatqan jılqığa jau tigen. Köpten saqtanıp, Qoñırtaudan kezek kütip jürgen Üsen aulı künde keşke eki-üş senimdi at-ayğırdı auılda wstaytın. Bügin köşip kelgen el qiray jığılıp, şırt wyqınıñ işinde jatqanda, taudı qaq jarıp şıqqan “Attan!” dausına özgeden bwrın oyanıp, asığıp qamdanğan Äzimhan boldı.

Äzimhan arqandaulı twrğan bäygi jirendi alıp kelip, asığıp erttep jatqanda, Qaragöz jüregi dirildep twrıp, ürikken pişinmen qasına kelip:

- Basqalardı jiberseñizşi! Tau işi şabuğa jaman, – dep edi. Biraq jarıq aylı tınıştıq tüni jas jigittiñ twla boyın ısıtıp, bir qızu qan alıp wştı.

Auıldan Äzimhannan basqa da üş-tört jigit şaptı. Bwlardıñ bäri tastaq töbelermen satırlatıp şulap jöneldi… Bwl kezde auıl da azan-qazan bolğan. Atsız qalğan jayaular bosqa dırdu jasap ayğaylasıp, ärli-berli jügirisip jürdi.

Äzimhandar sol bette barıp, jılqını äketip bara jatqan jauğa jetip aralasqan… Jılqışılar köp jaudan qaymığıp, batıp wrısa almay, keyin kele jatır eken. Köp jılqını qalıñ jau wzın özekpen dürildetip, qiqulap äketip bara jatır.

Sol kezde quğınşınıñ aldımen jetken Äzimhan tosqauıl qılğan köp jaudıñ ortasına kelip kirip ketti. Äzimhan qorıqpaytın er jigit edi. Biraq bwrın köp soğısta bolıp töselgen emes. Onıñ üstine bir kisige äli jeterlik mıqtı da emes-ti.

Jiren attı quğınşı ekilenip kelip, eki-üş ret arasına kirip şığıp, aldın oray bergen soñ, jau işinen soğısqa ıñğaylanıp alğan eki mıqtı barımtaşı artın aynalıp kele jatqan Äzimhandı körgende:

- Küreñ attı tağı keledi… Ortağa ala ber… ortağa al! – desken.

Äzimhan eki jaudıñ ortasına solardıñ tileginşe ekpindep kelip kirgen… Bwl kire bergen betinde oñ jağındağı boz attı eñgezerdey jaudı jelkeden qağa wrıp jiberdi… Biraq däl sol seköntte öziniñ de jelkesinen sol jağındağı sarı ayğırlı jaudıñ qara soyılı mıqtap tidi. Bwl soyıl Äzimhanğa dene tauıp, qattı soğıldı. Alğaşqı soyıl tiip ketkende, qolındağı ağaşı wşıp tüsip, özi eñkeyip, atınıñ jalın qwşıp qaldı. Däl osı uaqıtta bwrınğı ağınmen kele jatqan bäygi jiren boz attı jaudan qiıs ötip bara jatır edi. Oğan Äzimhannıñ soyılı tise de, älsiretken joq eken. Janınan qiıs ötip bara jatqan Äzimhan attıñ jalın qwşıp qalğanda, anau aq soyıldı şır aynaldırıp kelip, mañday twsınan qağıp-wrıp jiberdi… Äzimhan bir-aq sekönttiñ işinde jüreginen oq tigendey bolıp, attıñ artına wşıp tüsti. Mañdaydı megzep wrğan küşti soyıl däl qwndızdıqtan tiip, bastı ayırıp ketken eken…

Äzimhan attan tımaqşa wşıp tüskende, bwrın talay soğısta bolıp, qolı auırlığınan talaydı sorlı qılğan boz attı jau artına bwrılıp qarap:

- Qap, jığıluı tım jaman boldı-au!.. Jazım bolmasa igi edi!.. – dedi.

Jazım bolğanı şın! Äzimhannıñ bası tört elidey ayrılıp ketken eken. Keyingi jwrt şulap jılap, üstine kelip üyilgen uaqıtta, Äzimhan üzilip jüre berdi. Swlu jarğa aqırğı ret “qoş” deuge de tili kelmedi…

Äzimhandar attan salıp jönelgende, şoşınıp jılap, tileu tilep qaltırap twrğan Qaragöz üyine kirip jata almay, jılqı jaqtan habar kütip twrğanda, jwmbaqqa tolğan mwñlı tünniñ ortasında auılğa qaray şulap kele jatqan qaralı ayğaydı estigen. Bwl şu – auılğa qaray at qoyıp, “oy bauırımdap” kele jatqan jılqışılar men quğınşılar şuı.

Alğaşqı jılau, alğaşqı qaralı qayğı osı tünnen, osınday haldiñ ortasında bastalğan-dı.

Bügingi köş sol adıra qalğan Qayıñdığa tağı qonğalı kele jatqan päueskeniñ işindegi Qaragöz alğaşqı qaza tünin esine alıp, ıstıq jalınmen jii kürsinedi.

Äzimhannıñ ölimin Irğaylı joqtausız qaldırğan joq. Ol jaqtan jılqı alamız dep barıp, kisi de öltirdi… Kegin de aldı… Äzimhan basına jüz tüyeniñ qwnın da aldı. Qoñırtaudı jasıtıp, ıqtırdı. Biraq onıñ bäri süygen jarmen bir auız sözge kelmey, armanda qalğan qayğılı swluğa tük jwbanış bolğan joq. Alğaşqı bir jıl boyında oyına eşnärse tiyanaq boluğa jarağan joq…

Iesiz qalğan mol dünie, auır däulettiñ ortasında jetpis jastağı käri atası men Qaragöz qaldı. Onan soñ bwl ekeuiniñ de, barlıq ağayınnıñ da ümiti siyaqtanıp, eki jasqa kelgen kişkentay Mwqaş qaldı. Qaragöz ben Äzimhannıñ alğaşqı körgen balası osı. Bwdan basqa bala joq… Äkesi ölgen soñ, kişkentay da bolsa, Mwqaş “öli arıstannan – tiri tış-qan” degizip, Äzimhannıñ artındağı qaralılardıñ süyeniş tilegi boldı.

Äzimhannıñ qırqı ötken soñ, jalğızdıñ kayğısın kötere almay, bwrın käriliktiñ özi de jeñuge aynalğan Üsen de qaytıs boldı.

Mañayı twldır bolıp, qwlazığan jalğızdıq jas swludıñ bir öziniñ basında ğana qaldı. Künde tirşiligine ırza bolğan jwrt wyqıda jatqan qwlqın säride, mwñayıp batqan beyuaqta Qaragöz qaralı jaulığımen betin jauıp otırıp, zarlanıp dauıs aytatın.

- “Jalğız bitken bäyterektey” armanda ötken “alğanın” qayğılı swlu “altın terek – arısım” dep, añırap joqtaytın. Közinen tamşılap aqqan jaspen birge, şınımen egilgen qayğınıñ sözderin aytıp, tıñdağan adamnıñ say-süyegin bosatatın. Qaragöz qayğı işinde kekse tartıp, wlğayıp ketkendey boldı. İştegi jalın men kürsingen jüzi Qaragözdiñ basqa tirşilikti talaq qılıp wmıtqanın bildirdi. Qaralı tor twtqının jwrt: “Jarın joqtay bildi” desti. Qaragözdiñ joqtauı men dausın barlıq Irğaylı jattap alıp, änge salıp aytıp ta jürdi. Kempir-şal Qaragözdi auzınan tastamay maqtap: “bayınıñ artın bwnday jaqsı qılıp kütken äyel bolğan emes” dep añız qıldı.

Sonday jılau, joqtau işinde Qaragöz barlıq ümitti, jastıq düniesin körge kömdi. Ol Mwqaştıñ tileuin tilep, endi erge timeytin twl qatın bolıp otırıp qaluğa özine-özi sert berdi.

Düniesin bilep, aulına, atası men jarınıñ ornına ie bolıp otırıp qaldı… Endigi jalğız ümiti, jalğız jwbanışı kişkentay Mwqaş. Süyenişi men ermegi bir sonıñ tärbiesi boldı.

Ağayın ortası bwl künge şeyin Qaragözdi qadirlep, kütuden qalğan joq… Wzaq qayğını ömiriniñ mäñgilik şer küyi qılıp saqtap, Qaragöz äli künge keledi…

Bügingi köşti bastap kele jatqan qaralı swludıñ jayı osı.

Biraq bwl künderde Äzimhannıñ qayğısı jalğız Qaragözdiñ ğana köñlinde qalğan. Özge mañaydağı adamdar men jelikti dünie Äzimhan ölmegen kündegidey äli de qızıqtı, jelikti. Bwl künde segiz jasqa kelgen Mwqaş Qaragözdiñ janında keledi. Onıñ da köñli qazirgi tirşilikke mäz! Ayğaylap quanadı. Arbanıñ işinde işi pısıp sekirip, dauıstap külip, mañaylasqan kisilermen oynaydı. Bwl da buını bekip, deni sau bolıp, erjetuge taqadı. Qaragözdiñ qaralı altı jılı ötti. Sol jıldardıñ işinde köldeneñ qarağan köz qanşalıq qadalsa da, Qaragözdiñ sırtına şıqqan ne älsizdik, ne qobaljudı köre alğan joq. Biraq sol uaqıttarda Qaragöz körgen azaptı bilse edi jwrt!..

Köp jas qırşınınan qiıladı. Tirşiligin qarğap etedi. Köpşiliginiñ sınığı jamalıp, qayta tüzelip, el qatarına qayta qosıladı… Al Qaragöz qayğısı bir aluan wzaq, mwñlı jır bolıp, äli ketip baradı.

Twñğiıq qara közderinen swlu ajar ketken joq. Jas denesi äli de uızday appaq, tolıq, sau. Biraq ne kerek, barlıq oyı, barlıq tilegi bir-aq jerge şegelendi. Ayası azğantay orınğa bwl özin-özi sıyğızdı. Qaralı künge şeyin tasqındap kelgen sezimdi twsadı, budı… Sonımen birneşe jıl ötti.

Qaragöz küyeui bar, bala tauıp otırğan äyel edi… Qayrattı tirşilik üşin jaralğan jas dene men tilek üşin qaynağan ıstıq qan, şoyın esikti twtqın ornına qanağattanu qiın boldı.

Qaragöz ol qiındıqtı tistenip şıdap, basın jeñip jürse de, keybir kezderde tañdı-tañğa wrğızatın azaptar bolatın.

Jas äyeldiñ bwl tünderi kör azabınday qinau tüni… Üy işi qarañğılanıp, bwl tösekke jatqanda, äldeğanday jılanşa iirilgen sezim tolqındarı tamır-tamırın qualap, öne boyın bilep ketetin. Tistenip, şıdap, “qwtılar ma ekem” dep, dwğa oqısa da, sol jılandar auır basıp, aqırındap jıljıp kelip, aq tösine oralıp, aq tamağınan süyip, barlıq denesin şıdamınan ayırıp, ısıtıp, dirildetip jiberuşi edi.

Şoşınıp, qabağı tüyilip, dir-dir etip jatıp, körpeni şiırşıqtap, qısıp qwşaqtaytın. Şoqtay ıstıq-ıstıq oyı tañ ağarıp atqanşa, bir minutke bosatpay, janın jey, dozaqqa salıp şığatın…

Talay tünder Qaragöz şıday almay, qasına qızmetker kempirdi şaqırıp alıp, denesin sipatıp, jarıq jağıp qoyıp, kürsinip, jüdep otıratın. Ol bwnıñ işinde tirşilikke wmtılğan jaña ömir wrığınıñ jarıq düniege şıqqısı kelip, közana tilegeni edi.

Sol küş Qaragözdi köp zaman qinap jürdi… Äli künge şeyin mezgil-mezgil asau sezim qwtırtıp kelip, bir toñdırıp, bir qızdırıp, ısıtıp, Qaralı Qaragözdi otqa salatın.

Barlıq wzaq qaralı künderde oylap ötken qayğı men älgi siyaqtı azaptar Qaragözdiñ minezin de özgertti… Ol erekşe sezimdiliktiñ sebebinen dertti siyaqtandı. Bwrınğığa qarağanda, qanı bwzılğanday: tez aşulanıp, tez jılap, tez külip jiberetin küyip-ja-nğıştıq payda boldı… Keyde jadırap otırğan qabağı qazir şıtınap tüyilip, bolımsız närsege qinalıp ketedi. Ökinip qayğırıp, şıdamsızdıqpen twtanıp, wyqı-twyqı bop qaladı.

Tündey twñğiıq közderi endi ıstıq jas üşin jaralğanday boldı. Biraq sonda da Qaragöz bir baylauına jabısıp, tastay mıqtı bolıp kele jatır. Özge düniede öz köñlinen azğantay teris şıqqan närse qinap jibergendey bolsa, ömirindegi eñ auır, eñ qayğılı tüyinge kelgende, Qaragöz özin ayamastan qattı wstap, qanday qiın azapqa bolsa da köndirip keldi.

Bügingi köş boyında birtalaydan wmıtılıp ketken azap Qaragözdi qayta qinap, tolqıtıp kele jatır edi…

Qaragözdiñ sopılığı bwrınğı molşılıq, bwrınğı qızıqtı dünie ortasında ötip keledi. Kündegidey ıstıq jarıq küni tuıp, sezim tünderi ötedi… Jaz jasarğan tabiğat ta – mineki jeligip eliredi… Jan kirgendey bop, qızulı tirşilikti köksegendey mastanadı… Jüz bwraladı.

Bozbala asaumen teñselip, qwtırıp şabadı. Qız-kelinşek nazdanıp küledi… Özgeniñ bäri öz betinde, alpıstağı qoyşı Bolat ta Qaragözdiñ esine jılanday sumañdağan sezimderdi keltirip, jelige mastayaadı…

Istıq sezim bwğan Qaragöz köşten ozıp kelip, jılda auıl qonatın Qayıñdınıñ özegine jetti. Özen boyı qayıñdı, moyıldı jas toğay… Sıldırap su ağadı… Tañerteñgi köleñkeden şıqqan toğay salqını, samalı Qaragözdiñ betine şiratılıp kelip soğıp ötedi.

İşte – ıstıq sezim, qarsı soqqan salqın lep… Päueske iesiz jwrtqa kelip toqtağanda, Qaragöz öz üyin jıldağı qonıp jürgen jwrtına tikkizbekşi bolıp, arbadan tüsip, sol jerdi izdedi. Aqırı tauıp toqtap, aynalağa qarağanda, tömengi jaqta – özen boyında, bir toğaydıñ köleñkesinde doğarulı twrğan traşpeñi kördi. O da osı jerge köşip keletin bir auıldıñ aldın ozıp kelgen adamdarı bolu kerek. Qaragöz wyıqtap jatqan Mwqaştı oyatpay, jalğız özi ayañdap, ärli-berli jüriñkirey tüsti; ayağı älsiz… Denesin zorğa alıp jüredi. Belgisiz tilek qinağan köñil toqtalmay, jiñişkelep şanşadı. Eski jwrttı özen jağasına jaqınday barıp, tegis körip, endi arbağa qaray jüruge aynalğanda, Qaragöz art jağında, toğay arasında saqıldap külgen jas dauıstı estidi. Bwrılıp biraz twrıp, toğayğa qaray jürdi.

Köleñkeli biik toğaydıñ işi raqattı… Swlu… Jas toğaydıñ salqını jaylı tınıştığımen deneni mas qılıp sendeltkendey. Toğaydıñ şetine kirgende, Qaragöz jılda osı qonısqa kelgende estip jüretin dağdılı bwlbwl dausın estidi… Bwğan şeyin jiñişkelep estilse de, eleñ qıla qoyğan joq edi. Endi tıñdadı: elsiz taudıñ işinde, iesiz qonısta mäñgi jastıq, mäñgi jarastıq jırşısı – kişkene bwlbwl sayraydı… Jaratılıstıñ qızığına qoşemet aytumen birge, jayın tau, jaralı jartastıñ jalğızdıq küyin de şerlendirip qosadı. Key kezde iesizdik pen qwlazığan tınıştıqtıñ küyi siyaqtanadı. Keyde özek boyında kürsinip soqqan jeldey, jibek jibi siyaqtı jiñişke dausın jüz bwraltıp suıldap, ısqıradı… Tilsiz tabiğattıñ jüregin üzgendey bolıp, şanşılıp qadaladı. Bir kezek jarıq aylı tün ortasında qalıñ taudıñ işinde alıstan estilgen köp kişkene qoñıraularday bolıp, jartaspen jañğırığıp dirildeydi. Tağı bir sätte Qaragöz jüreginiñ qayğısın aytqanday bolıp, wzaq mwñmen ırğalıp, şwbatılıp tamıljidı. Elsizde jalğız özi jüz tolğanıp jırlağan bwlbwl Qaragözdiñ wzaq jılğı qayğısı men jayın tabiğattıñ iesizdigin jır qılğanday. Qaralı äyeldiñ swlulığın qoşemettegendey. Bw da sezim küyin şertedi. Onsız da qaynap jürgen qandı bir toñdırıp, bir ısıtıp, Qaragözdiñ jüregin qısıp entiktiredi.

“Ätteñ, qara jılanday näpsi!.. Ne küyge wşıratasıñ? Qayda aparasıñ?” dey tüsip, Qaragöz bwlbwldı tıñdap, toğaydıñ işine kirip qalıptı. Bir mezgilde bağanağı estilgen aşıq külki tağı estildi… Bwl uaqıtta jaqınnan şıqtı… Eki külki… Biri – jas äyel, biri jigit boluğa kerek.

Qaragez jañılğan joq. Aldında – qalıñ ağaştıñ sayasında jiñişke özektiñ qasında Qaragözge sırtın berip, bir qız, bir jigit qwşaqtasıp oynap otır… Bwlar qattı daurığıp küledi. Qwşaqtasqan qalpında qatar jığıla ketip, qwmarlıqpen süyisedi. Qaragözdiñ eki közi tünjırap, jasqa tolıp, eki betin erekşe ıstıq qan basıp ketti. Tamağı kebirsip, qılğınıp jwtınadı.

Taza appaq köylektiñ sırtınan qara jeletke kigen jas jigittiñ wzın bwyra şaşı bar. Sonday jarastıqpen kiingen qwmar jas qız. Ekeui qwşaqtasıp jantayğanda, jalañaş ayaqtarı özen suına malınıp, salqın sumen şalpıldatıp oynaydı… Bwlar Qaragözdiñ ağayını Ismağwl aulınıñ jastarı. Jas jigit qızdıñ qayındap kelip jatqan küyeui… Oqığan, swlu jigit. Jazday osı elde bolatın… Bwlardı ataları erkimen jiberip, jalğız qızdıñ qızığın erkinşe qızıqtaytın.

Qaragöz tanıdı. Biraq iştegi qara jılan (Qaragöz bwl sezimine osınday at qoyğan) ömirinde bwl künge şeyin bolmağan asaulıqpen jüz tolğanıp iriledi… Boyı wyıp ketti. Qalıñ japıraqtıñ arasında ündemey, közin ala almay qatıp twrğanda, ıstıq jas ağıp-ağıp baradı… Birtalay twrdı. Deneni erekşe ıstıq sendeltip ketkende, dünie qarauıtıp, aynalıp bara jatqanday boldı… Biraq qwlağan joq. Zorğa esin jiıp, qayta tüzelgende, işinde küşti namıs pen jiger qaynağanday bolıp, älsirep, wyıp ketken denesin qayta jiıp, bilep aldı. Közdiñ qwrtı siyaqtanğan mas jastardı sol ornında qaldırıp, qayta aynalıp jürip ketti.

Auıl qondı. Bwrınğısınşa jaña qonğan el köp äbigerdiñ artınan tınıştıq alıp jaylandı. Jarıq aylı tün jıljıp keldi.

Kündizgi tolqıntqan oy bir basılıp, bir köterilip tünge jetken. Basılğan uaqıtında Qaragöz: «bwl eki jıldan beri büytip qinağan soqtı… Äli de qayta aynalıp soqqanı şığar. Öleyin – ölsem de şıdayın!.. » dep kürsingen qayğı işinde tağı bekindi.

Tösekke jatısımen qarañğılıq qayta oynadı. Qaralı küñgirt köñildi, kündizgi körgen suret neşe türli qızıldı-jasıldı pişinge minip kelip, mazaqtap qinay bastadı. Ärbir jaña suret jaña kelgen azaptay jandı qısıp, jürekti inemen şabaqtağanday boladı. Sağımdı tilektiñ qara jılanday jat bolıp ketken sezimi birese belgisiz swlu jigitke Qaragözdi qattı qısıp, qwşaqtatqanday boladı. Mas qılıp eltitip, tamağınan süygizgendey. Birese üstine, barlıq denesine auır salmağın äkep salğanday. Birese dirildegen dämdi, tätti swlu sıbırdı estirtkendey. Şıdam bitkendey… jürek ezilip bara jatqanday… Qaragöz körpesin silkip tastap, qattı kürsinip dauıstap:

- Allay, twnşıqtım ğoy!.. Qwday-au, mwnşa nege sorlı ettiñ?! – dep, qaynap qızğan qanmen, qayda bararın bilmese de, üyden atqıp şığıp ketti.

Auıl wyqıda. Jarıq aydıñ qalğıtqan säulesinde jeñil kürsinip, tınıs aladı. Jandı jegen azappen qinalıp şıqqan Qaragözdi bilgen jan joq… Ol jalañ ayaq qalpında üstindegi jalğız köylegimen, tarqatılğan qara şaşı arqasına jayılğan qalpınşa, toğayğa qaray jüredi. Bwl uaqıtta Qaragöz erekşe swlu. Onı qinağan dert äli de basılmay, qaynap keledi. Jürekten şıqqan jauız dwspannan qwtılu üşin, jas äyel belgisiz em izdeydi… Qazirgi tün salqını ıstıqtap, küygen denesine azğantay da sezil-meydi. Qaragöz kürsinip, jılap kelip, eki ayağın tizesine şeyin jalañaştap, suıq suğa batırıp, jiekke jarım denesimen qwlay ketti. Aq denesi aşılıp, qara şaşı tegile jayılıp jatır. Jürekte belgisiz qwmarlıq qarauıtıp şığıp, jüz tolqıtıp baradı. Sol müynette bas jağınan:

- Qarağım, Qaragöz, nemene? – degen ün şıqtı. Sözin wqqan joq, kimniñ üni ekenin de añğarğan joq. Betine de qaramastan, qolın şalqasınan sozıp, bwlğağanday bolıp:

“Kelşi beri!” dedi. Kele bergen kisini özine qaray jığa qwşaqtap, qwşırlana tistep süye bastadı…

Dünie qwmarlıq mastığına batıp, közden öşip baradı…

Denedegi jılandar endi quana oynaq saladı. Bwl küydiñ kinälisi Bolat edi…
1925.

Alashainasy.kz