Qazaq tarihında eli, otanı üşin qasietti küreske tüsip, basın bäygege tikken batırlar az bolğan joq. Solardıñ eñ soñğısı jäne körnektilerinen biri Ospan batır. 1899 jılı Qıtayğa qarastı Şınjañ ölkesiniñ Köktoğay qalasında tuılğan Ospan batır sanalı ömirin tuğan halqınıñ azattığı jolında küreske arnağan. Ol Qıtay äskerlerine qarsı jau jürek erligi, mergendigi jäne üzdik soğıs taktiqasımen közge tüsti.

Şınjañ qazaqtarın zerttep jürgen amerikalıq tarihşı Linda Bensın “Qazaqtıñ altın añızı” dep atağan Ospan batır Şınjañdağı qazaqtardıñ täuelsiz Şığıs Türkistan memleketin qwrudı maqsat etip alğa şıqtı. Ol küres barısında tek özinen san jağınan da, qaru jağınan da eselep üstem bolıp otırğan armiyalarmen ğana şayqasqan joq. Ol, sonımen qatar, sol kezdegi älemdik deñgeyde aytulı sayasatkerler bolğan Stalin, Çan Qayşi jäne Mau Zıdwñnıñ zor sayasattarına da qarsı küresti.
Biraq Ospan batırdıñ osı küres tarihınıñ män-mañızı arada elu jıldan asa uaqıt ötse de tolıq aşıldı dep ayta almaymız. Mine osı tarihqa sübeli üles Nwrğojay batırdıñ estelikteri bolıp tabıladı. Öytkeni Nwrğojay batır Ospan batırdıñ küresiniñ bastan ayaq qasında bolğan. Sonday-aq ol, Ospan batırdıñ alğaşqı segiz komissarınan tiri qalğan dara twlğa. Olardıñ barlığı şayqastarda qaza tapqan.Bwl estelikte bizge belgili köptegen uaqiğalardıñ qazirge deyin bizge belgisiz bolğan egjey-tegjeyi bayandaluda.

Sonımen qatar estelikte küni bügin aşılmağan keybir şındıqtar da ortağa salınuda. Onıñ tağı bir qwndılığı da Nwrğojay batırdıñ Ospan batırmen oñaşada bolğan mañızdı sayasi sırlasu, äñgilemesuleriniñ mazmwnın da atap ötuinde. Osınıñ arqasında biz Ospan batırdıñ mañızdı mäselelerdegi oy pikirlerimen tanıs boludamız. Nwrğojay batır – jau jürek batır jäne mergendigimen tanılğan twlğa. Biraq, özderiñizge belgili, köbinese batırlar şeşen bolmaydı. Sondıqtan olar körgen – bilgenderin jäne istegen isterin tolıq äñgimelep bere almaydı. Biraq Nwrğojay batırdıñ estelikterinen añğarğanımız, ol kisige Qwday ekeuin de ayamay bergen eken. Esteliginiñ tili jatıq jäne köptegen jaylardan habardar etude. Basqa sözben aytqanda, ol – roman läzzatında oqılatın tarihi estelik.

Estelik 1984 jılı qañtar ayında töte jazumen jazılğan. Onı Şınjañnan Türkiyadağı tuıstarına qıdırıp kelgen Swltan Ospanwlı jazğan. Swltan Nwrğojay batırğa amandasa kelip, estelikterin jazudı qalaytının aytqan. Bastapqıda Nwrğojay batır estelikteriniñ eline qaytqannan keyin basına päle bolıp, auırtpalıq äkelu ıqtimalı sebepti jazdırğısı kelmeytinin aytqan. Biraq, Swltan, Qıtaydıñ 1979 jıldan beri är salada reformalar jasap, esigin älemge ayqara aşıp, demokratiyalıq elge aylanıp kele jatqanın, sondıqtan ärqanday şındıqtın aşıq aytılatın twsqa jetkenderin aytıp, özine bwl turasında eşqanday qiınşılıq kelmeytinin atap ötken. Tipti elge barğan soñ estelikterdi kitap qıp şığaratının da tilge tiek etken.

Osıdan keyin barıp Nwrğojay batır, Swltannıñ esteligin jazuına wlıqsat beredi. Biraq ne jazsa, ekeu qıp jazıp, bireuin özine qaldıruın şart etedi. Swltan bwğan kelisim beredi de, eki däpterge birdey estelikterdi jazadı. Söytip bireuin özi alıp, ekinşisin Nwrğojay batırdıñ özine berip ketedi.

Biz osı estelikti paydalandıq. Biraq Swltan Ospanwlı köp eñbek siñirip jazğan eñbegin bastıruğa mümkindik taba almadı. Elge barğannan keyin, Altaydağı Kompartiyanıñ jergilikti belsendileri Swltannan estelikterin tartıp aldı. Qazir onıñ qayda ekeni belgisiz. 2004 jılı dünieden ozğan Swltan Ospanwlına topırağı torqa, barğan jeri wjmaq bolsın deymiz. Ol osı estelikterdi qağazğa tüsiru arqılı ülken eñbek siñirgeni dau tudırmaydı.

Nwrğojay batır estelikterden soñ eki jıldan keyin, atap aytqanda 1986 jılı 29 qazanda dünie saldı. Onıñ otbası batırdıñ esteligin közderiniñ qaraşığınday saqtap jürdi. Bir qanşa adam jariyalau üşin swrasa da bermedi. Olar estelikterdiñ joğaluınan nemese bwrmalanauınan alañdadı. Söytip estelik 2007 jılğa deyin sandıq tübinde jattı. Nwrğojay batırdıñ bwdan tıs bir esteligin Mimar Sinan körkem öner universiteti tarih kafedrasınıñ meñgeruşisi, özimniñ wstazım professor Gül'çin Çandarlıoğlı 2006 jılı Istambwlda türik tilinde jarıqqa şığardı. Çandarlıoğlı ol estelikterdi Nwrğojay batırmen swhbat ötkize jürip, 1973 jılı birneşe ayda jazıp alğan. Keyin qarbalas jwmıstarmen jürip sol estelikterdi baspağa dayındauğa mümkindik taba almağan.

Biz 2006 jılı osı estelikterdiñ baspa jwmıstarına kömektesip jürgende ekinşi bir esteliktiñ, tipti qazaq tilinde bar ekeninen habardar boldıq. Sol estelikterdiñ eşqanday bwrmalauşılıqqa jol bermesten, tipti mwnıñ kepili retinde qoljazba nwsqasımen birge bastırudı wsınıs etip onı jarıqqa şığaruğa wlıqsat aldıq. Söytip bir jıldan asa uaqıt jwmıs istep osı estelikterdi baspağa dayındadıq.
Estelikti baspağa dayındau barısında tek töte jazudı qazaq äripterine köşirumen şektelmedik. Sonımen qatar estelikte bayandalğan uaqiğalardı basqa derektermen salıstırıp, olardı siltemelermen betterdiñ ayaq jağında körsettik.

Estelik auızeki tilde jazılğandıqtan bir söylem işinde qaytalaular jii kezdesude. Bizdi olardı alıp tastadıq. Az da bolsa türik tilinen kirgen sözderdiñ ornına qazaqşasın qoydıq. Emlede bolğan qatelikterdi tüzetip otırdıq. Bükil osı özgeristerdi jasağanda eñbektiñ mazmwnına eşqanday özgeris keltirmedik.

Mätinde qoljazbanıñ bet nömirlerin jaqşa işinde körsettik. Adam, jer, su jäne qala attarı tek osı estelikte emes, Şınjañ qazaqtarı tarihı turalı kitaptarda da ärqilı jazıluda. Biz qazaq emlesine säykes keletin qıp olardı reti kelgende özgertip otırdıq. Sonımen qatar estelikte ay attarı, birinşi ay, ekinşi ay retinde jazılğan. Bwlardı biz qañtar, aqpan türinde ay attarımen özgerttik. Nwrğojay batır tirşiliginde Ospan batırdıñ küresine özindik ülesin qosqan bolsa, endi estelikterimen sol kürestiñ tarihınıñ tolığuına da sübeli ülesin qosıp otır.

Äbdiuaqap Qara
Mimar Sinan körkem öner universitetiniñ professorı,
Tarih ğılımdarınıñ doktorı 

* Avtordıñ Nwrğojay batırdıñ estelikteri jäne Ospan batır jaylı jazğan«Azattıqtıñ öşpes ruhı» attı eñbegin osı jerden  oqi alasız.