RAYIMBEK! RAYIMBEK!
kerey.kz
Mwqağali Süleymenwlı Maqataev (1931-1976, şın atı Mwhammedqali) – qazaqtıñ lirik aqını, mwzbalaq aqın, öz zamanında layıq bağasın ala almasa da özinen keyingiler üşin märtebesi biik aqiıq aqın.
Ol 1931 j. 9-şı aqpanda Almatı oblısı, qazirgi Rayımbek (bwrınğı Narınqol) audanınıñ Qarasaz auılında düniege kelgen. Aqınnıñ tuğan küni jöninde eki türli aqparat bar. Alayda, qwjattar boyınşa aqınnıñ tuğan küni aqpannıñ 9-nda toylanadı. Ekinşi aqparat: aqınnıñ anası Nağiman apa bılay degen: «Mwqağaliım 1931 jılı naurız ayınıñ 8-inde düniege kelgen bolatın. Jañılısuım mümkin emes. Sebebi balam mınau fänidiñ esigin aşqannan biraz uaqıt keyin Naurız toyı boladı, naurız köje jasaymız dep kütip otırğanbız.» Mwqağali Maqataev atındağı ädebi sıylıqtıñ laureatıOrazaqın Asqar aqınnıñ ekinşi tuğan künine baylanıstı mınaday söz aytadı: «Al qwjat boyınşa Mwqağali 9 aqpanda düniege kelgen. Bwl kuälikti aqın es bilgen kezde sol kezdegi saylau nauqanına baylanıstı özi jazdırıp alğan eken».
RAYIMBEK! RAYIMBEK!
İ
«Qara taudıñ basınan köş keledi».
Qara jorğa şayqalıp, bos keledi.
Qara kündi jamılıp, qara qazaq
Qara tündi basınan keşken edi.
Qara qayğı körsetpey eşteñeni,
Qara jauı qanatın kesken edi.
Şwlğau bölıp qızdardıñ kesteleri,
Talay qara şañıraq öşken edi.
«Qara taudıñ basınan köş keledi!!!»
Qara jwrtta bıqsığan şala qalğan,
Analardan es ketken, balalardan.
Tal da tappay qarmauğa jağalaudan,
Aqıl qaşqan adıra babalardan.
Qanday qarğıs attı eken qayran eldi?!
Qayda barıp tığılar panalauğa?!
Qayda barıp, qaljırap jatır eken?!
Qanday sordın sortañın tatar eken?!
Kör bolsa da bolsa eken qazaq jeri,
Qazaq jeri bolğasın — Atameken.
…Köş keledi, bozdatıp boz dalanı,
Köz wşında boz sağım qozğaladı.
Äldekimniñ estilse sozğan äni,
Äldekimder añırap joqtau aytsa,
Är keudede bir şemen qozdanadı
Är qazaqtıñ estilip bozdağanı.
«Qauqarı joq qayran jwrt, qayran halıq,
Sayran salıp jatuşı eñ, jaylau barıp.
Opat bolıp, aq ordañ oyrandanıp,
Qara jauıñ äkelip qara qayğı,
Tas uattı-au töbeñe tayrañ qağıp.
Añıraudı doğarıp, attan qazaq!
Altı jasar wlındı maydanğa alıp».
Şwbatılğan şañ körip alıstağı,
Qabay jırau jar sala dauıstadı:
— Jau keledi, jwrtım-au, jau keledi!
Jaudan qalğan jemtikke jabısqalı,
Tağdırındı birjola tauısqalı…
Sap tüzedi qajığan nar bozdaqtar,
Qara jaumen qaytadan alısqalı,
Qayta qozıp qazaktıñ namıstarı.
Qayta şulap, jamırap qatın-bala,
Qanğa şöldep, qanırsıp jatır dala.
Qayta jauıp, jay otı şatırlağan,
Qayta töngen tamwqtın sotın qara.
Qara jauı qaytadan lap qoydı,
Kezek bermey paqırğa, batırğa da.
Qazaq qanın sılqıtıp jatır dala…
Qiqulağan qalıñ qol, kwyın dersiñ,
Qaytıp oğan şağın jwrt tıyım bersin,
Tozğan jwrttı topırlap, tapap ketti,
Qatıgez jau qaysıbir bwyım körsin.
Bozdaqtardıñ jelkesin şaynap ketti,
Qalğan maldı qaytadan aydap ketti,
Qanjığağa baylanğan qız-kelinşek,
Boztorğayı şırıldap, sayrap ketti.
Has batırdıñ közi edi qara jorğa,
Qara jaudıñ astında oynap ketti.
(Kim aydasa, sonıki tüzdiñ malı)
Qara jauğa katın bop qızdın bäri,
Är ölikke jalp berip, qonıp jatır,
Dalanıñ tündik qanat qwzğındarı.
Twyaq ta joq tigerge dım qalmağan,
Jau jalmağan, jabısıp, qwm jalmağan,
Sırlar bar-au qoynında, tuğan dalam,
Aqtarılğan qanınan qazağıñnıñ,
Qwzğını da qwdaydıñ qwr qalmağan.
Sende me?..
Sende swmdıq sır bar, dalam…
Qan sasığan dalağa qaraydı da,
Quğan bop jür qwzğındı Qabay jırau:
- Päruärdiger, neğılğan swmdık edi!
Öñim be, älde tüsim be, qalay mınau?!
Bozdaqtardıñ dalanı boyap qanı,
Qwzğındar da äneki toyattadı…
Öñim bolsa, täñirim, tart janımdı,
Tüsim bolsa, wyqıñnan oyatpağın?
Oyatpağın, mäñgilik oyatpağın?!
O, tänirim!
Neğılğan şaqqa aynaldı?!
Bir öziñe jalınıp, jaq baylandı,
Tüniñ twtıp, aq tañıñ atpay qaldı,
Ne qılığı jwrtımnın jaqpay qaldı?!
Kölim keuip, özenim aqpay qaldı,
O, täñirim!
Neğılğan şaqqa aynaldı?!
Qausattıñ-au irgemdi qara jauım,
Qan bop aqsın basıña qara jauın!
Qatın, qızıñ küñ bolıp är esikte,
Qwl bop ötsin mäñgilik balalarıñ!
Ordañ opat, ayırıl eldigiñnen,
Bosamasın basıñ bir şerli künnen.
Toz-toz bolıp wrpağıñ är qiyanda,
Biligiñnen ayırıl, tendigiñnen!
…Bayqap edi öliktiñ qozğap bärin,
Bäri de ölik, biri de söz qatpadı.
Qabay jırau bası auğan jaqqa ketti,
Qwzğındarğa qaldırıp bozdaqtarın!…
Kete barğan, artına bwrılmağan,
Ayat oqıp, işinen sıbırlağan.
Qozı köş jer qırğınnan wzağanda,
Qwlın-dauıs estildi şırıldağan.
Appaq nwrın jinap ap, tauğa kelip,
Kün de batıp baradı qanğa bögip,
—O, jasağan, kimdiki älgi dauıs.
Tirildi me artımda qalğan ölik!?
Jetim qalğan qwlınday qwldırağan,
Köz wşında bir qara bwldırağan.
Tağat etip twruğa därmen qayda,
Attıñ,basın sol jaqka bwrdı baba.
…Esi ketken aldında twrdı bala.
At üstinen balanı aldına alıp,
Bir aldanış tapqanday şal jwbanıp.
Qırğın körgen qızıl Kün qırdan astı,
Qızıl-küreñ qanına taudı malıp.
- Sen ğanasıñ, qwlınım, sen ğanasıñ,
Men de köpke barmaspın, sen qalasıñ.
Oyran bolğan ordañnıñ ornına kep,
Otau tigip, ottarın sen jağasıñ!
II
Dala jatır.
Sağımı şiratıla,
Bara jatır qırına, bwyratına.
Eki jetim, bwlaqtıñ basındağı
Äulieniñ bwrıldı ziratına.
Bastarına is tüsken şaqtı oylağan,
Ağaşıña pändeler aq baylağan.
Qwlan jortsa qwtılmas qwla-dala
Qwlazığan, iesiz jattı aynala.
Keruen jol qasınan kesip ötken,
Osı jerdi äulie besik etken.
Mwsılmandar ğibrat etuşi edi,
Mwndar-tirlik mwqaltıp, eski ketken.
Äulieniñ bas iip mekenine,
Mwsılmandıq parızın ötedi de,
Qabay jırau qaytadan erip ketti,
Qajap twrğan oyının jetegine.
«Jaylauımdı jau alıp,
Örisimdi ört alıp,
Özegimdi dert alıp,-
Keldim sağan, äulie!
Bozdaqtarım joğalıp,
Boz kebinge oranıp,
Mandayımnan sor ağıp,
Kelip twrmın, äulie!
Qızdarımdı qatın ğıp,
Şañırağımdı otın ğıp.
Otauımdı topır ğıp,
Otanımdı qoqır ğıp,
Oyran etti, äulie!
Qan sasığan dalamnıñ,
Qatın menen balamnıñ,
Kegin qaytıp alarmın?
Jebep jiber, äulie?!
Eliniñ esin kirgizer,
Jerinen malın örgizer,
Jauına zaual töngizer,
Qırıqpışaq handardı,
Qılığına köngizer,
Degenine sengizer,
Söñınan jwrtın ergizer,
Bar qazaqtan — bir qazaq
Tumas pa eken, äulie?!
Kökiregim kürkildep,
Közimniñ astı kölkildep,
Aq saqalım jelpildep,
Käri basım selkildep,
Bas auğan jaqqa baramın.
İzdesem kimdi tabamın?
Bağıt silte, äulie?!
Aytsa tilin aldırğan.
Almastan oğın jondırğan.
Ata-qazaq balasın
Alaqanğa qondırğan.
Bar qazaqtan — bir qazaq,
Tabar ma ekem, äulie?»
* * *
— Armısıñ, Ata!
— Bar bol, balam, aman ba?
— Jolıñız bolsın?
— Joldıñ nesin swraysıñ, mına soqır zamanda.
Qayda barsa, Qorqıt köri qazulı twr adamğa.
Elde jürgen eski añızdı,
Estip pe edin, karağım?
Mına bizdiñ ğarip jağday eske sonı saladı.
Sıñar qanat eki qws jaralıptı jalğanda,
Bir-birine jabısıp aladı eken samğarda.
Qwdiret dep ekeui zarlaydı eken tolassız,
Biriniñ — oñ, birinin — sol qanatı bolğanda.
Qwdirettiñ qwsı dep atalıptı ekeui,
Qayda ekeni belgisiz jeri, suı — mekeni.
Sıñar qanat qwstardıñ sıñayımız, qarağım,
Tağdırımız, bilmeymiz, qayda bastap ketedi…
Jerimizdi jau alıp, elimizdi qırdı ğoy,
Qanatımız qayrılıp, topşısınan sındı ğoy.
Ata-qazaq bir-birin araşalay almay-aq,
Alauız bop özdi-özi qwday bizdi wrdı ğoy.
Qara jaumen irgeles el edinder, qarağım,
Oyran bolıp sender de, bwzıldı ma qamalın?
Mınau azğan zamanda, amal neşik, bwl qazaq,
Biluden de qaldı ğoy bir-biriniñ habarın.
Suırdayın kün keşip ärkim oylap öz basın,
Twlparlardı twqırtıp, twğırları ozğasın,
Büyregindey siırdıñ bölşektengen bwl qazaq,
Qwmalaqtay bıtırap, qalay ğana tozbasın.
- Ata, bizdiñ ölkeni qara jaular şappadı,
Jaularına bizdiñ el säygüligin baptadı.
Qoyın soyıp, qoldarın qusırdı da, sorlılar,
Ayağına bas wrdı, biri sadaq tartpadı.
Tartpağan soñ olar da äurelenip jatpadı,
Aldıdağı aların, belimizden attadı.
Batır emes, qariya, qatındar bar bwl elde,
Beruge äzir barlığın biligi asqan bireuge.
Batırlar joq bwl elde, qatındar bar bwl elde,
Ärkim qara basınıñ amandığın tileude.
- Jamandama jwrtındı, jamandasañ, bolmassıñ?
- Qatındardın işinde özim-dağı oñbaspın.
«Üni şıqpas jalğızdıñ, şañı şıqpas jayaudıñ»
Men de qatın bolarmın, sirä, batır bolmaspın.
- Neşedesiñ?
Kimniñ sen twqımısıñ, qwlınım?
- Hangeldiden tarağan bir twğırdıñ wlımın,
Mal soñına sap qoydı, wstattı da qwrığın,
Jılqı jadı äkeme jaqpay qalıp qılığım.
Jılım barıs, mineki, asıp baram on üşten,
Qatın alıp berem dep, äke-şeşem kelisken.
Adamınan ayttırğan at-tonımdı ap qaşıp,
Qatındı özim tabam dep, äkemmenen keriskem.
- Osınşama aqıldı kimnen, balam, üyrendiñ?
- İşindegi şaldardan, anau qaraşa üylerdiñ,
Birin töre, birin bi etsem degen oyım bar,
Babam qoldap, bir kezde mağan bilik tigen kün.
- Qara jauıñ qaytadan şapsa elindi ne eter eñ?
- Has batırın bauızdap, qanın suday eter em.
Qatın bolıp kün keşip jürgennen de, qırqısıp,
Qılşa moynım talşa bop, qanjığada keter em!
- Öziñ bala bolsañ da, söziñ dana, ottı eken,
Aq kün tusın aldıñnan, basqa aytarım joq böten.
Qaldım seniñ ığında, mınau eki ğaripke,
Barar jer men basar tau, basqa pana joq meken…
III
— Qaraday jerge qaratıp ketti-au, qağındı
Uatıp ketti-au, uatıp ketti-au tauımdı!
— Qaraday nege tüñile qaldıñ, bayğws-au,
Basında üyiñ, bauırında qazan, nağıldı?
— Neğıluşı edi!
Küşigiñ jerge qarattı!
Külki etip meni küşigenderge talattı.
— Tüñile bermey, turalap aytşı män-jayın,
Bileyin men de, estiin men de, andayın?..
— Bilesiñ äli, atañnıñ basın andaysıñ?
Wl emes, mağan, jın taptıñ desem nanbaysıñ.
Er ornına ekesti wldı tuğanşa,
Belgili nege bedeu bop, qubas qalmaysıñ?
…Şağılıp tauı, qwlazıp köñil mekeni,
Tükeniñ astan oralğan osı beti edi.
Bäygede bolğan wlınıñ äbes qılığın
Oylasa boldı, ört qarıp işin ötedi.
Namıstan ölip keterdey, mine, üzilip,
Ökpesi keuip, quarıp, öñi bwzılıp.
Maldasın qwrıp jwdırığımen jer tirep,
Beykünä, momın bäybişeni otır qıjırıp.
…Jatağan kelgen Tükeniñ jaldas küreñi,
Düyim el bilgen düldüldiñ nağız biri edi.
Keşegi asta bäygege qosıp jüyrigin,
Kelerin bilip, kauipsiz, beykam twr edi.
Köz wşındağı köldeneñ jatqan qırqadan,
Köringen kenet bäygeniñ şañı bwrqağan.
Iyu da qiyu wrandap twrğan rulı el,
Jamıray tilep, jaqınday tüsip bir taban.
Twyaqpen turap, köldeneñ jatqan kök beldi,
Kermeni üzip, säygülikter de jetken-di.
Köre almay Tüke balası menen küreñin,
Köziniñ aldı köleñke tartıp ketken-di.
Ozğandı qauım qaumalap-qiip jatqan-dı,
Qalğandar keyin, ozğandar gulep, maqtandı.
Şort sınğan sağı, şoşayıp jalğız Tüke twr,
Künirentip jürgen küren at qayda maqtaulı?!
Jelpine barıp, jeligin jwrt ta basqan-dı;
Oqıs bir ğajap oqiğa sonda bastaldı.
Jalğız bir qara jwldızday ağıp keledi,
Karañğı tünde qaq jarıp tilgen aspandı.
Qu daladağı qwyın ba dersiñ, oynağan,
Qıran ba dersiñ, qılt etken kwstı qoymağan.
Öz atın özi wrandap bala keledi,
Qamşı sabına jeydesin tu ğıp baylağan.
Jayına qalıp, öli aruaq penen tiri aruaq,
Keledi bala, esimin özi wrandap.
Tiriler şoşıp, jağasın wstap, twr aulaq,
Ölgender kerde, tüsken de bolar bir aunap
Keledi qırşın esimin özi wrandap.
Doğara qoyıp, oyın men dırdu, sauıqtı,
Bir sätke qauım işinen tına qalıptı.
On üşke tolğan Tükeniñ wlı Rayımbek,
Albanğa alğaş ösitip özin tanıttı.
Küreñ at tarpıp, qara temirdi şaynağan,
Qıbır da jıbır, kübir de sıbır aynala.
…Asasın wstap, Älmerek deytin bi keldi.
- Jeti babasın jerge qaratqan qay bala?!
E-e-e, Tükeniñ wlı — tüleydiñ wlı sen be ediñ?
Osı bolğan ğoy tüley äkeñnen körgeniñ.
Saskökektey. Öz atındı öziñ wrandap…
Sırımbet penen Hangeldi senen kem be edi?!
Jetesiz tuğan, ant wrıp ketkir zäntalaq! —
Bulığıp twrdı, balanıñ közi qantalap.
Qoqilana kelip, basına qamşı üyirdi,
Aqsaqaldar da, köksaqaldar da antalap.
—Ou, ağayındar!
Jäbirlemender balanı,
Jäbirleytindey qaysıña tidi zalalı?!
Bwl da bir asau, qwrıq körmegen qwlın ğöy,
Jelisin üzip, senderden qayda baradı.
Bara da qoymas, wzay da qoymas senderden,
Sendermen birge tağdırın täñir teñ bölgen.
Öz atın özi wrandağannıñ nesi ayıp?
Auzına salıp, perişte şığar dem bergen.
Jauına şapsa öz atın özi wrandap,
Qoldamas pa edi öli aruaq tügil tiri aruaq.
Esi bar tentek eseye kele er bolar,
Erik berinder, neğılasındar bwğaulap…
Qarsı aldındağı qalqan bop twrğan Qabaydı,
Qarşaday bala süyeniş bälkim sanaydı.
Sanaydı-dağı qauımğa tike qaraydı.
Jüregin jegen sözin aytpaq bop talayğı.
Küreñimenen atılıp şetke şıqtı da,
Ayğaylap twrıp, anıqtap, naq-naq, wqtıra:
—Därmensiz sorlı kedey-kepşikti bwktıra,
Küşik tazıday jılmandaysındar mıqtığa!
Ata jaularıñ arkaña bälem, şıqtı ma,
Äkeleriñniñ körine, bälem, tıqtı ma!
Qızındı satıp, qımızğa mas bop jatındar,
Halıqpısındar?!
Qazan andığan qatındar!
Qorqau qasqırday birisin-biri talağan,
Birisin-biri tonağan, tozğan paqırlar! —
Dedi de, bala küreñimenen samğadı,
Öz atın özi wrandauınan tanbadı.
Tetir de bölsa, tentek balanıñ aruağı
Şaşılıp jatqan auıldı tegis şarladı.
…Keşegi asta Älmerek bidiñ sökkeni,
Tükeniñ mülde esinen bir sät ketpedi.
Teris aynalıp, şökti de qaldı şal bayğws,
Talaq etti de bügini menen ötkenin…
Tüke ölgen.
On segizde Rayımbek,
Jürgen joq äke eldi dep, uayım jep.
Tirige tize bügip, bas imegen,
Tizesin büktirmese qwdayı kep.
Biligi, bitimi de böten eken,
Bar küni mal soñında ötedi eken.
Erin — jastıq, toqımın töseniş etip,
Belin şeşpey, qisaya ketedi eken.
El arası dau-şarğa aralaspay,
Loq berip, ağayınmen jağalaspay,
Qaysar bolıp, qattı bop östi jigit,
Qatıgez qwmğa bitken qarağaştay.
Qanağat qıp äkeden qalğan maldı,
Bälennen assam dep te qamdanbadı.
Bozbası sauıqqa da aldanbadı,
Boyında bolsam degen qaldı armanı.
Qalqalap, qadir twtıp estilerdi,
Talaydı tüydi jigit, östi, kördi.
Qazaqtardı jau şauıp jatır degen,
Üzik-üzik habardı estigen-di.
Oylap twrsa, sol jauı irgesinde,
Oylap twrsa, sol jaudıñ türmesinde
«Aylamen aldarqatıp ketken dwşpan,
Kim kepil qayta şauıp kirmesine?!»
Qiın eken ömirdiñ swrauları,
Oylandı balañ-jigit, bile almadı.
«Belinen dwşpan attap baratqanda,
Bizdiñ el nege qarsı twra almadı?!
Qayda jür bayağıñnıñ batırları?
Bas qöyıp, nege wranın şaqırmadı?!
Jiger tayıp jigitgiñ jetesinen,
Sarqıldı ma qarttardıñ aqıldarı?!
Nege biri sadaq bop atılmadı?!
Qoyın soyıp, qoldarın qusırdı da,
Dwşpandarın jiberdi tu sırtına.
Qaqpa böla almağan qayran elge,
Qauqarı joq künderiñ qwrısın mına!
Äzirge aman twrğanğa malı-basıñ,
Sauıq penen sayranğa salınasıñ.
Qazaq jılap jatır ğoy, kazaq jılap,
Nemeneñe jetisip, qağınasıñ?!
Qayta şapqan jauındı tanığasın,
Qwdayıña şınımen tabınasıñ,
Atameken, jwrtındı sağınasıñ.
Bwralqı bop, jat jerde zarığasıñ.
Qwlanındı bauızdar jelige aydap.
Qwranıñnıñ örtener sorı kaynap,
Qayda barsan Qorqıttıñ keri bolıp,
Qonısıñnan auarsıñ «Elimaylap».
Qaytsem eken?
Attan! — dep ağayınğa,
Qwrbandıqqa basımdı şalayın ba?!
Qabay jırau qayda eken, ne der eken?!
Aqıl swrap köreyin barayın da».
—Ar ma, ata!
Arnay keldim, batandı ber?
Qasıma balandı qos, qatar jürer?
Jol silte, aqılındı ayt, qısılğanda
Ayatım bolsın meniñ atap jürer.
Sırımbet äuletinen taralğamın,
Hangeldi qasietinen när alğanmın.
Äkemdey maljandı bop, öris küyttep,
Jaramas jabağı üyde qamalğanım,
Janımdı twnşıqtırğan bar armanım.
—Ayt, balam,
Armanıñdı ayt, jasqanbağın,
Körip twrmın, köziñnen şaşqan jalın.
Ne aytam sağan, köl edim, kölşik boldım,
Közi bitip, sualğan bastaularım.
Tındayın, armanındı ayt, jasqanbağın.
—Kenedeyden közimdi aşqan jauım,
Eske tüsip, boyımdı basqanğa mwñ,
Degen oy «jastığımdı ala jatsam», —
Joqtwğın meniñ mülde basqa armanım.
«Armanda, balam, armanda,
Armanğa tolı jalğanda,
Armansız, sirä, jan bar ma?
Armansız jürgen jandarğa
Aldanbas, balam, aldanba!
Armanda, balam, armanda,
Qapelimde, jaularda,
Aqırğı demiñ qalğanda,
Ayırılıp esten tanğanda,
Aqırğı ret qarman da,
Armanda, balam, armanda!
Aqılımnan tanğanda,
Azuımnan şalğanda,
Käri qoydıñ jasınday,
Az ğwmırım qalğanda,
Nendey aqıl aytarmın?!
Ata jauıñ qalmaq-tı,
El-jwrtındı zarlattı.
Ata-qazaq wrpağın
Ayaq astı qorlaptı,
Aspanındı torlaptı,
Jazirandı şandaptı,
Jazıqsız eldi qandaptı.
Jalğız qayda bararsıñ?
Jauındı qalay tabarsıñ?
Auızdanbağan arlanım,
Abaysızda şabarsıñ,
Aylalı jaudıñ aldında
Twzaqqa tüsip qalarsıñ!
Soñıñnan jwrtıñ ermese,
Qolınıñ wşın bermese,
Degeniñe könbese,
Auızdanbağan arlanım,
Jauıña jalğız barmağın,
Qiılıp qalar armanıñ!
Halqıña habar arnağın,
Aujalın tüyip, andağan,
Kekke soqqan qanjarım,
Kemtilip jüziñ qalmağın,
Jauıña jalğız barmağın!
Beliñnen bir-aq attağan,
Berekendi taptağan,
Qulığın işke saqtağan,
Qwmırsqaday qaptağan,
Jauıña jönsiz wrınbay,
Wrımtal jerden şap, balam!
Jauıñnıñ küşin andamay,
Betpe-bet wrıs salmağay!
Ol köp-tağı, sen azsıñ,
Opıq jep, balam, qalmağay,
Aldı-artındı barlamay,
Orınsız iske barmağay!
Twtqiıldan lap berip,
Tomağa-twyıq şap kelip.
Jauıñnıñ esi kirgenşe,
Qara tündi qaq bölip,
İzindi jasır jalt berip.
Aldı-artındı añğarmay,
Ayqaspay twrıp qorğanbay,
Qolaylı jerde qamdanbay,
Aşközdenip, mert bolma,
Qorağa tüsken arlanday!
Şabarındı bildirme,
Şaujayıñnan ildirme!
Jekpe-jek kütip, dilgirme!
Jer qayısqan jauındı
Jeñemin deme bir künde!
Közsizdik iske tatır ma?
Aylasız batır batır ma?!
Otırıp qalar taqırğa.
Kündiz wyıqtap, tünde jort.
Qarasın künnin batır da, —
Kegindi qayra aqılğa,
Jalğız jortıp, şatılma
Attanıp jar sal, er wlım,
El-jwrtındı şaqır da.
Dünie — qoñız, enşi ber,
Soñıñnan ergen paqırğa».
* * *
Bidiñ üyi,
İleniñ jağasında.
Jaqsı menen jaysañnıñ bäri osında
Qarasaqal, aqsaqal — alqalı top,
Aldına alıp bir isti qarasuda,
Biri könse, bireui talasuda.
Biri olay tartadı, biri bılay,
Biri özinşe patşa, biri qwday,
Bir sätte wyıp, bir sätte iruin-ay,
Qazekemniñ osı bir ırımın-ay.
Biri äriden, bilgensip, mısaldaydı,
Biri özinşe tüñilip, qwşar qayğı.
Jüz loqsıp, jürekte zapıranın,
Biri işten tınadı, qwsa almaydı.
Bidiñ bağıp bireui qas-qabağın,
Bwlq etuden bişara jasqanadı.
Birde bäri jabılıp bireuine,
Jemtik körgen böridey bas saladı.
Eki ortanı bireuler andasadı,
Jeñ wşınan jeñgenmen jalğasadı.
Bidiñ ığın qalayşa tabamız dep,
Bir-birimen jılanşa arbasadı.
Wyqılı-oyau bi ötır danasınıp,
Qaq törine qauımnıñ dara şığıp.
…Bi biligin kütude Rayımbek,
Alıp wşıp, jüregi alaswrıp.
Bi dauısın bir sätte kenedi de,
(Jwrt nazarın audarsın degeni me?!)
Qart jırauğa qaharın attı kelip:
«Ilañ, dübir salasıñ nege elime?!
Atıspay da şabıspay tirlik qwrıp,
Tınış jatqan jwrtımdı dürliktirip,
Arandatpay, jäyiñe jürseñ edi,
Iman swray alladan, kwldıq qılıp.
Tirşilikke tirek qıp din-armanın,
Jaqsılığın kütuşi ek bir allanıñ.
Kedey menen kepşikti aydap salıp,
Keldiñ-dağı sen, beybaq, ılandadıñ!
Bas bilmeytin bayğwstı eliktirip,
Qoltığına su bürkip, jeliktirip…
Amal qanşa, wyalam saqalıñnan,
Taspa alar em jonıñnan kerip twrıp!
Bet alıpsıñ, halayıq, bwrılmasqa,
Qalauındı qaqım joq wğınbasqa.
Bir şartım bar «batırğa» qoyatwğın,
Jamıraspa, bet aldı şuıldaspa.
Basın tartpas, «batır» ğoy nesi ketsin,
Basın tartsa, söz basqa, esi ketsin.
Top işinen tandağan atın minip,
Mına jatqan İleni kesip ötsin!
Kesip ötsin, qaytadan oralsın da,
Duıldasqan dau-şardı doğarsın da,
Aq kün tusın aldınan, tarta bersin,
Tandap-tandap elinen qol alsın da.
Şartım – osı!
Osığan şıdaysıñ ba?
Şıdamasañ tınasıñ, qwlaysıñ da.
Bolsañ sosın bolarsıñ, qol bastarsıñ,
Aldımenen bağıñdı sınaysıñ da.
Şıdaysıñ ba?
Bağındı sınaysıñ ba?..
Onı da bil, qwnın joq suğa ketseñ,
Künäli öziñ, janındı qwrban etseñ!
Qayda jürseñ amanat bir qwdayğa,
Aman-esen ösınau sınnan ötseñ».
«Bolsa bolsın, täuekel, şıdap bağam,
Bolaşağım belgisiz swraq mağan,
Olsem öldim, özime öz öbalım,
Ahiretten ornımdı bir-aq tabam.
Qayda barsañ, bäribir, kireriñ ker,
Qabıldaydı qoyınına tünerip jer.
Qaptalına tüsirip küreñimniñ,
Qamıs artıp, jigitter, jiberinder?»
Jarlı menen jaqıbay namıstı oylap,
Artıp berdi eki teñ qamıs baylap.
Tilsiz jauğa tireksiz tura tartsa,
Jılım jwtıp, jigittiñ bağı wşpay ma?
Rayımbek mindi de küreñine,
Keldi özenge, jetpek bop tilegine,
Şım-şım qaynap, şirığa şwbatılğan,
Tılsım düley aldında — İle mine.
Oñtaylau jer osı-au dep ötpek eli,
Osqırınıp küreñi bettemedi.
Jağada jwrt, janı aşıp, jamırasıp,
— Qaytsañşı, ölesiñ ğoy tekke, — dedi.
Twrğanda aşu, namıs, sezim arbap,
Toqtasın ba, qauımnıñ sözin añdap,
Qamşı basıp küreñğe suğa atıldı,
Öz esimin ayqaylap, özi wrandap.
Käri men jas wstasıp jağaların,
Jamıraydı, bilmeydi ne boların.
— Keş, aruaq, — dep, — tentekti, jalıpadı.
Jaudıradı imanın, tobaların.
Artqan qamıs tirliktiñ belgisi bop,
Demeu jasap, jılımğa bergisi joq.
Aq aydınnan eki bas körinedi,
Adamnıñ da, attıñ da ölgisi joq.
Küreñ jüzip baradı ölgisi joq.
Jwrt nazarı — osınau aq aydında,
Eki basqa emine qaraydı da,
Aruaqtardı körinen şaqıradı,
Talay ayat öqılıp, talay dwğa.
Küreñ menen jigittiñ bağın oylap,
Jalınadı jağalau «a, qwdaylap».
Eki bastı qaqpaqıl qağıp alıp,
Äldeqayda baradı ağın aydap.
Ağınmenen küreñ at jaldap ketti.
— Ketti!
— Öldi! — jağalau zarlap ketti.
Bir kisinep januar jiberdi de,
Ağın aydap, esen-sau ar jaqqa ötti.
— Dauası joq jan eken, otı janğan,
İlesinder osığan otı barlar!
Su jol bergen batırğa men jol bermey.
Qamauda wstap qırandı otıra alman.
Barındar, äkelinder salğa salıp,
Sınayın sırttanındı jauğa salıp.
Qiyannan qwyılıp kep, qiratsın bir,
Qatarın börilerdiñ qan josa ğıp.
Dauası joq jan eken jaratılğan,
Twlpar eken twğırdan dara tuğan.
Qamauda wstap qırandı otıra alman,
Wşsın, ketsin jay atıp qanatınan.
Hangeldiniñ sauıtın kigizinder,
Qınnan alıp, qılışın süygizinder.
Sırımbettiñ tuınıñ aldına äkep,
Täube etkizip, basın da igizinder.
Şaulamağan şabıtı bala qıran,
Balalıqpen qapıda qaları bar.
Baptap özin, batırdı qalauına al,
Bas bolğaysıñ balağa, dana-jırau.
Qaşannan bi kesimi bir kesuli,
Könseñ de, könbesen de üylesimdi.
Bilgeniñnen jañıltıp bidiñ desi,
Bildiretin kezi ğoy bilmesindi.
Bi kesti.
Qara halıq qabıldadı,
Qaru alıp, qol jimaq qabırğalı.
Jorıqqa äzirlenip jattı qauım,
Qasınan Rayımbek tabılğalı.
Aqtaban şwbırındı.
Aqtaban şwbırındı…
Qadarsıñ qayda barıp twğırındı?!
Qazaq jeri — alıp bir qara qazan,
Qazanda qayran jwrtım quırıldı.
Aqtaban şwbırındı.
Qarğağan kim boldı eken ğwmırındı?
Jortpay twrıp, üyrendiñ jığıludı,
Şappay twrıp, üyrendin tığıludı.
Aqtaban şwbırındı,
Aq tuıñ jığılulı.
Olaq qatın toqığan alaşaday,
Örmegiñniñ arqauı suırıldı.
Jännatındı jamsatıp jau ornadı,
Jatqanı anau örtenip qara örmanıñ.
Tuırlığı turalıp, toqım bolıp,
Qañkası twr kalqiıp qara Ordanıñ.
Aqtıq baylap, tabınıp tal-qayıñğa,
Ötti küniñ, sor qatıp mandayında.
Ketti qımız jauıñnıñ tandayında,
Ketti qızın jauıñnıñ borbayında.
Aqınıña, seriñe, batırıña,
Tuısıña qimağan, jaqınıña,
Twyağımen or qazğan twlparlarıñ,
Tulap ketti jauıñnıñ taqımında.
Nälet aytıp, keş kirgen aqılıña,
Ana sütiñ auzıña tatıdı ma?!
Ertis, Esil, Jayıq, Jem, Sağızğa bar,
Bäribir, pana bolmas auızğa alar.
Bäribir, monğol şapsın, joñğar şapsın,
Äyteuir, qazaq aldımen bauızdalar.
Tobıl, Şu, Sır men İle, Nwrağa bar,
Arnasında nalası jılap ağar.
Qanday jaudıñ bolsa da qarauılı -
Qazaq bayğws.
Qalqayıp twra qalar.
Öziñniñ twrmağasın uısında,
Öz jeriñ öziñe jat, qwrısın da!..
Jer şetimen şekarañ şektelse ğoy.
Jatsa ğoy alıp mwhit şığısında.
…Jalğannıñ jartısınday mınau ölkeñ,
Kim bilsin, sorıñ ba, älde ırısıñ ba?!
Paydalanıp bılığıñ-şılığındı,
Jauıñ kep, şırıldattı şıbınındı.
Jau da, öziñ de lastap twnığındı,
Jayau wstap qolıña qwrığındı,
Qayda bosıp barasın, qayda, qayda?
Aqtaban şwbırındı!
Aqtaban şwbırındı!!!
Aktaban şwbırındı!!!
…Bosa bergen.
Artına qaramağan.
Özine jat öz jerin aralağan,
Tau quısı, özendi sağalağan.
Biri barıp qwl bolıp Hiuağa,
Ekinşisi orıstı panalağan.
* * * * * * * * * * * *
Pikir qaldıru