GIMALAYDA JÜREGİ, ALTAYDA BASI JERLENGEN BÖRİ TEKTES BÖKE BATIR
Qazaqtay azap şegip, tarihı qan men qasiretten jazılğan halıq joq şığar, sirä… Alayda swğa bergenge bwğa beretin halıq emespiz! Twlpar twyağımen tarihımız jazılğan, swñqar qanatımen tälimimiz när alğan wlı babalardıñ wrpağımız! Aldınan kelgenin şaynap, artınan kelgenin kiseney tepken sal jüyriktiñ qımızınan ruh alıp, babalar jırınan jandanğan qazaq eşqaşan qwl bolğan emes, bolmaydı da! Jüz jıl jelkeñ jerge tigenşe eñkeyip kün keşkenşe, bir kün bas köterip, azat boludı tañdaytın qaysar minez – qazaq qazaq bolğalı qanına bitken qasiet. Sol qasiet qıñır zaman men qandı jıldarda qazaqtı talay märte tamwqtıñ otınan alıp şıqtı emes pe?! Ärine, söz bastağan şeşeni, qol bastağan kösemi arqılı. Sonday twlğalardıñ biri – BÖKE BATIR (18461904). Jalpı, qazaqta jazba tarih jwtañ tartıp, dwrıs damımağan. Sonıñ kesirinen Böke batır jaylı naqtı derekter men qwjattar jiegi öte az, tipti joqtıñ qası desem de boladı.
Jalpı, biıl qazaq üşin qan jwtqan talay tau twlğanıñ ataulı jıldarı eken, bwl da bolsa kezdeysoqtıq emes şığar. Böke batır balalıq şaqtan bitimi bölek, batır twlğalı, qazaq dese jüregin jwlıp beretin wltşıl, ruhtı bolğan desedi. Tarihtıñ taram joldarı qazaqtı tarıday şaşıp, Euraziya qwrlığınıñ är eline «eriksiz elşi» etip jiberdi. HİH ğasırdıñ orta şeninen bastap Qıtaymen şekaralas aymaqtardağı qazaqtardıñ otarlıq ezginiñ küşeyui men jer reformalarınıñ qatañdığına, quañşılıq pen jwttıñ orın aluına baylanıstı Qıtaydıñ Ürimji aymağına qonıs audaruı jiilep ketti. Sonımen qatar qart Altay – qazaqtıñ atam zamannan bergi ata qonısı, altın mekeni. Altaydıñ şwraylı da qolaylı aymağınıñ barlığında qazaqtardıñ qonıs tepkenin körgen Qıtay ükimeti bwl aymaqtı qazaqtardan bosatudı ülken jospar qılıp qoyğan edi. Artınşa qazaqtarğa degen salıqtıñ türtürin, qısımnıñ san sipatın oylap taptı. Bwğan deyin körşiles orın tepken qalmaqtorğauıldarmen jer üşin egesip, daulasqan Altaydıñ alaşına endigi tañda qwmırsqaday köp qıtaymen qırqısuğa tura keldi. 1880 jıldan bastap Qıtay äskeri türli sıltau tauıp, qazaq auıldarına degen qısımdı arttırdı. Bwl jağday wzaq jıldar boyı öz jalğasın tauıp, qazaqtı äbden titıqtatıp jiberdi. Osı rette halqın qanatınıñ astına alıp, qorğan bolu maqsatında tarihi sahnağa Böke Jırğalañwlı şıqtı. Jastayınan qalmaqtorğauıttıñ swltanı Sarı Uañnıñ zorlıqzombılığına qarsı qol jiıp, qabırğasın qaqıratqan Bökeni ol sätte el arasında bilmeytin jan joq edi. 1883 jılı Şonjınıñ äkimi bolğan Böke 1886 jılı Boğdağa barıp, sol aymaqtağı altı alaşqa qamqor bolıp, Qıtay äskeriniñ ozbırlığına qarsı twradı. Bökeniñ bedeli men batırlığına sengen halıq «Boğda, qaydasıñ?» dep mıñdap esil erdiñ qonısına bet aladı. Qazaqtıñ küşeyip ketuinen qorıqqan Qıtay ükimeti Bökege jala jauıp, 4 ayğa qamap tastaydı. 1887 jılı abaqtıdan şıqqannan keyin Böke batır Qıtay ükimetine «Beyjiñge baramın» dep aytıp, şın mäninde qazaqqa jaylı qonıs izdep ketedi. Bir jıldıq sapardan keyin Böke el işine qaytıp oralıp, Ündistanmen şekaralas aymaqqa qonıs tebudi jön köredi. Söytip, 1889 jılı (key derekterde 1898 jıl) 1500 qazaq otbasın ertip alıp, Böke batır wlı köş bastaydı. Qıtaydıñ jazalauşı jasağımen talay şayqasıp, 1902 jılı Ündistanğa jaqın aymaqqa keledi. Osı jılı Ürimjiden şıqqan 500 mwzday qarulanğan äsker men Böke batır jasaqtarı arasında iri şayqas orın aladı. Qıtay äskeriniñ 300den astamı jer jastanıp, Böke jasağınan 30day sarbaz ben inisi Şöke şeyit boladı. 1904 jılı Tibettiñ Lhasasına tibet kösemderi Bökeni arnayı şaqırtıp, sol saparda ayıqpas dertke şaldıqqan böri tekti böke batır auır dertten köz jwmadı. Bökeniñ artınan qalmağan Qıtay jasağı batırdıñ ziratın qazıp, denesin sırtqa şığarıp, basın kesip aladı. Oğan sebep – Böke batırdıñ basına ülken sıyaqı tağayındalğan edi. Söytip, batırdıñbasın alıp, Ürimjiniñ ortalığına aptalap ilip qoyadı. Keyinnen Bökeniñ wlı Rabay äkesiniñ basın swrap alıp, Altaydıñ Araltöbe auılına qatıstı Obatı qıstağına jerleydi. Al eli üşin eñiregen erdiñ köşin qıtay äskeri küşpen keri qaytaradı. Solayşa qazaq üşin qam jegen qaysar wldıñ denesi Gimalayda, al bası Altayda jerlendi.
Şämis Qwmarwlı 1987 jılı Qıtayda «Böke batır» attı poema jazıp, wlı babamızğa qwrmet körsetken edi. Alayda bwl qwrmettiñ bası ğana boluğa tiis. Nasihattaudıñ joqtığınan büginde qazağım degen Bökedey twlğanı birimiz bilsek, birimiz bilmeymiz. Öz tarihımızdı özimiz tağalamasaq, mwnday twlğalardıñ twlğası uaqıt sağımında joq bolıp keteri anıqaq…
Ashat QASENĞALI
arhar.kz
Pikir qaldıru