|  | 

Twlğalar

GIMALAYDA JÜREGİ, ALTAYDA BASI JERLENGEN BÖRİ TEKTES BÖKE BATIR

Ytike batirQazaqtay azap şegip, tarihı qan men qasiretten jazılğan halıq joq şığar, sirä… Alayda swğa bergenge bwğa beretin halıq emespiz! Twlpar twyağımen tarihımız jazılğan, swñqar qanatımen tälimimiz när alğan wlı babalardıñ wrpağımız! Aldınan kelgenin şaynap, artınan kelgenin kiseney tepken sal jüyriktiñ qımızınan ruh alıp, babalar jırınan jandanğan qazaq eşqaşan qwl bolğan emes, bolmaydı da! Jüz jıl jelkeñ jerge tigenşe eñkeyip kün keşkenşe, bir kün bas köterip, azat boludı tañdaytın qaysar minez – qazaq qazaq bolğalı qanına bitken qasiet. Sol qasiet qıñır zaman men qandı jıldarda qazaqtı talay märte tamwqtıñ otınan alıp şıqtı emes pe?! Ärine, söz bastağan şeşeni, qol bastağan kösemi arqılı. Sonday twlğalardıñ biri – BÖKE BATIR (1846­1904). Jalpı, qazaqta jazba tarih jwtañ tartıp, dwrıs damımağan. Sonıñ kesirinen Böke batır jaylı naqtı derekter men qwjattar jiegi öte az, tipti joqtıñ qası desem de boladı.

Jalpı, biıl qazaq üşin qan jwtqan talay tau twlğanıñ ataulı jıldarı eken, bwl da bolsa kezdeysoqtıq emes şığar. Böke batır balalıq şaqtan bitimi bölek, batır twlğalı, qazaq dese jüregin jwlıp beretin wltşıl, ruhtı bolğan desedi. Tarihtıñ taram joldarı qazaqtı tarıday şaşıp, Euraziya qwrlığınıñ är eline «eriksiz elşi» etip jiberdi. HİH ğasırdıñ orta şeninen bastap Qıtaymen şekaralas aymaqtardağı qazaqtardıñ otarlıq ezginiñ küşeyui men jer reformalarınıñ qatañdığına, quañşılıq pen jwttıñ orın aluına baylanıstı Qıtaydıñ Ürimji aymağına qonıs audaruı jiilep ketti. Sonımen qatar qart Altay – qazaqtıñ atam zamannan bergi ata qonısı, altın mekeni. Altaydıñ şwraylı da qolaylı aymağınıñ barlığında qazaqtardıñ qonıs tepkenin körgen Qıtay ükimeti bwl aymaqtı qazaqtardan bosatudı ülken jospar qılıp qoyğan edi. Artınşa qazaqtarğa degen salıqtıñ tür­türin, qısımnıñ san sipatın oylap taptı. Bwğan deyin körşiles orın tepken qalmaq­torğauıldarmen jer üşin egesip, daulasqan Altaydıñ alaşına endigi tañda qwmırsqaday köp qıtaymen qırqısuğa tura keldi. 1880 jıldan bastap Qıtay äskeri türli sıltau tauıp, qazaq auıldarına degen qısımdı arttırdı. Bwl jağday wzaq jıldar boyı öz jalğasın tauıp, qazaqtı äbden titıqtatıp jiberdi. Osı rette halqın qanatınıñ astına alıp, qorğan bolu maqsatında tarihi sahnağa Böke Jırğalañwlı şıqtı. Jastayınan qalmaq­torğauıttıñ swltanı Sarı Uañnıñ zorlıq­zombılığına qarsı qol jiıp, qabırğasın qaqıratqan Bökeni ol sätte el arasında bilmeytin jan joq edi. 1883 jılı Şonjınıñ äkimi bolğan Böke 1886 jılı Boğdağa barıp, sol aymaqtağı altı alaşqa qamqor bolıp, Qıtay äskeriniñ ozbırlığına qarsı twradı. Bökeniñ bedeli men batırlığına sengen halıq «Boğda, qaydasıñ?» dep mıñdap esil erdiñ qonısına bet aladı. Qazaqtıñ küşeyip ketuinen qorıqqan Qıtay ükimeti Bökege jala jauıp, 4 ayğa qamap tastaydı. 1887 jılı abaqtıdan şıqqannan keyin Böke batır Qıtay ükimetine «Beyjiñge baramın» dep aytıp, şın mäninde qazaqqa jaylı qonıs izdep ketedi. Bir jıldıq sapardan keyin Böke el işine qaytıp oralıp, Ündistanmen şekaralas aymaqqa qonıs tebudi jön köredi. Söytip, 1889 jılı (key derekterde 1898 jıl) 1500 qazaq otbasın ertip alıp, Böke batır wlı köş bastaydı. Qıtaydıñ jazalauşı jasağımen talay şayqasıp, 1902 jılı Ündistanğa jaqın aymaqqa keledi. Osı jılı Ürimjiden şıqqan 500 mwzday qarulanğan äsker men Böke batır jasaqtarı arasında iri şayqas orın aladı. Qıtay äskeriniñ 300­den astamı jer jastanıp, Böke jasağınan 30­day sarbaz ben inisi Şöke şeyit boladı. 1904 jılı Tibettiñ Lhasasına tibet kösemderi Bökeni arnayı şaqırtıp, sol saparda ayıqpas dertke şaldıqqan böri tekti böke batır auır dertten köz jwmadı. Bökeniñ artınan qalmağan Qıtay jasağı batırdıñ ziratın qazıp, denesin sırtqa şığarıp, basın kesip aladı. Oğan sebep – Böke batırdıñ basına ülken sıyaqı tağayındalğan edi. Söytip, batırdıñbasın alıp, Ürimjiniñ ortalığına aptalap ilip qoyadı. Keyinnen Bökeniñ wlı Rabay äkesiniñ basın swrap alıp, Altaydıñ Araltöbe auılına qatıstı Obatı qıstağına jerleydi. Al eli üşin eñiregen erdiñ köşin qıtay äskeri küşpen keri qaytaradı. Solayşa qazaq üşin qam jegen qaysar wldıñ denesi Gimalayda, al bası Altayda jerlendi.

Şämis Qwmarwlı 1987 jılı Qıtayda «Böke batır» attı poema jazıp, wlı babamızğa qwrmet körsetken edi. Alayda bwl qwrmettiñ bası ğana boluğa tiis. Nasihattaudıñ joqtığınan büginde qazağım degen Bökedey twlğanı birimiz bilsek, birimiz bilmeymiz. Öz tarihımızdı özimiz tağalamasaq, mwnday twlğalardıñ twlğası uaqıt sağımında joq bolıp keteri anıq­aq…

Ashat QASENĞALI

arhar.kz

Related Articles

  • SARBAS RUI JÄNE SARTOQAY BATIR

    Tarihtı tügendeu, ötkenniñ şejiresin keyinge jalğau – atadan balağa jalğasqan ejelgi dästür. Şejire, wlt-ru, taypa tarihı – atanı bilu, arğı tarihtı bilu bolıp qalmastan wlttıñ wlt bolıp qalıptasuı jolındağı bastan keşken san qilı oqiğaları men auır tağdırınan da mol derek beredi. Şejire – twtas halıq tarihınıñ irgetası ğana emes, wlt pen wlıs tanudıñ älippesi  sanaladı. «Qazaq halqı 200-den asa rudan qwralsa da är rudıñ öz şejiresi bolğan. Şejireşiler jüz, taypa, ru, ata tarihın tereñ talday bilgen»(1). Patşalıq reseydiñ däureni ayaqtalar twsta qazaqtıñ memlekettigin qalpına keltirudi maqsat twtqan Alaş kösemi Älihan Bökeyhan (1866-1937) alğaşqı bolıp qazaq tarihınıñ qajettiligin alğa tartıp, başqwrttıñ äygili ğalımı Uälidi Toğanmen kezdesipti. Uälidi Toğan öziniñ esteliginde: «Men birneşe

  • TÄÑİRİ QALAUI TÜSKEN JAN

    Mandoki Qoñırdıñ tuğanına 80 jıl toluına oray «Täñiri meni tañdadı»  Mwhtar Mağauin Mandoki Qoñır Iştvan – otanı Majarstan ğana emes, külli türki düniesi qasterleytin wlıq esimder qatarındağı körnekti twlğa. Şıñğıs jorığı twsında Karpat qoynauındağı madiyarlar arasınan pana tapqan qwman-qıpşaq jwrtınıñ tuması Mandoki Qoñır onnan asa tildi erkin meñgergen, bwğan qosa zertteuşilik qarımı eren, Twran halıqtarınıñ fol'klorlıq-dünietanımdıq sanasın boyına darıtqan ğalım. Ol türkologiya ğılımımen dendep aynalısıp qana qoymay, HH ğasırdıñ törtinşi şireginde Şığıs pen Batıs­tıñ arasında altın köpirge aynaldı, milliondardıñ ıqılas alqauına bölendi. YAki ol halıqtar arasın jaqındas­tırğan mämileger, ozıqtarğa oy salğan köregen edi. Zamana alğa jıljığan sayın mereytoy ieleri turalı aytılatın jayttar estelik pen ötken şaq enşisine köşedi. Közi tiri

  • Nwralı batırdıñ kesenesi  jöninde

    Keyingi kezde Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde ärtürli äñgimeler şığıp jürgen körinedi. Onıñ biri Moñğoliyadan kelgen bir tuısqanımız basqa bir belgili jerlesimizdiñ Nwralı batırdıñ ziratı dep kigiz üy siyaqtı saman kirpişten qalanğan  ädemi zirattıñ janına barıp qwran oqığanına kuä bolğanın keltiripti. Ol jigittiñ  körgeni de, aytıp otırğanı da şıñdıq. Öytkeni 1982 jılğa deyin eldiñ köpşiligi, onıñ işinde  men de solay  oyladım. Äñgime tüsinikti bolu üşin men sol kezdegi oqiğadan bastap bayandayın. Men 1961 jılı Semeydiñ  mal därigerlik institutın bitirip keldim. Meni  sol kezdegi  S.M. Kirov atındağı  kolhozğa mal därigeri etip jiberdi. 1962 jılı bwl kolhoz «Gornıy» sovhozına aynaldı. Biz bala kezimizden: «Nwralı atamızdıñ ziratı S.M Kirov atındağı kolhozdıñ jerinde ornalasqan,   Babamız batır bolğan kisi, al onıñ janındağı qabırdıñ  wzındığı jeti kez, bizdiñ  babamızdan  da  asqan

  • Alıstağı ağayınnıñ Atamekenge oralu jolın twñğış aşqan qazaqtıñ qaharman qızı

    Ol kim deysiz ğoy, turasın aytsam ol Sağat Zaqanqızı. Toqsanınşı jıldardağı alğaşqı köş Moñğoliya qazaqtartarınan bastalğan. Sol köşti alğaş bastağan adam Sağat Zaqanqızı. Bwğan eşkimniñ dauı joq. Jarğaq qwlağı jasttıqqa timey, sonau qiın-qıstau zamanında alıstağı ağayındardıñ jolın aşqan osı adamdı qazaqtıñ qaharman qızı atauımızdıñ özindik sebebi bar. “Köş basşısımen körikti”  “Körgeni jaqsı köş bastar”  deydi atam qazaq.   Osı eki auız sözdiñ astarına üñilip qarasaq, onda, ülken män mağına bar ekenine köz jetkizemiz.       Bwrınğı auıl köşiniñ özinde, köş basşıları tört tülik maldıñ örisiniñ jağdayına qaray, är mezgildegi auarayınıñ özgerisine say, köşip qonuda bir basına jetip artılar  ülken jauapkerşilik  jüktese, Moñğoliyada twratın qandastarımızdıñ bir jarım ğasır ğwmır keşken el jerinen ,

  • KENESARI HANĞA TAĞZIM

    Jüz elu jıl! Biıl Kenesarı hannıñ şäyit bolğanına bir jüz elu jıl toldı. Kenesarı ğana emes. Naurızbay bahadwr swltan, Erjan swltan, Qwdaymende swltan. Qıpşaq Iman batır, Tama Qwrman batır, Dulat Bwğıbay batır, Dulat Jauğaş batır, Dulat Medeu bi, qılıştıñ jüzi, nayzanıñ süñgisi bolğan tağı qanşama azamat. Qazaq Ordasınıñ eñ soñğı jaraqtı jasağında qalğan üş mıñnan astam alaman. Bäri de şäyit boldı.Kenesarı hannıñ, onıñ eñ soñğı jauınger serikteriniñ qasietti qanı şaşılğan aqırğı sağatta tört ğasır boyı töre tañbalı qızıl tuı jelbiregen wlı memleket Qazaq Ordası şayqalıp barıp qwladı. Alaş balası sonau Üysin, Ğwn, Türik zamanınan tartılğan, Altın Ordağa jalğasqan, Qazaq Ordasına wlasqan, Ortalıq Aziya tösinde jiırma ğasırdan astam, ğalamat wzaq uaqıt

Pikir qaldıru

Elektorndı poştañız sırtqa jariyalanbaydı. Belgi qoyılğan öristi toltıru mindetti *

Atı-jöni *

Email *

Saytı

Kerey.kz/Kerey.kz

Biz turalı:

Tel: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz tiñ bwrınğı nwsqasın http://old.kerey.kz ten oqi alasızdar!

KEREY.KZ

Sayt materialdarın paydalanğanda derekközge silteme körsetu mindetti. Avtorlar pikiri men redakciya közqarası säykes kele bermeui mümkin. Jarnama men habarlandırulardıñ mazmwnına jarnama beruşi jauaptı.

Sayt sanağı: