QAZAQ ÄYELİNİÑ BAYANSIZ BAQITI
kerey.kz
Jıl sayınğı 8 naurız künin toylau tämamdaldı. Merekeleu bitken soñ äyelder turalı öz oyımdı hatqa tüsirgim keldi. Jalpı äyel zatı turalı emes, tek qazaq äyeli turalı jazğım keldi.
Meniñ mañdayıma üş elde twru baqıtı jazılıptı. Qayda twrsam da sol eldiñ ädet-ğwrpın, salt-dästürin, mädenietin, ömir süru dağdısın tolıq meñgeruge tırısamın. Özim jalpı bayqampaz adammın. Bilgenimdi ünemi oylap, saraptap otıramın. Qazirge deyin bilgenim az emes. Bilgenderimniñ işinde är eldegİ «äyel baqıtına» degen ärkelki wstanım tañ qaldıradı.
Birden aytayın – biz, qazaq äyelderi, orıstar men türik äyelderinen qattı bölektenemiz. Biz – basqamız.
«Öz täjiribemde äyel zatınıñ qazaq äyeli sındı osınşalıq özin qwrban etetinin körgem joq. Senderdiñ äyelderiñ özin oylay bilmeydi. Bar armandarıñ balamnıñ, ata-anamnıñ, tuıstarımnıñ tınıştığı, solardıñ baqıtı deu eken. Äyeldiñ jeke, öz baqıtı turalı mülde oylanbaydı ekensiñder» – degen edi on jıl bwrın Mäskeuden Astanağa kelip äyelderge ruhani ösu turalı jattığu ötkizgen jattıqtıruşı Tat'yana Pogosova. Sol sabaqtarğa özim qatısıp jürgende estigen sözim.
Bizder, sol treningtiñ qatısuşıları, onıñ sözin teriske şığaruğa tırıstıq. Biraq şınımdı aytsam, eşbir salmaqtı dälel keltire almadıq. Aqırında ärkim öz pikirinde qaldı. Biz özimizdikin dwrıs dedik. Tat'yananıñ bizge üyretkeni bizdiñ qoğam üşin tım artıq, revolyuciyalıq jañalıqtar bolıp şıqtı. Köpşiligimizdiñ sanamızğa jat boldı.
Seniñ qwndılığıñdı ğana bölisetin ortada ömir sürgendikten öziñdikin dwrıs deu oñay. Jwrttıñ bäri osılay ömir süredi degen qara tastay ayğaqtı tu etip köteresiñ. Alayda öz ileuiñnen şığıp, aynalaña qarasañ, ömirde basqalardıñ mülde erekşe ömir süretinin köresiñ.
2009 jılı men reseylik orısqa küyeuge şıqtım da Mäskeuge ketip qaldım. Küyeuge şığarda eşbir kedergi körmegen edim. Şın mäninde qattı qatelesippin. Biz – eki bölek ekenbiz. Reseyde twratın orıstar bizdiñ «qazaq orıstardan» basqa bolıp şıqtı.
Qısqaşa aytsam, otbasılıq kememiz mädeniet türliligi attı qwzğa soğılıp, şaşılıp qaldı. Bwl tosqauıldı asıp kete almadıq. Eñ qiın kürmeu – meniñ tuıstarmen qarım-qatınasım boldı. Biz, qazaqtar, tuıstarmen tım jii aralasamız. Ata-anağa, tuıstarğa, bauırlarğa kömektesu dwrıs dep esepteledi. Reseylikter bölek ömir süredi. Ärkimniñ öz otbası bar. Eri, äyeli, balaları. Bitti. Ata-anasımen aralasuı da şekteuli. Özara tärtipti bwzbauğa tırısadı.
Bayağı da bireuler eñ jaqsı tuıs – qaytıs bolğan tuıs degeninde meniñ qazaqı bolmısım dir etken. Ne degen swmdıq söz? Bwl dwrıs emes degendi alğa tartatınmın. Ärine, onımdı eşkim elemeytin. Bwl maydanda men jeñilis taptım. Otbasılıq baqıtım üşin bastalğan küreste de jeñildim. Bir qarağanğa özime etene jaqın, bir qarağanda sonday jat bolğan orıs küyeu.
Meniñ mäskeulik qwrbılarım meni aqımaq sanaytın. Küyeuime üy şaruaşılığına aralasuına rwqsat etkenimdi sögetin. «Sen nege onı osınşa erkeletesiñ, erteñ moynıña otırıp aladı ğoy» – dep wrsatın. Sosın olar meniñ nelikten tuıstarıma kömektesetinimdi eş tüsine almaytın.
Reseydegi bükil qalalardan men tek Mäskeude twrdım. Sondıqtan bükil Resey turalı auız aşuğa qaqım da joq şığar. Biraq reseyliktermen köp aralasamın. Sol aralasudan tüygenderim, reseylik äyelder bizge qarağanda özin öte bağalaydı. Olar ata-anasınıñ ahualına alañday bermeydi, alıs tuıstarı turalı tipti bas qatırmaydı.
Küyeuimmen ajırasıp jatqan kezde mäskeulik qwrbılarım: «Öziñ kinälisiñ, jwrttıñ bärine kömektespeuiñ kerek edi, öziñniñ otbasıñdı oylağanıñ abzal bolar edi» dedi. Qazaq qwrbılarım: «Öziñ kinälisiñ, istegeniñniñ bärin küyeuiñe ayta bermeu kerek edi, ündemey-aq kömektesu kerek edi» desti. Olay da, bılay da jasay almasañ, qaytu kerek?
Otbasıdağı senim mäselesi özinşe jeke taqırıp. Qazaq qwrbılarım ünemi küyeuiñe körsetpey aqşa jina dep aqıl aytatın. Kömekteskeniñdi ayta berme deytin. Men üşin bwl swmdıq bolatın. Senimi joq qarım-qatınastıñ keleşegi qwrdımğa ketpek. Küyeuimniñ qarsılığına qaramastan tuıstarıma kömek qolın sozatınmın. Barlıq tuısımdı Türkiyağa köşirip aldım. Küyeuim sodan menimen ajırasıp ketti. Ol Mäskeuine ketti, tuıstarım menimen Türkiyada qaldı.
Şetelde aqşa tabu öte qiın. Äsirese, Türkiyada. Al, äyel adamğa mülde qiın. Otbasımdı asıruım kerek boldı. Şamam jetpes qiın jobalardı moynıma ildim. Eşkim swramasa da basımdı bäske tiktim. Şamam jetpedi. Endi aktivterimdi qalay şığarıp alsam eken dep bas qatırıp jürmin. Otbasım biri qalmay Qazaqstanğa oraldı. Aqiqattı moyındauım kerek. Kömektesu tübime jetti.
Oylanuğa uaqıt bolğanda basımnan ötkenniñ bärin tarazılap otırıp tüygenim – eşkimge kömektesudiñ qajeti joq eken. Et jaqınıña da kömektespe. Kömektesemiz dep olardıñ öz küş-quatına senimin joyıp alamız. Öz qal-qaderinşe qadam jasauına kedergi bolamız. Öz mümkindigin körsetu men jetiluine tosqauıl bolamız.
Şamañ jetpegen närseni moyındau är qazaq üşin ölimge teñ. Biz ötirikti köp aytamız, äsire boymalaymız, şındıqtı jasıramız. Özimizdi artıq etip körsetuge tırısamız. Şındap qarasaq, jwrttıñ ne oylağanı kimge qızıq? Biz pikirine qwlaq asatın eldiñ köbi däl solay şala jansar ötirikpen ömir süredi.
Qoğamdıq pikirge nemqwraylı boludı orıstar üyretti. Oylanıp qarasañız, wl sonday deni sau beytaraptıq. Ärkim öz ömirin sürui tiis.
Türik äyelderi basqa. Jalpı türikter er men äyeldiñ teñgerimin dwrıs saqtap qalğan. Erkek tüzde, äyel üyde. Üyde otırğan äyelge wltına qaramastan isteytin is jetip artıladı. Türik äyelderiniñ köpşiligi aqşa tabudı maqsat twtpaydı. Olar özderin otbası, oşaq qasınıñ adamı dep tanidı. Oşaqtağı ottı öşirip almauğa küş saladı.
Al, bizdiñ, qazaq äyelderi..
Aqsaqaldar men aduındı täteler meniñ pikirime qarsı boları anıq. Sonda da birneşe şındıqtı moyındauıma tura keledi. Äsirese, olardıñ qanşalıqtı qauipti ekenin tüsingeli aytqım kelip jür. Al, qauiptiñ bar ekeni ras. Bizdiñ äyelder äyel boludan qalıp baradı. Olar otbasınıñ tiregine aynaldı. Otbasın süyreytin aldıñğı döñgelek bop aldı. Jay baqıttı boludıñ ornına olar qwdiretti boluğa mäjbür.
Toqsanınşı jıldarı Qıtaydıñ şekarasında jwmıs istedim. Dostıq kedeninde. Ala dorba arqalağan saudagerlerdiñ qaptağan twsı. Negizinen reseylikter men qazaqstandıqtar kezekte twradı. Orıstardıñ tobı 100% erkekter. Qazaqstandıq top 98% äyelder. Orıstar tañ qalıp: «qauipi zor, qanşama auır jük arqalaytın käsipke nege äyelderin jegip qoyğan, erkekteriñ qayda ketken senderdiñ?» dep swraytın.
Ala dorba arqalap, beli üzilip kete jazdap, auır jügin arqalağan talay äyeldi kördim. Jalğızilikti, qorğansız, näzikter, olar bizdiñ ayaulı qazaqtıñ qaharman äyelderi ğoy…
Baqıtsız äyelderdi köp bilem. Olardı tıñdağan sayın oylaymın: nege bizdiñ äyelder baqıtsız? Nege bükil tuıstıñ mäselesi aynalıp kelip äyeldiñ iığına artıladı? Bwnı bizge kim amanattap ketti eken? Nege biz, keşiriñizder, kemis bolıp tuadı ekenbiz? Nege tek özimiz turalı oylay bilmeymiz? Nege osınşalıq oñaylıqpen özimizdi qwrban etesalamız? Nege?
Ömirdiñ mäni öz baqıtımızdan qwrıluı kerek degendi maqsat etpegen soñ osılay bolatın sekildi. Öz baqıtıñ degendi de tüsine almaymız. Bar quanışımız tuıstarımız arqılı ölşenedi. Şeşeñ baqıttı bolsa, sen de baqıttısıñ. Balañ baqıttı bolsa, öziñ baqıttısıñ. Özimizde jeke baqıt boluı mümkin degendi tipti de oylay almaymız.
Bala künnen ekinşi satığa tüsip qalamız. Sol ekinşi ekenimizdi sezinip, özimizdi tolıqqandı adam sezine almay ötemiz. Şeşeler wldarın alğa şığaradı. Taq mwrageri dep äspetteydi. Biz olar üşin tek genderli sayasattı aqtau üşin ğana barmız. Eñ bastı kemşiligimiz, kemistigimiz – qız bop tuğanımız. Sol üşin özimizdi kinäli sezinemiz. Bwl ayıptı bizge erekşe bir keste boyınşa sanamızğa kiriktirip qoyadı. Eşkim aşıq sen qızsıñ, ekinşi satığa twr demeydi. Qız wldan kem demeydi. Biraq bükil qmir süru dağdımız, äñgimemiz, äreket, basımdıqtar, otbasıdağı jüye wl qızdan artıq ekenin däleldep şığadı. Qızdıñ boyına tolıqqandı emestigin siñiredi. Osınıñ saldarınan qızdar özderin jaqsı köre almay ömirden ötedi. Biz ünemi mahabattqa layıqtı boluğa tırısamız. Wldan kem emestigimizdi däleldeumen ötemiz. Osıdan barıp bizdiñ qwrban boluğa asıqtığımız kelip şığadı.
Meniñ twrmıstağı qwrbılarım küyeulerine şağımdanadı. Küyeui joqtar jalğızdığına şağım etedi. Birigip alıp otbası üşin, ata-anası üşin bir mezette äri ana, äri äyel, äri asırauşı, äri tirek bop qalğandarı üşin şağım aytadı.
Bizdiñ elde psihologtarğa baru ädeti joq. İşimizdegini şığaru üşin dostarımızğa baramız. Biz olardan kömek te, keñes te kütpeymiz. İştegi ıza-kekti bwrq etkizip şığarıp alsaq, sol da jetkilikti. Arı qaray öz jügimizdi arqalay beremiz. Jwrtqa baqıttan bası aynalğan äyelmin degendi körsetip, ötirik külip, battasıp boyanıp alamız da, şapqılay beremiz. Nebir qiındıq kezinde moyımaytın qalıbımızğa tüse salamız.
Soñğı jıldarı adamdar arasındağı ayırmaşılıq tek ötirikti wtımdı ayta biluinde ekendigine köz jetkizip kelem. Bärimiz ötirik aytamız. Bäri jaqsı dep ötirik aytamız. Bwl erkindikti özimiz tañdadıq dep ötirik soğamız. Küyeulerimiz ösip jatır, biz baqıttımız dep ötirik aytamız. Sol küyeudi keremet süyemiz dep aldaymız. Süyiktimin dep aldanamız. Baqıttı degen osınday-aq bolsın dep aldauğa dayın twramız. Ötirikti köp aytamız. Sebebi, qorqamız. Şındıqtı özimizge aytuğa, özimiz moyındauğa qorqamız.
Ärine, baqıttı qazaq äyelderi bar ekendigine şübä keltirmeymin. Biraq olar öte az. Onıñ üstine baqıttı ekendikterin eşkimge jar salmaydı. Baqıt tınıştıqtı jaqsı köredi. Ösek qwmar qazaq qoğamı üşin äsirese özekti bolsa kerek.
Bizdiñ mädenietimiz – bir türli. Mümkin meniñ ğana bağım janbay qalğan şığar, kim bilsin.. Degenmen de, toy-tomalaqqa, asqa bara qalsañ, äñgime ayası kimniñ balası östi, qızı kimge küyeuge şıqtı, pälenşeniñ tuısı bastıq bolğalı üy sap bergeni, şetelge qıdırtqanı turalı ğana äñgime örbidi. Ädebiet, mädeniet, sayasat, jastar, qarttar turalı söz qozğalmaydı.
Key adamnıñ jetistigi qanşa dosına, tuısına kömektese alğandığımen ğana ölşenip baradı. Märtebesi baylıqpen ğana esepteledi. Tuıs arasında bireu taqqa otırsa, qalğandarı bar qiındığın sonıñ moynına artıp qoyudı parız sanaydı.
Mwnday tozaqtan özim de ötken soñ aytıp otırmın. Qarğa tamırlı qazaq üşin tuıstardıñ jayın jasau eñ qiını.
Eşqaşan seni elemegen adamdar üşin äp-sitte keremet et jaqını, jan tuısı bolıp şığa kelesiñ. Qızıq. Olar meniñ bala künimnen bolaşağım üşin alañdaulı bop şığadı. Mıñ adamnan sol bir hikayanı esti bergen soñ oylanasıñ. Älemdegi eñ jaqsı tuıs öziñ ekendigiñdi künde bireuinen bilip qarıq bolasıñ.
Meniñ jetistigime qatıstı külkili jayttar az emes. Atamnıñ jamağayındarınıñ qızdarımen tanıstım. Egizder eken. Eşkimdi mensinbeydi eken. Şetelde oqığan. Birneşe ret as-toyda körip jürdi, salqın amandasatın. Bir küni ministrdiñ kabinetiniñ aldında jolığıp qaldı. Meni körip, ministrge jaqındığımdı körip, özgere saldı. Özimniñ jetistigim turalı tuıstar arasında eşqaşan tis jarmaytınmın. Olardıñ kömek swraytınına kümänim bolmaytın. Al, meniñ tuıstarğa kömektespeu, olardı jwmısqa tartpau wstanımım boldı. Älgi ekeui meni körgen soñ qımbattı siñli atağına ie boldım. Eki jıl qır soñımnan qalmadı. Ötinişteri bitpeytin. Eki jıldan soñ ekeuinde özimnen alastattım. Basqa şığıp boldı. Renjidi. Bu wrdı dedi. Bastıq qoy ol, özinşe bop ketti desti…
Bastıq qız atanu oñayğa timedi. Bir küni şeşem qoñırau şaldı. Bes jüz dollar tapqıñ kele me dep swradı. Söytsem, bir pısıq tuıs apay qızıñ jwmısqa ornalastırsın, bes jüz oğan, bes jüz mağan dep sırtımnan qazaqşa sauda jasaptı. Men bas tarttım. Anam jıladı. «Qızıñ bastıq ekeni ötirik dep el külip jatır, pälenşeniñ qızı bankte eden juadı, tügenşeniñ tuısın jwmısqa twrğızdı, al seniñ qızıñnıñ qolınan tük kelmeydi. Elge külki boldım ğoy, wyatqa qaldım» degenin estigende küldim. Ne üşin wyat? Ne jamandıq jasap qoydım? Maqtanudıñ ne keregi bar?
Birde bir tuısımdı jwmısqa ornalastırmadım. Mümkindik boldı. Men ol kezde ekonomika men byudjetti josparlau ministrliginiñ apparat bastığı boldım. Jwmısqa alu meniñ qolımda. Sol sätte qaptap ketken tuıstardıñ birinde jolatqam joq. Mağan keluge tıyım saldım.
Jwmısqa twrğızıp ber degen ötiniş aytatındar köp. Jası jetken sanasız wldarın tıqpalaytındardan şarşadım. Bwl ne degen erkekter? Men äyel basımmen jwmısta da, qızmette de öz basımmen jetistikke jettim. Olar erkek emes pe? Qazaqtıñ şeşeleri özderiniñ erketotay, qoldarınan tük kelmeytin wldarın aqtauda aldına jan saldırmaytını qızıq.
Tik minezdi adammın. Swraqtı tötesinen qoyamın. Eger wlıñız 35 kelgenşe eş jerde bir jıldan artıq jwmıs istemese, ol qanday maman? «Meniñ balam jaqsı, bastığı bir it edi» degendi estisiñ.
Balam, wlım, mwragerim, maqtanışım, wrpaqtıñ jalğastıruşısı… «Balam, şarşadıñ ba, jata ğoy, dem al!», «Oy, balam, jata ber, men istey salam ğoy» – şeşelerimiz balasın körse, äke-kökeley beredi. Soğıstıñ kezi emes, erkekter qwrıp qaldı deytindey… Qayda erkekter?
Wl bala tuğannan köbirek mahabbatqa ie. Ol otbasınıñ ümiti, tiregi. Keleşek tiregiñdi basqa şığarudıñ keregi ne? Men osını tüsine almay-aq qoydım. Erketotay wlğa qanday ümit artuğa boladı? Eseymey-aq qartayatın jetesizderge söz ötpeydi. Şeşesiniñ balası bolıp ötedi. Otızğa kelgende ne otbası joq, ne jwmısı joq, qoğamnan tısqarı qalatın bezgeldekter. Özderin tağı ömirdiñ tosınsıyı dep sezinetinin qaytersiz.
Ajarsqan soñ tağı da jalğız qaldım. Azat äyelder qatarına qosıldım. Qwda tüsuşiler qatarı köbeydi. Men bastapqı kezde tañ qaldım. Söytsem, ömirde jolı bolmağan wldarın mağan tıqpalaydı eken.
Şetelde twrıp kelgen soñ özimizdiñ qazaqqa küyeuge şıqqım keldi. Adadmdar-au! Älem ne bolap ketken? Bes äyelge bir erkek degeni azday, sol jalğız erkektiñ özi baqır bas qoy. Qolınan tük kelmeydi.
Mağan qwda tüskender işinen alıs qwdalardıñ tuısı eñ täuiri bolıp şıqtı. İşedi eken. Biraq qazir qoyıptı. Institut bitirgen soñ esi dwrıs jwmıs istemegen. Qazir köliktwraqta qarauıl eken. Sol üşin institut tämamdau kerek pe edi?
Bwl äñgime öte qızıq. Äri berer sabağı mol. Balalıq şaqtan bastaladı. Osı alıs jamağayındar öte jaqsı twratın. Äkeleri Narhozda dekan bolatın. Sonısın maqtan etetin. Toqsannıñ soñında meniñ apaylarım bizde qız bar, sizderde wl bar degende şorşıp tüsken. Otbasılarında bes bala. Üş qız, eki wl. Rasımende bay kisiler edi. Tek wldarın erkeletti. Esesine qızdarı ömirden orındarın oñay tauıp ketti. Wldarı işip ketti. Bireui juırda qaytıs boldı. Ekinşisi, älgi meni alatın küyeu, qarauıl eken.
Ekeuimiz de qırıqtan asqan kezde men oğan teñ boluğa jarappın. Külkili me?
Bizdiñ qoğam äyelderge qırın qaraydı. Ädiletsiz bağalaydı. Bererimiz köp, alarımız az. Bir qızığı mahabbattıñ osı ädiletsiz teñgerimin de äyelder özderi jasap aladı. Bizdiñ analarımız söytedi. Baqıtsız ömirdiñ tuın bir-birine, qoldan qolğa jalğap berip otır.
Men tuğanda şeşem jılaptı. Küyeuine jağınğısı kelip, wl tuıp bermekşi eken. Biraq qolınan kelmepti. İnim tuğan kezde üyde toy boldı. Qazir şe? Men ömirde köp jetistikke jettim. Şeşem üstine tozañ da qondırmaytın bauırım tük bitirmey äli jür. Tipti mwnda onıñ kinäsi de joq. Ol bizdiñ qoğamdağı baqırbastardı äspetteytin şalajansar qoğamnıñ qwrbanı bolıp ketti.
Bizdiñ şeşelerimiz wldarınıñ jayın oylap, qattı qamığadı. «Sen ölmeysiñ!» dep qızdarın tektep otıradı. Biz şınında da ölmeydi ekenbiz. Kerisinşe, köp närsege qol jetkizemiz. Qızmette ösemiz, päter alamız, qwday bwyırtsa, bala tuamız, aqşa tabamız… Oğan qosa sanasız bauırlarımızdıñ jügin arqalaymız. Ata-anamızğa qarasamız. Biz bir närsege ğana ülgermeydi ekenbiz. Äyel baqıtın sezine almay ketemiz.
Jan-jağıñızğa qarañızşı, ne köresiz? Jalğızilikti ananıñ pälen bala tärbielep, tek solardıñ keleşegin oylap, özin wmıtıp, kündi künge, tündi tünge wlastırıp jatqanın köresiz. Öziniñ baqıtın jasau tügili, ol turalı oylauğa mwrşası da joq. Dwrıstap qarasañız, küyeuine bildirtpey üydegi bar aqşanı äke-şeşesine aparıp berip jatqan äyeldi köresiz. Qolınan tük kelmeytin küyeuine tek otbası bwzılmasın degen jeleumen könip otırğan bişara äyelderdi köresiz. Balam äkesiz öspesin dep, äke-şeşem qan jılamasın dep qana öz ömirin ökisikpen ötkizetin äyeldi köresiz.
Bwl äyelderdiñ ärbiri bireudiñ tektep ösirgen qızı. Ärbiri – swlu, nemese swlulığın bayqamay jürgen beybaq. Öziniñ näziktigin sezbegen sıyqırşı. Ärbiri özin jaqsı köre almaytın äyel.
Jaqında bizdiñ äyelderdiñ türik küyeulerimen baqıtı qalay qalıptasıp jatqanı turalı maqalalar jaza bastadım. Keri baylanıs üdep ketti. Türikke küyeuge şıqqısı keletin äyelder qatarı köbeyip kele jatır. Olardıñ köpşiligi öz betimen jetistikke jetken, twrmısı jaqsı, aqşası bar, päteri bar äyelder. Olardıñ bäri bir närsege şağımdanadı. Şarşadım deydi.
Jalğızdıqtan, bärine kömektesuden, bäri onı paydalanğandıqtan şarşadım deydi. Üyde, jwmısta, äulette. Aq twlpar mingen hanzadanı kütuden şarşadım deydi. Äyel bolğanı üşin özin kemis sezinuden şarşadım deydi. Jamağayındardıñ bedeldi pikirinen şarşadım deydi. Baqıtsız boludan şarşadım deydi.
Qazaqtıñ köptegen azamattarı bwğan beyjay qaraydı, bolmasa qarsı pikir bildiredi. Türikke küyeuge şıqqısı keletinderdi bastan-ayaq sökkenderi de tabıldı. Biraq, men sol äyelderdi jaqsı tüsinemin. Qaşıp ketkisi keletin jalğız mümkindik. Qazaqtıñ tauıq qorasınan bezu….
Botagöz Köpbaeva
Audarğan Şınar Äbildä
Facebook paraqşasınan alındı
Pikir qaldıru