JER AÑSAĞAN SARIATAN
kerey.kz
…Wşı-qiırsız sarı dala. Sarı dalanıñ bir wşında – sarı
bel. Sarı beldiñ bauırı – sağım ba, älde şalqar köl. Şartabaq kün
töbede. Şalqığan ıstıq jer-kökte. Tabanın tasqa tildirip,
janarın jasqa judırıp, mañdayın jel künsitip, tañdayın şöl
qañsıtıp, sar jelip keledi Sarıatan. Tausılmaydı sarı dala,
jetkizbeydi sarı bel. Sarı beldiñ ar jağı – bota küngi mekeni. Bota
küngi mekenin bozdap izdep keledi, jürektegi bar şerin qozğap, izdep
– Ağa-au, sorladım ğoy!.. Şınımen, sorlap qaldım ğoy!..
Küreñqasqa erin sındırıp tastaptı… – Sırttan entige kirgen
Qojıq tabaldırıq twsına namazğa jığılğanday jürelep otıra
Börenelerden qiıp jasağan jatağan üyşiktiñ tömengi
bwrışında qorjınğa zattarın salıp jatqan Esbergen eñsesin
kötere berip, twrıp qaldı.
– Ne deyd?! Ne ğıp sındırdı? Küreñqasqa ma, älde qarajal
– Küreñqasqa, ağa… Meniñ küreñqasqamdı aytam da… Jol
jürerdiñ aldında ottay twrsın dep, eki attı sayğa tüsire qoyıp
em… Küreñqasqa aunap… – Qojıq söz ayağın bitirmey, eñkildep
jılap jiberdi. Wstaramen qırğızğan aqqwyqa bası tömen salbırap,
solqıldağanda iegi tösti wradı.
– Köter basıñdı! Sınsa – erdiñ qası sındı, seniñ basıñ aman
ğoy. Bırqırağanıñ ne sonşa?! – Esbergen qolındağı ala qorjındı
şetke ısıra saldı da, mol keudesin tik köterip, ötkir qarşığa
közderimen Qojıqqa zildene qaradı.
– Erdiñ qası emes ağa, eki qaptalı… At aunağanda ayırılıp
ketipti… Endi men ne isteymin? Nege minem, a?.. Sen meni tastap
ketesiñ ğoy, a?.. Jalğız özim jwrtta qalam ba sonda?.. Jo-joq, ölsem
de qalmaymın mwnda. Küreñqasqağa jaydaq minsem de senimen ketem,
ağa! – Salbırağan, solqıldağan aqqwyqa bas endi eki bwttıñ arasına
kirip ketkendey edi.
– Äy, men sağan ne dep twrmın?! Köter, käne, basıñdı!
– Kötereyin, ağa, kötereyin. Sen meni tastap ketpeysiñ ğoy, a?!
Tastamaymın deşi, ağa. Tek sol söziñdi ğana aytşı, ağa! – Qojıq
köziniñ jasın könetoz kök köyleginiñ maysiñdi jeñimen arı-beri
süykep tastap, tizerlegen küyi Esbergenge jaqındap kep otırdı.
– Öy, ınjıq! Aqjol tilep alısqa attanğalı twrğanda, äkesi
ölgendey ökiruin bwnıñ!.. Qalay seni mına ien tauda ittey wlıtıp
jalğız tastap ketem men?! Keşegi bir qaljıñ sözge şınımen senip
qaldıñ ba? Öy, ınjıq! Büytpeseñ, Qojıq bolasıñ ba?! Böriniñ
balasın qanşa asırasañ da bötendigin bildiredi degen ras eken ğoy,
täyiri. Äytpese, mağan senbeytindey qay jöniñ bar edi seniñ? Öziñ
aytşı, men seni neşe jasıñda tauıp alıp edim?
– On jasımda.
– Qalay tapqanım, qaydan tapqanım esiñde me?
– Esimde, ağa. Men onda Metreydiñ şoşqasın bağıp jürgem.
Bir küni sen äldeqaydan atpen kelgensiñ de, qojayınmen wzaq
söyleskensiñ. Sosın alaqanday aq şüberekke oralğan bir kişkentay
zattı oğan berip, meni sol küni keşke osı üyşikke alıp qaytqasıñ.
– Jä, odan beri neşe jıl ötti?
– On bes jılday bop qalar.
– Dwrıs aytasıñ. On bes jıl… Endeşe on bes jıl bauırına
basqan adamnan bir-aq künde sırt aynaladı dep qalay oylaysıñ
sen?! Öy, ınjıq!.. Bar, attardı äkel de, jolğa dayında. Endi
ekeuimizdi Qwday ayırmasa, basqa ayırmas.
– Oho-hö! Ohö-hö! – dep Qonjıq ornınan atıp twrdı da,
sırtqa qaray arbañday jöneldi.
Qojıqtıñ soñınan qorjının köterip, Esbergen de tısqa
şıqqan. Kün edäuir köterilip qalıptı. Añğar işindegi manağı
kögildir mwnar seyilip, appaq şuaq aynaladağı qoynau-qolattıñ
bärine tarap ülgergen. Aspan ap-aşıq, şınıday möldirep,
tamşıday möltildep twr. Üyşiktiñ tura aldın kesip ötetin taram-
taram taspa joldıñ wzın sorabı qarsı bettegi Köken taudıñ sonau
bir iığındağı asuğa deyin ap-anıq körinip jatır. Asudıñ eki
jağında – tüye örkeşindey eki şıñ. Ekeui de tüni boyğı küzetten
şarşağanday marğau mülgip körinedi.
Esbergen üyşikten şığarda jolğa alatın är närsesin
tügendep, quıqtay ğana bölmeniñ är quısın adaqtap, endi oğan qayta
kirmestey bop qoştasıp şığıp edi, biraq köñili äldenege äli de alañ
bolıp twr. Eşteme wmıtpağanın, eş närsesin qaldırmağanın
biledi, degenmen, bir belgisiz küş işke qaray qayta-qayta moyın
bwrğıza beredi. Köz tartatınday işinde de, sırtında da siıq joq.
Töbesi şımmen jabılğan tört qabırğa. Bir esik, bir terezesinen
basqa tügi joq toqal tam. Osınau ien taudıñ bir quısında qay
zamannan beri qalqayıp twrğanı da belgisiz bwnıñ. Kezinde
añşılardıñ qısqı mekeni bolsa kerek. Kimnen qalsa da, äyteuir,
bwlarğa jiırma jılday jılı wya bolğanı anıq. Jar qızığın,
jalğız wldıñ quanışın Esbergen osı üyde kördi. Qara suğa
semirer qayğısız künderi de, qanağatpen qarın toyğızar uayımsız
tünderi de osı üyde ötti. Han sarayınday aq üyim, işi tolğan baq
üyim dep otıruşı edi sonda bwl. Endi oylasa, sonıñ bäri de
Ğazizanıñ arqası eken. Ol ketken soñ, bwl üyden bar qasiet ketti
Esbergen üyşikten jüzin teris bwrdı da, esik aldında jatqan
qu döñbektiñ üstine kep otırdı. Teri jeletiniñ qaltasınan qara
müyiz şaqşasın suırıp, kökbwyra nasıbaydı kesek mwrın
astındağı qos üñgirge qwşırlana tastadı. Qojıq tayaq tastam
jerde bwnıñ qarajalın baptap, erttep jatır. Qimılı şiraq. Endi
özin Esbergenniñ qaldırıp ketpesine äbden sengen sekildi. «Äy,
beyşara-ay, seni de bireu tekti atadan qalğan bir twyaq deydi-au!..»
Amal ne, azğan wrpaqtıñ tozğan twqımı osı. Som temirden soqqan
balğaday twlğası, bir qarağanda köz süysinter äp-ädemi türi, qayrat-
küşi – bäri bar. Biraq müsäpir den tömen siqı älgi. Qwday bwnı
aqıldan kende etti me deseñ, keyde adamnıñ sözin söylep, işiñdi
jibitedi. İşiñ jibip otırıp: «Qasqa ayğırdan qasqa tumasa da töbel
tuadı» degen osı-au dep bir qoysañ, auız jiğanşa äpendiniñ sözin
söylep, qar nıñdı qayta aşıradı. Äytpese jiırma bestegi jigittiñ
sene tin sözi me edi keşegi?..
Ğaziza qaytqalı bwlar äbden qarañğı tüspey üyşikke kirmeytin
bolğan. Östip keşe de ekeui jeroşaq basında tünniñ bir uağına
deyin şoqiıp wzaq otırdı. Erteñgi jolğa dep salğan eliktiñ jartı
eti qazanda bülk-bülk qaynap jattı. Qalıñ qarağaylı joğarğı keñ
añğardan salqın samal leki esip twrdı. Tömende, say tabanında
tastan-tasqa sekirip, qayıñ-taldıñ arasın qualay ağıp jatqan
Kökenbwlaqtıñ sarını qay-qaydağıñdı qozğaydı. Esbergen osınau
añğar, osı bir bwlaq basına alğaş ret at basın bozbala kezinde tirep
edi, endi samayın bozqırau şalğan şağında betti mülde alısqa
bwrayın dep otır. Tabanı kürektey jiırma tört jıl azığın
tapqan, qazığın qaqqan jerinen ayaqastı su şıqqan joq, ötken
jılı jar degende jalğız wldan ayırılğan soñ, köñil qwrğır bwl
jerdegi bar qızıqtan suığan. Odan keyin «jığılğanğa – jwdırıq»,
jartı ğwmırına joldas bolğan ayaulı jarğa ayıqpas dert jabıstı.
Ol dert emes, aytıp kelgen ajaldıñ tura özi ekenin sol ayaulı jar
Ğazizanıñ özi de, bwl da altı ay bwrın bilgen. Endigi jerde bwl
arada eşbir qızıq, eşbir ümit qalmağanın sodan ekeui de iştey
anıq sezgen-di. Biraq bwnı bir-birine aşıq sır ğıp aytqan emes, tek
Ğaziza köz jwmarınan säl bwrın eki ret işara etip bildirgeni bar.
Birinşi ret… osı jılğı köktemniñ ortasında, say-salanıñ qarı
endi jibi bastağan kez edi. Bir küni tañerteñ… üyşiktiñ tör
basındağı jalğız terezesi aldına bir sarıbas torğay qonıp alıp,
al kep qwyqıljıta sayrasın. Döñgelek üsteldiñ janında jantaya
qisayıp şay işip jatqan Esbergen:
– Şirkin, qazir Bwqtırmanıñ jağasındağı moyıldar güldep
twrğan şığar! – dedi qapelimde. Änşeyinde mwnday sözge män
bermeytin Ğaziza so jolı:
– Osı moyılıñmen-aq şarşattıñ-au, – dep qabağın
kirjiñ etkizsin. Sol eki ortada eki iığı solq-solq etip, teris
bwrılğan küyi jaña ğana işken şayın tük qaldırmay aqtardı da
tastadı.
– Apa, ne boldı?! Auırıp qaldıñız ba? – dep Qojıq
arbañ qağıp, ağaş astauğa qaray jügirgen.
Ğazizanıñ işken ası auzınan qayta ketip jürgenin ol birinşi
ret körse kerek. Al Esbergen bwnı qıstan beri bayqap jürgen.
«Beyşaranıñ endi auruın jasıruğa da şaması qalmağan eken» dep
tüygen bwl ornınan ünsiz twrıp, sırtqa şıqqan da, ertteuli atına
minip, ädettegidey añ qarauğa jürip ketken. Sosın keşke üyge
jaqınday bergende… añtarılıp twrdı da qaldı. Künde esik
aldında sonadaydan men mwndalap, ağarañdap twratın üş aşalı
mama ağaş jerde qwlap jatır. Qanşama jıldan beri Esbergen atın
baylağan mama ağaş. Qanşama jıldan beri jauınğa da, dauılğa
şıdap kelgen mama ağaş. Bwğan jetken ne zaual?
– Qojıq! – dep ayqay saldı Esbergen at üstinde. – Mına ağaş
tı kim qwlattı?!
– Men! – dedi üyşikten jügire şıqqan ol.
– Nege qwlattıñ?
– Ğaziza tätem qwlat dedi.
– Nege?
– Bilmeymin.
Ğaziza degende ündey almadı. Özi auru adamdı renjitkisi
kelmegen. Bayağı küni bolsa basqaşa «söyleser» edi, bw jolı:
«Qızıq eken…» – dep küñk etti de qoydı. Sonan soñ Qojıqqa kürek
aldırıp, qwlağan mama ağaştı qayta tiginen twrğızıp edi.
Ekinşi ret… Ğaziza ölerinen tura bir apta bwrın bwl taudan
tağı birde keştetip oralğan. Wstağan añı joq, qanjığası bos
kelgen. Biltelik şamdı ortağa qoyıp, ala köleñke bölmede üşeui
ünsiz şay işip otırdı. Üşeui degen atı ğana, Ğaziza ol uaqıtta
dastarqan basında qara körsetip qalqayıp otırğanı bolmasa, adam
sanatınan qalğan-dı, bir jwtım qara sudıñ özin qinalmay jwtsa,
şükir dep jürgen kezi edi.
– Neğıp keşiktiñ? – dedi ol Esbergenge älsizdeu ünmen äreñ til
– Beyitti kezeñdegi qaqpandarımdı qaradım, – dedi bwl jay
ğana. Ğaziza kürsindi. Qaqpan qaradıñ ba, älde balañnıñ basında
otırdıñ ba degendi aytpasa da, bwğan qaji qarağan közimen sezdirip
edi. Jalğız wldıñ molasına är neni sıltauratıp künine eki ret
barıp qaytpasa, bwnıñ işkeni as bolmaytının Ğaziza jaqsı
biletin.
– Asuğa da şıqqan şığarsıñ?
– Şıqtım.
– Kögildir taular körine me eken?.. Älde bwlt basıp twr
– Bügin öte jaqsı körindi. Jarıqtıq, örkeş-örkeş bolıp köz
wşında kösilip jatır, – dedi Esbergen eñse kötere tüsip.
– Osı jerden tañerteñ şıqqan adam oğan keşke deyin jete ala
ma? – dedi Ğaziza.
– E, nege jetpesin, mingeni jüristi, mıqtı at bolsa, kün
batqanşa bauırına jetip qwlauğa äbden boladı.
YApır-ay deseñşi… Onda tım alıs bolmadı ğoy, – dep Ğaziza
kädimgi sau adamday sergek söyledi. Sosın kesesin qolına alıp,
ıstıq şaydı bir rahattana işip otırğan sıñay tanıttı. Bwğan
Esbergen de, Qojıq ta quanıp qalğan. Quanış üstinde Esbergen:
Bäybişe-au, Kögildir taudı ömiri körmegendey boldıñ ğoy.
Bayağıda sol jerden bir-aq tünde osında jetkenimizdi wmıtıp
qaldıñ ba? – dedi keñkildey külip.
Tünde adam ne köredi? Esimde qalğanı – ar jağınan so tauğa
jetkenimizde artımızda kün qıp-qızıl bolıp batıp bara jatqan.
Odan berginiñ bäri qarañğı ğoy… Aytpaqşı, bügin tüsimde
Moyıldısaydı kördim. Öziñ ayta beretin älgi Bwqtırmanıñ
jağasındağı Moyıldısay şe… Saydıñ işinde sarqırap özen ağıp
jatır eken deymin. Sen özen jağasındağı bir tüp moyıldıñ
uıljığan qap-qara jemisin at üstinen üzip jep twr ekensiñ. Mağan
da bir sabağın äperşi dep jatıp oyanıp kettim, – dep Ğaziza öz
kesesine ülken qara qwmannan üstep şay qwya bastadı. Şınımen-aq
qwyğanın qwyğanday tauısıp otırğan sekildi.
Qwr şay as bola ma, mınanı da auzıña sala otırşı, – dep
Esbergen jwp-jwmsaq bir tüyir etti qolına wstatıp edi, Ğaziza onı
da süysine jegendey boldı. «Iä, Qwday! Iä, Qwday!» – dep iştey
siınıp Esbergen otırdı. Sonda bwğan Ğaziza erteñ-aq bar dertinen
sauığıp, qwr attay şabatın sekildi köringen. Biraq onıñ bäri qas
qağımdıq quanış, bir-aq sättik aldanış eken! Jaña ğana jadırap,
sergip otırğan ol jastıqqa bası tiisimen äy bir loqsıdı dersiñ…
Bwrınğısı aynalayın eken, bwl jolı işken-jegenimen qosa bükil
iş qwrılısı auzınan tüsip jatqanday edi…
Esbergen erteñinde tañerteñ Ğazizanıñ janındağı ağaş
astaudan kesek-kesek qan kördi…
Sol küni keşkisin kündegidey añnan qaytqan bwl üyge jaqındap
qalğanda, esik aldındağı mama ağaştıñ qayta qwlap jatqanın
bayqadı. Bwl jolı onı kim qwlattı, nege qwlattı degen joq,
Ğazizanıñ işarasın aytqızbay-aq tüsingen. Endi mwnda
qaraylaytın adamı, at baylaytın qazığı qalmağanı belgili edi…
Ötken keşte jeroşaq basında otırıp, sol qwlap jatqan mama
ağaşqa qayta-qayta kürsine qaray bergen bwnıñ bir mezet köñilin
aulağısı kelgendey Qojıq:
– Ağa, sıbızğı tartşı, – degen ötinip.
– Alıp kel, – dedi Esbergen.
Qojıq üyşikke barıp, keregede qıstırulı twratın sıbızğı
quray men bir tostağan sudı alıp keldi de, Esbergenniñ aldına
qoydı. Sosın bwnıñ janına jantaya jatıp:
– «Jer añsağan Sarıatannan» bastaşı, ağa, – dedi.
Esbergenniñ işi jılıp qaldı. «Bw bayğws ta Ğazizanı sağınıp
jür-au» dep oyladı iştey. Tumasa da tuğanday bolıp ke tip edi,
qalay sağınbasın, qalay wmıtsın endi onı? Ğaziza da sıbızğı
tıñdağandı tım jaqsı köretin. Tartşı dep qolqa salmaytın, biraq
Esbergen qolına quraydı alsa boldı, wsaq-tüyek şaruasın bwnıñ
janına äkep istegendi wnatuşı edi. Özinşe bir närsemen
aynalısqan bop köringenmen, qwlağı sı bızğıda ekenin Esbergen
sezip otıratın. Sonday sätte keyde: «Anau bir «Sarıatan» degeniñ
bar edi ğoy», – der edi. «Sa rı atan» emes, täte, «Jer añsağan
Sarıatan», – deydi Qo jıq bilgişsinip. «Ne dese de, äyteuir, täuir
dünie sol», – dep qoyadı Ğaziza isimen aynalısa otırıp. «Qwday-au,
sol şoqiıp otırğan otırısınıñ özi közge qanday ıstıq edi?!
Qojıq sa ğınsa sağınğanday-aq jan edi ğoy Ğaziza!..» Endi ol joq,
mäñ gige joq. Bwdan tura qırıq kün bwrın bir jıl boyı köz jasın
köl etip joqtağan jalğız wldıñ janına attanğan. En di, äne, közge
küyik bop qara tastan qalağan beyiti ğana alıs tan qarauıtadı.
Esbergen sıbızğı işine aldımen tostağannan su jwtqızıp
alıp, sosın quray özegin bir-eki ret qwr ürlep qoydı da, tömengi
sağadağı üş tesikti sausaqtarınıñ wşımen kezek basıp, bayau
güjildete bastadı. Bastabında küñirene şıqqan qo ñır ün
birtindep jel şayqağan sırğalı qayıñ sabağınday mayda ırğaqqa,
swlu sazğa auıstı. Qwyqıljığan qoñır ün. Bılqıldağan mayda
ırğaq. Keudeden köriktey ürlegen ıstıq dem quray işin qualay
sıñsıp barıp, sonau tömengi sağada neşe türli dıbıs pen siqırlı
äuenge aynalğan. Siqırlı äuen jetegimen Esbergen de endi mına
elsiz ien mekennen, meñireu tılsım dünieden birte-birte alıstap,
osınau küydi tartqan sayın san jılğı sağınışın qayta oyatar
mwñdı da sırlı bir suretti köz aldınan qayta köşire bastağan.
…Wşı-qiırsız sarı dala. Sarı dalanıñ bir wşında – sarı
bel. Sarı beldiñ bauırı – sağım ba, älde şalqar köl. Şartabaq kün
töbede. Şalqığan ıstıq jer-kökte. –Taba nın tasqa tildirip,
janarın jasqa judırıp, tañdayın şöl ge qañsıtıp, mañdayın
jelge künsitip sar jelip keledi Sa rı atan. Qos örkeşi jığılğan,
kökiregine öksik tığılğan. Tausılmaydı sarı dala, jetkizbeydi
sarı bel. Közdegeni közinen bwldıray qaşıp bara ma, älde anau sarı
bel saytan ba eken, sağım ba?.. Saytan bolsın meyli, sağım bolsın
meyli, jetpey tınbas sol belge. Jetem degen jelispen jelkildeydi
şudası, iir moynı izeñdep, qaqşañdaydı qu bası. Botasın izdep
bozdağan aruana emes-ti, ingen añsap qwtırğan qara bura da emesti.
Twşı etin twzday aşıtıp, iesinen jegen tayaq joq, auır jükpen
jauır bop arqağa batqan qomı joq. Onı da körgen kezinde, bärine
köngen qu tulaq. Könu degen bir basqa, köndigu qiın eken ğoy.
Twñğış ret tabanı taylağında tigen jat jerge köndige almağan
Sarıatan. Tüye boyı jantaqtı, kisi boyı jusandı, su deseñiz suı
bar, nu deseñiz nuı bar jer jannatın jersinbegen, mensinbegen
Sarıatan. Öytkeni bota küngi şaynağan boz jantağı bölek-ti. Sol
künderi bas qoyğan qaqtıñ dämi erek-ti. Añsap keledi sol qaqtı,
şöldep keledi Sarıatan. Köñi linde – sarı dala, köz wşında sarı
bel. Sarı beldiñ ar jağı – bota küngi mekeni. Bota küngi mekenin
bozdap izdep keledi, jürektegi bar şerin qozğap, izdep keledi.
Bılqıldaydı tabanı, bülkildeydi örkeşi. Jelpildeydi şudası,
jelkildeydi şoqtığı. Salıp wrıp baradı, äne, Sarıatan…
Sıbızğı üni sıñsıp barıp üzildi. Esbergen tereñ kürsindi.
– Öy, jalğan-ay! – dep, quraydı janına qoyıp, qara şaqşanı
qolğa aldı. Ğaziza jatqan Beyitti kezeñ basınan kün qızıl
mwrttanıp batıp bara jattı.
– Ağa, et jeymiz be? – dedi Qojıq.
– Onı nesine menen swraysıñ, astauğa tüsir de, äkelip qoy
aldımızğa. – «Tamaqtan basqa sen ne bilesiñ?..» degen söz kömeyine
tirelip-aq qalğan. Biraq onısın sırtqa şığarğan joq. Qojıqtıñ da
jetisip jürgeni şamalı. Üydegi wsaq-tüyek jwmıstıñ bäri endi
bwnıñ moynına tüsken. Birde wqsatıp, birde bıtqınatıp jürip,
äyteuir, üyde äyel joqtığın bildirmegen boladı.
Jeroşaq janındağı şöbi taptalğan taqır jerge dastarqan
jayıldı. Är jerine may tamğan teñbil-teñbil aq jaulıq üstine buı
bwrqırağan qara astau, eki tostağan, eki qasıq qoyıldı. Bäri
ağaştan jasalğan, bäriniñ erneui ketik-ketik. Ğaziza marqwm dünie-
mülikke män bermeytin jan edi, barğa qanağat, joqqa salauat aytıp
jüre beretin. Kerekti zattıñ barlığın Esbergenniñ özi tauıp
äkeletin. Äkeletin, tabatın jeri – anau etektegi wyğır-dwñğan
auılı. Ğaziza qaytqalı oğan da nebäri eki-aq ret bardı. Barayın
degen joq, aldımen nasıbayı, sosın şay-şaqpıtı tausılıp
– Erteñ erte jürip ketemiz ğoy, ağa, ä? – dedi sorpasın soraptay
işip otırğan Qojıq.
– Qwday qalasa.
– Qwdayğa qarap otıramız ba? Ne de bolsa, jürip keteyik, ağa.
– Täyt äri! Qwdiretke til tigizgeni nesi? Sözdiñ boğın söylemey,
jönin söylemeysiñ be bılay! Qojıq jım boldı. Sosın mwrın
astınan miñgirlep:
– Meniki änşeyin «wşpaq bolsañ zımıra» degen ğoy, ağa, – dedi.
– Wşarsıñ, zımırarsıñ, biraq qonatın jerde qolın sozıp,
qwşağın aşıp twrğan kim bar bizge? Sen mağan süyenersiñ, al men
kimge süyenem? El deytin mende ne el qaldı onda? Baya ğı
közkörgender arasında qiın-qıstau künderden aman qalğa nı az
şığar. Sol azınıñ özi «Oybay, Esbergen keldi!» dep malaqayın
aspanğa atar deymisiñ? Birinşi küni «Qıtaydan keldi» dep qarsı
alar, ekinşi küni «Qıtay keldi» dep jar salar. Tiri bolsaq, oğan
qwlağımız üyrener äli.
Qojıq twnjıray jerge qaradı. Juan moynı iilip, eñsesi
tüsip ketkendey.
– Endeşe jılı ornımızdı nesine suıtamız, ağa? Osı jerde-
aq jüre bermeymiz be?
Esbergen mırs etti. Ärine, Qojıqqa bäribir. Tek bwnıñ
janında jürse bolğanı. Bwnıñ janında jürse, qarınnan qam
jemesin biledi. Qu tamaqtan basqa bw şirkinde ne uayım, ne mwñ bar
– Qojıq, – dedi Esbergen onı sınamaq bolıp. – Men bolsam
ataqonısımdı izdep baram. Ol jerde äkemnen qalğan iz bar,
şeşemnen qalğan köz bar. Al sende şe? Iqılımda ötken batır
babañ Kökennen bastap, keşegi seri äkeñ Seydälige deyin anau
qırdıñ basında – eski qorımda jatır. Mınau taudı Kökentau,
irgedegi mına bwlaqtı Kökenbwlaq deydi. Bäri de seniñ ata-babañ at
baylağan, qazıq qaqqan jer. Bwlardı sen qalay qiıp ketesiñ?
Qalmaysıñ ba osında? Mıltıq, qaqpan, kerekjarağıñdı tügel
tastap ketemin. Birdeme etip küneltersiñ öziñşe…
– Jo-joq, qalmaymın, ağa. Ölsem de senen qalmaymın! – dep
Qojıq ırşıp tüsti. – Bwl jer Kökenniñ jeri ekenin bilseñ, sen ğana
bilesiñ. Basqa kim biledi? Jwrt bwnı küni keşege deyin Metreydiñ
şoşqası örgen Kökentau demeuşi me ed? Odan keyin qara qıtay
qoyday örip jürip, baqa-şayan aulağan Kökentau emes pe edi? Babam
Kökenniñ batır bolğanı ras şığar, äkem Sey däliniñ seri, aqın
bolğanı da ras şığar, biraq mağan olar dan «wrpağı» degen bir auız
sözden basqa ne qaldı? «Öli arıs tannan tiri tışqan artıq», bayağı
batırdan da, keşegi aqınnan da men üşin endi sen artıqsıñ, ağa.
Atam da sensiñ, äkem de sensiñ endi mağan. Endeşe bwl jerde meni
qaldıram deseñ – öltirip ket, qaldırmaymın deseñ – alıp ket!..
Esbergen oğan tañdana qarap qalğan. Esi birde bar, birde joq,
delqwlı dep jürgen adamnan mwnday şeşim kütpegeni rastı. İştey
riza bolğanı jäne bar. Soñğı kezde jalğızdıqtan janı qwlazıp
jür edi, Qojıqtıñ bwl sözi kökiregin sergitip jibergendey boldı.
Onı bir mezet qwşaqtap twrıp, mañdayınan iiskegisi keldi.
Mañdayınan iiskep twrıp talaydan beri jürek basın sızdatıp
jürgen bar sırı men mwñın oğan aqtarğısı keldi. Biraq osı oy, osı
sezimniñ lıqsıp kelip sırtqa şı ğar sätinde… jaña ğana er
minezben eñse köterip otırğan Qo jıqtıñ qayta tömen eñkeyip, tura
qarauğa jasqanıp, bir müsäpir de miskin küyge tüse qalğanın körgen
Esbergen:
– Senen köri köleñkem artıq şığar, – degen de, ornınan oqıs
twrıp, jüre bergen.
Bwl söz auzınan qalay şığıp ketkenin özi de añğarmay qalıp
edi, tım talmauır jerden soqqanın keyin bildi. Bwnıñ soñın ala
üyşikke süyretile kirgen Qojıq tereze tübindegi kündegi jatar
ornına jete bere kesken terektey gürs etip qwlap tüsti.
– Äy, ne boldı?!. Jın qaqtı ma seni?! – dedi bwl aşulanıp. Ol
ündemedi.
– Au, ne jetti sağan?! Nege ündemeysiñ?! – dedi bwl tağı.
– Ol til qatqan joq, tek kökirek kere kürsingeni estildi.
Esbergen sonda ğana älgi söziniñ Qojıqtı soyılday sileytip
salğanın sezgen-di. Sodan tünniñ bir uağına deyin kirpik ile alğan
joq. Qojıqtıñ da arı-beri döñbekşip wyıqtay almay jatqanın
bildi. «Qaydağı söz qaydan auzıma tüsip edi?..» degen ökiniş
Esbergenniñ de özegin ört jalağanday etti. «Qoyşı, aytılğan söz
aytıldı, endi nesine qinalam?..» – deydi özin aldarqatıp. Biraq,
qanşa oylaudan qaşsa da, öz sözi öz dausımen qwlaq tübin
küñgirletedi de twradı. «Senen göri köleñkem artıq şığar…»
Jatıp alıp qos qolımen qwlağın basadı. Joq, bäribir apanıq
estiledi. Öz sözi. Öz dausı. «Senen göri köleñkem artıq şığar…
Senen göri köleñkem artıq şığar…»
– Qojıq! – dedi sanası äbden sansırağan bir sätte. –
Oyaumısıñ?.. Ol ündemedi.
– Au, batırdıñ wrpağı!.. Ne boldı sağan? Tirimisiñ?! – dedi
dausın säl köterip.
Ol jauap ornına gürs etip arı aunap tüsti de, estimegenim
seniñ söziñ bolsın degendey, jastıq qıp jatqan jaman tondı
basına mülde bürkep aldı. Amalı qwrığan Esbergen qaytadan tıp-
tınış jatıp oy qwşağına berilgen. Ol oylardıñ wşıqiırı joq
edi. Oymen birge köz aldınan köşken eles te köp edi. Sol elestiñ,
sol bir eski körinisterdiñ wzın salqar tizbegi ötken künder sürleuin
qualap kelip, aqırı bayağı Aqsopı şaldıñ appaq beynesin alğa
äkelip tosqan-dı.
…Bwdan on bes jıl bwrınğı bir qoñır küzdiñ qoñırsalqın
keşi edi. Sol küni Esbergen taudan öte oljalı – qanjığası qandı
oralğan üyine. Däl sol küni, sol keşte öz otınıñ basınan Aqsopı
şaldı körem dep bwl oyladı ma? Aqşıl wzın şapanınıñ etegi jer
sızıp, aq kümistey saqalı omırauın jauıp, bir qolımen asatayağın
wstap, ekinşi qolımen batar künniñ säulesin kölegeylep, esik
aldında jol qarap twrğan adamnıñ Aqañ ekenin bwl alıstan-aq
tanığan. Tanığan sätte twla boyına ıstıq qanı jügirgen. «Tağı da
kelip qaldıñ ba? Kel, jarıqtığım, kel!» – degen quanıp.
Kökentaudıñ ar jaq, ber jağında otırğan jalğız-jarım üylerdiñ
qaysı sına bolmasın Aqsopınıñ anda-sanda bir soğıp ketui –
şañı-rağına Qıdır tüstenip ötkenmen birdey edi. Kelgende de
jata-jastanıp, bir üyde wzaq jambas sarğaytpaydı, bir tünese
boldı, sosın jıl qwsınday kete baradı. Sodan keyin Aqsopı nıñ
töbesin jartı jıl ötkende, ya küzde, ya köktemde bir-aq köresiñ.
Qıs pen jazda qayda jüretinin eşkim bilmeydi, jäne onı
eşkim swramaydı da. Qayır swrap, salmaq salıp, el üstinen kün
körip jüretin beyşara da jan emes, bir kieri qay uaqıtta da büp-
bütin, tap-taza, köñili toq, nieti aq, küpirşiliginen şükir şiligi mol
adam edi ol. Aqşıl wzın şapanınıñ işinen moynına asıp alatın
aq dorbasında ämanda sıldırlağan tiını, şüberekke tüygen bir
uıs qwmalaq, sosın är türli şöptiñ kepken tamırı men sabağı
bolatın. Öziñ swrap ötinseñ, bal aşadı, qwmalaq saladı. Al
swratpay-aq isteytini – qoldıñ, moyınnıñ tamırların wstau. Bwnı
eş uaqıtta wmıtqan kezi joq, üyge kelip jaylanıp otırısımen,
birden osı şaruasına kirisedi. Keremeti sol, jıp-jılı salalı
sausaqtarınıñ wşı men är jerdegi tamırıñdı jaylap wstap
otırıp, bar auruıñdı qolmen qoyğanday däl aytatın jarıqtıq.
Onımen de qoymay, qay auruğa qanday däri qoldanu kerektigin
erinbeyjalıqpay tüsindirip beretin. Qasietiñnen aynalayın sol
Aqañnıñ, sol aq jürekti qariyanıñ añnan bir ädemi oljamen
oralğanda aldınan şıqqanın tım jaqsı ırımğa balağan Esbergen.
Attan tüse onı qwşaqtay alğan da:
– Aqa, ömiri şürippeme ilikpegen bir añdı bügin iliktirdim. Ne
añ ekenin özim de bilmeymin. Ne de bolsa sizdiñ qanjığañızğa
bayladım, – dedi añqıldap.
– Bwyırğanğa şükir. Añ arqalap jüretin mende qazir qay şama
bar? Atı – meniki, zatı seniki bolsın, mergen, – dedi ol.
Esbergen erdiñ artqı qanjığasına baylanğan qızıl ala qaptı
şeşip äkelip, işinen eliktiñ lağınday qızılqoñır añdı suırıp
alıp, Aqañnıñ aldına tastadı.
– O, qwdanıñ qwdireti! – dedi Aqañ añğa eñkeye qarap twrıp. –
Mınauıñ küdir ğoy.
– Ne deyd?.. Anıq küdir me?.. – dep Esbergenniñ özi de oğan
şwqşiya tüsti.
– Tura özi. Bala kezimde Köken batırdıñ qolınan bir ret körip
edim, sodan keyin keziktirip otırğanım osı. Bw jerde twqımı mülde
qwrıp ketken şığar desem, äli de bar eken ğoy… Seniñ qolıña qalay
tüsti bwl?
– Qapısın taptıq, qaq şekeden attıq, – dedi Esbergen külip.
Biraq qalay keziktirip, qalay atqanın ejiktep jatudı artıq kördi. –
Bwl özi kieli birdeme emes pe? – dedi sosın.
– Añnıñ kiesizi bola ma, şırağım, degenmen, qoñır añnıñ
qasieti bölek qoy. Sonıñ işinde buaz januardıñ qarğısı qattı
boladı. Sonday künäğa batpasañ boptı da.
– Alıstan qarauılğa alğan añnıñ buaz-qısırın qaydan
bileyik, Aqa?.. Qwday özi keşirsin dep jüre beremiz de.
–Bile-bilseñ, şırağım, künäni istep alıp Qwdaydan keşirim
swrap jürudiñ özi de künä. Adam aldımen künäsin juıp barıp,
Qwdaydan keşirimdi sodan keyin swrasa kerek.
– Aqa, sonda onı qalay juuğa boladı?
– Eñ aldımen, neniñ künä ekenin biluiñ kerek. Odan keyin öz
künäñdi moyındağan läzim. Sosın bir jamanşılıqtıñ ornın bir
jaqsılıqpen, bir obaldıñ ornın bir sauappen, bir qiyanattıñ
ornın bir qayırımdılıqpen toltıruğa ılği da beyil bolsañ,
juılmaytın ne künä bar? Al tirşilikte künäsiz pende bola ma, men
de oğan kezinde belşemnen batqanmın. Jasımda atqaminer boldım,
el biligine aralastım. Qaraqan basımnıñ qamı üşin qara halıqtı
talay sorlattım. Bireuge tizem battı, bireuge tilim tidi. Endi, mine,
qısı-jazı tabanımnan tausılıp, el kezip jürgen türim mınau. Bir
adamğa bolmaşı jaqsılıq jasasam – jeñildep qalğanday bolam.
Äyteuir, Qwday aldına tazarıp barsam degen niet te meniki, – dep
Aqañ az-kem ünsiz qalğan. Sonan soñ ayaq astında sozılıp jatqan
añnıñ artqı bir sirağın köterip twrıp şap ortasına qol salıp,
şıbığı men wmasın sipap körgen de:
– Iiskep bayqa, ne sezesiñ? – dep älgi qolın bwnıñ mwrnı na
taqağan.
Bir ğajap iis, ätirdey jağımdı iis sausaq wşınan ap-anıq
bilinip edi.
– Keremet! – dedi bwl tañdanıp. – Mwnday iisti bwrın iiskep
körsem, mwrnım pwşıq bolsın.
– Mine, küdirdiñ qwdireti osında. Estuimşe, bw şirkinniñ jürip
ötken, zär tökken jeriniñ özi jwpar añqıp twrsa kerek… Bwnıñ osı
wması men şıbığın qıtaylar qazirge deyin tek altınğa bağalaydı.
Öytkeni belden ayırılğan erkekke bwdan asqan em joq, teginde, –
dedi Aqañ.
Esbergen qulana jımiıp:
– Bwnı sizge berdim, Aqa, – dep edi, ol:
– Şırağım, men dünie qızığınan qalğan adammın. Bergiñ
kelse, osığan şın zäru bop jürgen bireuge ber. Ol – mına
Kökentaudıñ arğı betinde otırğan Metrey. Sen oğan tegin
bermeysiñ, esesine altınnan qımbat asıldı alasıñ.
– Qızıq eken. Metreyge ol nege kerek?
Aqañnıñ ottı, jigerli közderine jılt etip bir jılı külki
wyalay qaldı.
– Bala kerek, tüsindiñ be?.. Bala…
Osı mezette üyşik esigi sıqır etip aşılıp, aq oramalın
mañdayğa tarta baylağan Ğazizanıñ bası köringen.
– Dastarqanğa as tüsirip qoydım… Suıp qalar… – dedi ol
ädetinşe biyazı ğana. Esik qayta jabılğan kezde Aqañ:
– Bayqauımşa… sende de bala joq-au osı, – dedi aqırın
sıbırlap.
– Bwyırtsa bolar… Tım qartayıp twrğamız joq qoy.
– Äyteuir… senen kinä joq pa?
– Joğä! – dedi bwl. – O jağınan şükirmiz, äzirge… Al üyge
kireyik, Aqa.
– E, endeşe boptı. Qalğan äñgimeni as üstinde aytayın.
Sırttay qarağanda, el kezip jürgen duana, däruiş köringenmen,
Aqañnıñ bükil boyınan bekzattıqtıñ belgisi añqıp twruşı edi.
Sabırlı minezi, salmaqtı sözi, kerbez jüristwrısı, kelisti kelbet-
pişini – bäri-bäri özine tua bitti jarasımdıtwğın. Äsirese, sol küngi
beynesi Esbergenniñ esinde erek şe qalıp qoyıptı. Aqswr şapanın
arqasına jelbegey jamılıp, aq kümistey saqalın salalı
sausaqtarımen saumalap qoyıp, tör basında maldas qwrıp otırğan
ol nebir ädemi äñgimeniñ tiegin ağıtıp edi.
– Men Metreydi jiırmasınşı jıldardıñ basınan beri
bilemin, – dedi bir kezek aqqwyrıq şay aldına kelgende. – Bwl ölkege
alğaş taban tiregen kezinde ol otızdan jaña asqan jigit bolatın.
Tegi, säbet jağında bay-qwlaqtardı kämpeskelep jat qanda beri
qaray jılıstap ketse kerek. Sonda, men körgen uaqıtta, onıñ eki
jiren atı men Marpa degen joyan sarı qatı nınan basqa közge iliner
baylığı körinbegen. Endi qara, osı töñirekte odan asqan qabırğalı,
qaspaqtı adam joq. Bir taudıñ jalğız iesi de sol. Eñ şwraylı,
şüygindi degen qoynau-qolattı tüp-tügel qorşap alğan da sol.
Qorşau işinde jayılıp maralı jür. Üy irgesinde qorsıldap
şoşqası jür. Jılqınıñ jüyrigi, siırdıñ süttisi de sonda.
Qarağaydan qiıp salğan üyi qanday, kirseñ şıqqısız dep, äne, sonı
ayt. Aqıldı, aylalı, erteñin oylağan adamnıñ tirligi osınday
boladı… Al endi ol osı jerge qalay ie bop qaldı deysiñ ğoy?.. –
Aqañ qalıñ qastı tükigen qabağın köterip, Ğaziza men bwğan
swraulı pişinmen qaradı da, – sender Metreydiñ üyinde malay bop
jüretin Seydäli degendi biluşi me ediñder? – dedi.
– Bilemiz, – dep Esbergen bwdan üş-tört jıl bwrın ol qaytıs
bolğanda topıraq salğanın esine aldı.
– Ä, solay ma?.. Seydäli senderge bwrınnan tanıs eken ğoy.
– Tanıstığı ras, biraq däm-twzdas bolğan emespiz. Öziñiz
bilesiz, biz mwnda keyinirekte kelgen kirmemiz. Onıñ bwrınğı
künderinen köp habarımız joq. Bizdiñ üyge ol anda-sanda tek bas
swğıp qana şığatın. Wzın boylı, at jaqtı, arıq kisi edi marqwm.
Esimde qalğanı – ılği da ıñıldap än salıp jüruşi edi.
– Onıñ tübine jetken de sol än, – dep Aqañ tereñ kürsingen. –
Sender onı äbden küyi ketip, tozğan şağında kördiñder ğoy. Bir
kezde bwl öñirde Seydälini bilmeytin, Seydäli dese işken asın jerge
qoymaytın pende balası bolmaytın. Äkeden qalğan baylığı,
Qwdaydıñ bergen öneri bar onı el-jwrtı erkeletuin erkeletip-aq
edi. Biraq baylıq ta, öner de wstay bilgenniñ ğana uısında qalmay
ma, Seydäli sonı wstay almadı. Jas ke zinde aylap-jıldap el
aralap, än salıp, sauıq-sayranmen dü rildetti de jürdi. Qayda
jiın, qayda toy – Seydäli son da boldı. Jürgen jerinde alqalı top
alaqanğa köterdi. Oy pırmo-oy, özi de änşi dese, nağız änşi edi-au!
Aşıq ädemi dausın asqaqtata kötergen kezde wşqan qws, soqqan jel,
aqqan özen bir bir sät toqtap, qıbırsız qatıp qalğanday bolatın.
Nesin aytasıñ, mıñnıñ birine bitpes öner sonday-aq bolar… Biraq
bwl önerdiñ oğan baqqa emes, sorğa bitkenin ol uaqıtta kim bilgen?
Jası qırıqtan asqanda seriliktiñ qızığı ketti, qızuı qayttı.
Keşegi ayhay jiırma bes pen oyhoy otızdıñ jeligi basılıp, endi
tirşilik qamın, şaruanıñ jayın oylay tın da kez jetken. Onı
oylayın, qolğa alayın dese, qormal joq. Äkeden qalğan bar
baylıqtı bayağıda-aq şaşıp tauıs qan. Jılqıdan jal, siırdan
sıñar müyiz qalmağan. Osı küngi Metrey otırğan orında Kökeñniñ
eski qıstauı, onı jağalay qonıstanğan jarlı-jaqıbaydıñ tört-
bes üyşigi bar edi. Seydäli serilik qwrıp jürgende olar da tozıp
bitken. Däl osı twsta oğan äldeqaydan auıp kelgen Metreydiñ
jolığa qalğanı. Qu orıs onı arı aynaldırıp, beri aynaldırıp,
maylı qasıqtay jılpıldap jürip, aqırı san jıldan beri bir
äulettiñ ürim-bwtağına qwttı qonıs, qasietti meken bolğan mına
tauğa bir-aq künde jalğız ie bop şığa kelgen. Sondağı Seydäliniñ
bükil taudıñ qwnına alğanı ne deysiz ğoy? Bir uıs sölkebay, on
bwlğınnıñ terisi. Sölkebaydıñ ne ekenin biluşi me ediñder?
– Taza altınnan qwyılğan aqşa emes pe? – dedi äñgimeni wyıp
tıñdap otırğan Esbergen.
– Iä, altın aqşa. Bir sölkebayğa birneşe jılqı aluğa bola
dı, – dep Aqañ sözin äri jalğağan. – Jılqı demekşi, Seydäli älgi
aqşa men on bwlğınnıñ terisin alıp, bwl ölkeden tağı joq bop
ketedi de, kelesi jılı bir üyir jılqını aldına sap, bir
şüykebastı janına ertip, Metreyge qayta oraladı. Közdegeni –
äkesiniñ eski qıstauı, oyı – qalğan ömirin sonda ötkizu.
– Qıstau kerek bolsa, onı meniñ jerimnen köşirip äket. Oğan
şamañ kelmese, meniñ malımdı bağıp, şaruamdı istep, osında
jüre ber, qıstauıñda twra ber, – deydi Metrey. Amalsız soñğısına
kelisedi. Söytip qwlşılıqtıñ, malaylıqtıñ qamı tın solay kiedi
Seydäli. Jer iesi, ata-baba aruağı solay atadı onı. Bwdan keyingi
tirligin täptiştemey-aq qoyayın, kisi esigindegi adamnıñ küni belgili
ğoy. Meniñ endigi aytarım basqa. Manadan bergi sözimniñ toqeteri de
sol bolmaq… Qısqası, senderge bir qolqa salayın dep otırmın, –
dep Aqañ bwlarğa sınay köz salğan.
– Aytıñız, sizden ayarımız joq, – dedi Esbergen.
– Qwlağımız sizde, ata, – dedi Ğaziza da sızılıp.
– Aytsam… sender keler jıldıñ aldında sol Seydäliniñ äye
li özennen su alıp kele jatqanda, jasın tüsip mert bolğan. Ar
tında bir jastan jaña asqan balası qaldı. Ol bala jetige tolar-
tolmasta Seydäliniñ özi köz jwmdı da, bir äuletten qalğan jalğız
twyaq dini basqa bireudiñ qolına köşti. Qojıq degen sol kögenköz
qazir de sonda, Metreydiñ şoşqasın bağıp jürip jatır. Endeşe
onı bauırımızğa almasaq, qazaqtığımız qaysı,
mwsılmanşılığımız käne? Bayqaymın, sender de bir jas iiske zar
bop otırğan siyaqtısıñdar. Qwdaydıñ peyili tüsken küni oğan da
jetersiñder. Äzirge osı balanı bauırlarıña sala twrsañdar deymin
de men…
Ğaziza jaulıq wşımen közin sürtti. Esbergen säl oylanıp
otırıp:
– Men qarsı emespin, Aqa. Biraq özine qolğanat bop jürgen
balanı Metrey oñaylıqpen bere qoya ma? – dedi kümänmen.
– O jağın özim kelistiremin. Men odan Qojıqtı bwrın da bir-
eki ret swrağam. Ol kezde bermegen. Endi beretinine senem. Öytkeni
onıñ eñ zäru düniesi qazir bizdiñ qolımızda. Ol – anau jatqan
küdirdiñ şıbığı. Bwnıñ Metreyge ne üşin kerektigin öziñ
sezersiñ… Marpadan keyin alğan jas äyeli bar. Ol da adam. Olar da
kädimgi erli-baylı adamdar sekildi tösek qızığın körgisi keledi.
Küdirdiñ şıbığı altınnan qımbat ekeni ras. Biraq bwl jalğanda
adamnan qımbat ne bar? Aq nietpen, jaqsı ırımmen Qojıqtı bala
etip alsañdar, Qwday tileuleriñdi berip, ol da soñınan bir şwnaqtı
erter äli.
Söz osımen bitken. Erteñinde Esbergen Aqsopını Metreyge
ertip barıp, osı Qojıqtı üyge alıp qaytıp edi. Şükirşilik, jolı
aq, ayağı qwttı boldı, Aqañ aytqanday, Qwday bwlardıñ da tileuin
berip, arada bir jıl ötkende, rasında, Qojıq soñı nan bir şwnaqtı
ilestirdi – qırıqtan asqan şağında Esbergen wldı boldı. Jatağan
üy qızıqqa, jarım köñil quanışqa toldı. Bar peyil, bar nazar
endigi jerde jalğız wlğa auıp, Qojıq birtindep tasada qala
bastadı. Ğaziza men bwl talbesikke eki jaqtan tönip, qwytaqanday
qızılşaqanı ölip-öşip öbektep jatqanda, ol bir bwrışta montiıp
ünsiz otıru şı edi. Bwl üyge öziniñ köldeneñ kep qosılğan bögde
ekenin, jatırı basqa jat ekenin sonday sätterde ol jüregi qan
jılap twrıp sezingen şığar. Al bir şañıraqta küneltip, bir
tabaqtan as işip jürip özin bögde sezinuden ötken qanday qasiret
bar? Ol, ärine, bötendiktiñ, bögdeliktiñ aşı dämin aldımen
Metreydiñ üyinde tattı, «jeti qozı türtinşek, tüñiler de
otığardıñ» küyin sonda keşti. Mwnda kelgende de birden es jiıp,
eñse köterip ketken joq, balağa tän bar qasiet – erkindik, erkeliktiñ
bäri boyınan äldeqaşan suıp qalğanday edi. Bwnı Esbergen bilmedi
emes, bildi. Biraq onıñ jasığan jüregin janiın, öşken otın
jağayın dedi me? Ğwmırında bir ret onı mañdayınan iiskep,
betinen süyip kördi me? Joq, «Äy, Qojıq, öy, ınjıqtan» basqa ol
bwdan qaybir jılı söz estidi? Östip ösken Qojıq büginde ökpeşil
de kinämşil, bir adamnıñ betine qarap söyley almaytın jigersiz de
ınjıq bolmay qayt sin? Endeşe onı jazğıratın, kinälaytın qay
jöni bar
Esbergenniñ? Iä, bärine kinäli özi. Basqasın bılay qoyğanda,
älgindegisi Qojıq keşiretin söz be edi?.. «Senen göri köleñkem
artıq şığar…» Qap! Qalay auzınan şığıp ketti eken? Amal joq,
oylanbay söyledi, opıq jedi, mine.
Esbergen osı bir eski eles, eski şiırdıñ şırmauında bas
qatırıp jatıp, tek tañğa juıq qana kirpik ilip edi…
– Ağa, kettik pe? – dedi qarajaldı jetektep äkep aldına
tosqan Qojıq.
– Kettik, batırdıñ wrpağı. Qwday joldı oñğarsın. – Es-
bergen ornınan şiraq twrıp, ala qorjındı erdiñ artqı qasına eki
bölip tastay saldı da, lıp etip atına minip aldı.
– Şüu, januar, – dedi sosın qarajaldıñ basın sonau biiktegi
asuğa qaray bwrıp.
– Şüu, – dedi bwnıñ soñınan küreñqasqağa jaydaq mingen
Qojıq ta. Eki at qwlaqtarın qayşılap, jele jorta jöneldi.
…Wşı qiırsız sarı dala. Sarı dalanıñ bir wşında – sarı
bel. Sarı beldiñ bauırı – sağım ba, älde… şalqar köl. Şartabaq
kün töbede. Şalqığan ıstıq jer-kökte. Tabanın tasqa tildirip,
janarın jasqa judırıp, mañdayın jel qañsı tıp, tañdayın şöl
keptirip, sar jelip keledi Sarıatan. Tausılmaydı sarı dala,
jetkizbeydi sarı bel. Sarı beldiñ ar jağı – bota küngi mekeni. Bota
küngi mekenin bozdap izdep keledi, jürektegi bar şerin qozğap, izdep
– Öy, jalğan-ay! – At ayağı asu üstine jetkende Esbergen köki
rek kere dem aldı. Añqıldap aldan jel esti. Tınısı birden keñidi.
Jañağı örge tartqan taspa jol, tas qiyalı tar añğar artta qalğan
tasada. Aldıda endi – alıp astau keñ oypat. Keñ oypattıñ bir şeti
sonau alıs kökjiektegi Kögildir tauğa tirelgen. San jıl boyı
Esbergenniñ tünde tüsinen, kündiz esinen şıqpağan, kün sayın osı
asuğa sabılıp kelip, sarğaya qarap ketetin Kögildir tauı sol – äne.
Örkeş-örkeş şıñdarı, şoğır-şoğır şoqısı kök mwnarğa
oranıp, kösilip jatır jarıqtıq. Kögildir taudıñ ar jağı –
qasietti atamekeni, qwt qonğan qara qonısı. Buırqanıp aqqan
Bwqtırma, sıldıray sıñsığan Aqtwma, qara ormandı Mayşoqı,
dara şıñdı Tasşoqı – bäri-bäri sol jerde, qasietti atamekende.
Qwday-au, oğan da jeter künniñ jetkeni me şınımen?
– Qoş, Kökentau! – dedi Esbergen soñına soñğı ret bwrı
– Qoş! – dedi Qojıq ta atın tebinip qalıp.
* * *
Taram-taram taspa jol birde oyğa qwldırap, birde örge
wmtılıp, Kögildir taudı betke alıp, sılañday qaşıp baradı. Jol
wşına jetem dep, at üstinde tepeñdep Esbergen men Qojıq ta suıt
jürip keledi. Tas töbeden kün auğan. Köleñke bası wzarğan. Üp etken
jel, tırs etken bögde dıbıs joq, tek at twyağınıñ dübiri ğana
qwlaqta. Qwba tüsti, qwlan jüristi qarajal soñındağı mästek
küreñqasqağa ayañmen de, jelispen de bir jetkizbey keledi.
– Qojı-ıq… – dep Esbergen aragidik art jağına moyın bw-rıp
qoyadı. – Barmısı-ıñ?
– Barmın ğo-oy, – dep ol jaydaq atın tebinip, ayaqtarı so-
lañdap, Qarajalmen key mezet qatarlasıp qaladı.
– E, bar bolsañ boptı, batırdıñ wrpağı.
Bwdan keyin Qojıqtı tağı wmıtıp ketedi. Wmıtayın demeydi,
sanasında sapırılısqan san türli oylar sorabı ötkendi şarlap-
şiırlap, erteñdi barlap-qiırlap, köz aldındağı bar dünieden
auıq-auıq aulaqqa ala qaşadı. Kökiregi alıpwşıp äldeneni
añsaydı. Biraq neni? Köñil şirkin şarq wrıp äldekimdi izdeydi.
Sonda kimdi? Bilmeydi. Biletini – bwnı aldında kütip twrğan eşkim
joq. Közden ketken köñilden de ke tedi. Al bwnıñ atalastıñ közinen,
auıldastıñ aldınan ketkenine tabanı kürektey jiırma tört jıl,
mineki. Jiırma tört jılda bir wrpaq tügel auıstı. Käriniñ ornın
jas bastı. Eski közderden kim qaldı, ağayınnan kimder bar?
Barınıñ özi Esbergendi tani ma? Endeşe… eñirep tabısar eli de, en
sap ketken jeri de joq ekenin bile twra bwl jaqqa Sarıatanday sar
jeldirgen, Qwday-au, sonda qanday küş? Samayına aq tüsip, saqal-
mwrtqa daq tüsip, sarkidir bolğan şağında köñilin alıp-wştırıp,
äldebir alıs qiyandı añsatıp qoyğan neniñ ğana qwdireti? Ne bolsa
da, äyteuir, sananı ılği sarğaytıp, jürekti ämse sızdatıp twrar bir
dertke duşar bolğanın Esbergen köpten beri sezgen-di. Östip
jürgende jalğız wlı mert boldı. Bwl – özi de şığayın dep twrğan
közge şıbıqtan kem timegen.
Ras, ötken jılğı sol qaza Esbergendi eseñgiretip ketip edi.
Kündiz külki, tünde wyqıdan ayırıldı. Atar tañdı kirpik ilmey
atqızıp, batar kündi qabaq aşpay ötkizgen küni qanşama?! Tañerteñ
moynına mıltıq asınıp, añğa attanğan sıñaymen üyden ünsiz
şığıp ketetin de, qır jelkedegi beyitti betke alatın. Beyit basına
kelgen soñ, Qarajaldı qañtarıp qoyıp, jaña üyilgen jas
topıraqtı sipalap, wlı säske bolğanşa wzaq-wzaq otıratın
oylanıp. Til qatpaytın, közinen jas ta şıqpaytın. Qwddı beyit
qasına twrğızıp qoyğan qara tastay melşiip, qwm topıraqtay
bezerip, qaqqan qazıqtay qatıp qaluşı edi Esbergen. Sosın birauıq
közi botalap, qarsı aldında meñireu mülgip twrğan Kökentauğa
qaraytın. Kökentaudıñ balağınan wşar basına deyin sıñsığan
qalıñ orman-dı. Onda bwyra-bwyra bwta men salba samırsınğa
deyin ağaş ataulınıñ aluan türi bar edi. Biraq Qwday bir tüp moyıl
qimaptı. Bir tüp moyıl! Jo-joq, bir tüp emes, Esbergenge keregi
onıñ bir-aq tilim qabığı bolatın. Sol bir tilim qabıq qana
balasına köldeneñ jabısqan keselden qwtqaratınına Qwdayday
sengen bw jazğan. Sengen soñ da janı qalmay izdep edi jer-kökten…
– Öy, jalğan-ay! – Esbergen bir qırqağa şıqqanda artına
moyın bwrğan-dı. – Qojı-ıq, barmısıñ?
– Barmın ğo-oy… – Qarlığıñqı, şarşañqı dauıs edäuir
jerden bäseñdeu ğana estildi. Jaydaq atı taqımın qajap kele me,
älde alıs joldan qajıdı ma, kim bilsin, Qojıqtıñ bwğan ilesui
qiındap bara jatqanday.
– Bar bolsañ boptı, batırdıñ wrpağı. – Esbergen tebinip
qoyıp, tağı da wzaq joldıñ, wzaq oydıñ sorabına tüsti.
…Iä, bwl altı kün boyı attan tüspey, bel şeşpey moyıldıñ
bir tal qabığın zar eñirep izdegen. Töñirekte barmağan jeri,
baspağan tauı qalğan joq. Qoynau-qolat, say-sala, özen boyın tük
qaldırmay süzip şıqtı adaqtap. İzdegenin tappadı. Al işken ası
işinen suday ağıp toqtamay, az-aq künde ineliktey bwratılıp
qalğan balası köz aldında jas qwraqtay qurapsolıp bara jattı sät
sanap. Aqırı köktemniñ bir mayday erigen aq şuaqtı tañında,
künniñ nwrı tau basınan endi ğana tögilip kele jatqanda… jalğız
wldıñ aqtıq demi üzildi. Sol künnen bastap Esbergenniñ bwl ölkeden
köñili mülde suığan. Sol künnen bastap esi auısqan, şalıq wrğan
adamnıñ bir jındı sürey küyin keşkeni jäne bar. Tegi, keşegi
qoynau-qolat, saysalanı kezip jürip: «Ätteñ, moyıl! Ätteñ,
moyıldıñ bir tilim qabığı!» – dep zar jılatqan jalğız söz miına
äbden siñip qalğan sekildi. Endi kündiz-tüni sol söz esinen
şıqpaydı, til wşına qaşanda «moyıl» iligip twradı, qarayğannıñ
bäri bwğan moyıl bolıp körinedi. Bwnıñ soñı Esbergendi bayağı
jastıq şağına, Bwqtırmanıñ jağası men Moyıldısaydıñ boyına
qaray süyreydi. Bir ğajabı… mwnda taban tiregen alğaşqı jıldarı
artta qalğan sol Bwqtırma men Moyıldısaydı oylaudıñ özi
qorqınıştı edi. Oylasa boldı, nebir swmdıq jaylar köz aldına
kele qalatın da, töbe qwyqası şımırlap qoya beretin. Ras, swmdıq
jaylar edi ol… Är üyde kirpigi ğana qimıldap jatqan kök qarın
bala… Bala qasında bir tüyir dänge, bir tamşı närge zar bolıp
mäñgirip otırğan şeşeler… Sırtta it pen mısıq quıp, wstay
almay tältirektegen aş-arıq äkeler… Jol jiekterinde qap-qara
bolıp isinip, qwlap jatqan arıstay azamattar… Sıñsığan dauıs…
Iñırsığan ünder… Osı süreñsiz swmdıq suretter Esbergendi şırt
wyqısınan şoşıtıp oyatqan da kezi köp. Biraq uaqıt öte kele bwl
suretter birtindep közinen kömeskilene bergen de, olardıñ ornın
basqa bir ädemi, jürekke jılı körinister auıstıra bastağan. Onda
da köretini – älgi Moyıldısay… Moyıldısaydan mayısıp su alıp
kele jatqan moyıl közdi momın qız… Momın qızdı bir tüp moyıl
tübinde wrlana kütip, wyala qızarıp twrğan jas jigit… Tasbwlaqtıñ
sıldırı… Jas jürektiñ dürsili…
– Öy, jalğan-ay…
Sol moyıl közdi momın qızdıñ keyin öziniñ jarı boların
Esbergen sonda bildi me? Joq, üş wyıqtasa tüsine de kirmegen.
Tağdır ekeuin tarşılıq kezde tağı bir jolıqtırdı da, mäñgige
qosaqtap qoya bergen bwl jaqqa. Sol keş, sol tün ğayıptan bolğan
bir qızıq, äyteuir…
Aştıqtan äbden qaljırağan qalıñ eldiñ aldı aqırında arğı
betke jılıstap jatqan kez edi. Ata-anadan erte ayırılğan soqa
bastı Esbergen de köp qarağa ilesip, betti alısqa bwrğan. Art
jağında qaraylaytın jalğız ğana qiması – andasanda
Moyıldısayda qos jürektiñ lüpili birge soğatın moyıl közdi
momın qız-twğın. Keterde onı tağı bir körip qalayın degen
nietpen at basın ädeyi Moyıldısayğa bwrıp edi keştetip.
Ädetinşe jar tübindegi jalğız üyden jüz qadamday jerdegi qalıñ
moyıl işine kerbestisin jasırıp qoyıp, qızdıñ sırtqa şığuın
kütip edi sarılıp. Iä, sarılıp kütken. Bwrın kün batar aldında
ılği da irgedegi tas bwlaqqa kelip su alatın momın qız. Su almasa,
kök köylegi kölbeñdep sırtta jüruşi edi köbinde. Bwl jolı zım-
ziya. Jım-jırt. Süt pisirim uaqıtta jatağan üydiñ esigi bir aşılğan
emes. Öz betinşe kirip baruğa qara şaldan qorqadı. Şınaşaqtay
boyına qaramay şaq-şaq etken qatal kisi edi jarıqtıq. Aqırı
kütumen kün batqan… Qap-qarañğı tün bolğan. Sosın… Üydiñ bergi
betindegi jalğız jetim terezeden bolmaşı jarıq jılt ete qalğan
kezde, äbden şıdamı tausılğan Esbergen üyge twra wmtılıp edi…
İşine kirip kelse… tör basında bük tüsip şal jatır. Qasında
bilteli şamdı jağıp qoyıp, moyıl közdi momın qız otır egilip.
Wzın qara şaşı dudırap betine tüsip ketken.
– Ki-im?.. – dedi şal ıñırsıp.
– Esbergen, – dedi qız älsiz ğana dauıstap. – Ä-älgi a-añşı bala
ma?.. Basımdı kö-öterşi, qwlınım, – dep şal ıqılıq ata til qattı.
Qız ornınan twra berip, etpetinen tüsti. Esbergen wmtılıp
kelip, onı süyemeldep qayta otırğızdı da, sosın şaldıñ basın
köterip, arqasına eki jastıqtı tiyanaqtap qoydı.
– A-aşpız, balam… Be-es kün bo-oldı, när sızğamız joq, – dep
şal kemseñdep jılap jiberdi. – Me-eni qoyşı, mına bala öletin
bo-oldı.
Esbergen atıp sırtqa jügire jöneldi de, kündiz köl betinen
atıp alğan eki üyrektiñ birin jedel üyge alıp keldi. Dereu qazan
astına ot jaqtı. Äp-sätte et pisti. Istıq sorpanı şal men qızğa
aldımen qasıqtap berip, aş özekterine när jügirtip aldı da, endi
öle qoymas degen kezde qwstıñ jwmsaq etin japıraqtap turap, az-
mazdap auızdarına sala bastadı. Nedäuir uaqıttan soñ ekeui de jan
şaqırıp, boylarına äl kirip, kädimgidey adam bop qalıp edi.
– Balam, – dedi şal keudesin tiktey otırıp. – «Ölmegenge öli
balıq» degen, seni Qwday bizdi öltirmeyin dep jibergen şığar. Bizdi
deymin-au, men – asarımdı asağan, jasarımdı jasağan adammın,
bärinen de mına tel ösken teñdesiñe qiın bop twr ğoy… Senen
qalğan jartı üyrektiñ eti bwl ekeuimizge jartı künge azıq bola ma?
Ölsem – men öleyin, teñdesiñdi aman alıp qal, balam. Keşkilik üy
sırtınan atıñdı talay körip em, «wlı sözde wyattıq joq», tegin
kelip jürmegen bolarsıñ, sol atqa endi ekeuiñ birge minip ketiñder.
Moynıñda mıltığıñ bar adamsıñ, torğay atıp jeseñder de aştan
ölmessiñder.
– Ata, men arğı betke ötip baram, – dedi bwl kümiljip.
– Ne, arğı bettegi bireu sağan jalğız kel dep pe edi? – dep
şal şaq ete qaldı.
– Jo-joq.. Özine qiın bolmasa degenim ğoy… Ala keteyin,
ata, ala keteyin, – dep bwl qalbalaq qaqqan. İştey quanıp twrğanı
da ras edi.
– Endeşe… Qwday joldarıñdı oñğarsın! Ämin! – dep şal
betin sipağan.
Sol küni tün aua özimen birge alıs jolğa attanıp ketken moyıl
közdi momın qız büginde jat topıraqtı jastanıp qal ğan Ğaziza
– Öy, jalğan-ay!
Iä, ol jat topıraqtı jastanıp, mäñgige artta qaldı. Bwl
bolsa, mine, Sarıatanday sar jelip, Moyıldısayın izdep kele di.
Äldekimdi sağınıp izdep keledi. Köz aldında – moyıl közdi momın
qız. Moyıl közdi momın qız – endigi jerde qusañ jetpes, qolğa
tüspes, bälki, bwnıñ jas şağı şığar, kim bilsin…
– Ağa-a!.. Ağa-au, toqtaşı!
Jol wşı Kögildir taudıñ etegindegi ülken özenge tirel gende,
art jağınan Qojıqtıñ ayqaylay dauıstağan jalınıştı üni
estildi. Biraz keyindep qalğan eken, Esbergen at basın tejep, kütip
– Ne boldı? Şarşadıñ ba, batırdıñ wrpağı?
Qara terge malşınğan küreñqasqanı tekirektete jelip kep,
bwnıñ aldına toqtağan ol, jauap ornına at jalın qwşaq tap jata
– Au, ne jetti sağan? Nege ündemeysiñ? – dedi Esbergen. Ol
basın köterip, bwğan kinäli adamday jäpektey qaradı.
–Ağa… men bir närse oylap kelem… Manadan beri oyladım…–
dep tağı ünsiz qaldı. Birdeme aytuğa jasqanıp twrğanday.
– Atıñnan tüs. Boy jazıp alayıq, aytarıñdı sonda aytasıñ,
– dedi Esbergen.
Ekeui jerge tüsip, attardı qalmaqşa baylap qoydı da, kök
şöptiñ üstine kep otırdı.
– Ağa, men osı bir närse oylap kelem. Aytsam, renjimeysiñ be?
– dedi ol jer şwqi otırıp.
– Ayt. Ne oylap kelesiñ sonda sen?
– Ağa, men osı keyin qaytsam qaytedi?
– Ne deyd?! Nege qaytasıñ?! – Esbergenniñ dausı qattıraq
şığıp ketti. Qojıqtan basqanı kütse de, däl bwnı kütken joq edi.
– Äkemdi oyladım… Ölerinen bir jıl bwrın Metreydiñ üyine
kelgen orıstarmen karta oynap, astındağı kümistelgen erin,
ayağındağı ämirqan etigin wttırıp alıp, keyin qattı qapalanıp edi.
Sonda ayağına şärkey kiip otırıp: «Erden ayırıldım – jaydaq
boldım, etikten ayrıldım – maymaq boldım, jerden ayrıldım –
beybaq boldım. Sirä, men oñbaytın şığarmın» degeni bügin
taqımım qajalıp, qwyrığım oyılıp kele jatqanda esime tüsti.
Tañerteñ jolğa şıqpay jatıp erim sındı. Bwl jaqsı ırım
bolmas, ağa. Sosın… ata-baba jerin tastap ketsem – men de oñbaytın
şığarmın. Rwqsat berseñ, men keyin qaytayın, ağa.
Qojıqtıñ betine tañırqay qarap, tüksiip otırğan
Esbergenniñ sälden soñ qabağı birtindep aşılıp, döp-döñgelek
qıran közderine jılı şuaq oynap şığa keldi. Sosın Qojıqtı
qolınan wstap twrğızıp, qapsağay mol deneni qapsıra qattı
qwşaqtap:
– Aynalayın, balam-ay, – dedi emirenip. – Tumasañ da tuğanday
bop ketip eñ, biraq işiñdegi bar asılıñdı köre almağan, aşa almağan
ekem ğoy. O bastan qolbala dep qor ğıp kelgen ekem ğoy. Şın
asıldıñ sınığı, has twlpardıñ twyağı ekeniñdi endi ğana bildim,
balam, keş meni!.. Mümkin bärine kinäli men emes, eñ äueli äkeñ
şığar keşegi. Jerin satqan, elin satqan adamdar eki düniede oña
ma?! Nemerege nesibe, şöberege näpaqa edi ğoy Kökentau… Joq,
Kökentaudı eşkim alıp ketken joq. Seniñdağı küniñ tuar bir kezde.
Tart, balam, tuğan jeriñe, qayt, qalqam, Kökentauıña! Menen
rwqsat, qayır-qoş!
Köz jasın jeñ wşımen bir sürtip tastap, Qojıq küreñqasqağa
qarğıp mindi. Janarın jasqa şılap twrıp, Esbergen de qarajalğa
qayqaya qondı.
Biri Kögildir taudı betke aldı.
Biri Kökentauğa bwrıldı.
…Wşı-qiırsız sarı dala. Sarı dalanıñ bir wşında sarı
bel. Sarı beldiñ bauırı – sağım ba, älde şalqar köl. Şartabaq kün
töbede. Şalqığan ıstıq jer-kökte. Tabanın tasqa tildirip,
janarın jasqa judırıp, mañdayın jel künsi tip, tañdayın şöl
qañsıtıp, sar jelip keledi Sarıatan. Tau sılmaydı sarı dala,
jetkizbeydi sarı bel. Sarı beldiñ ar jağı – bota küngi mekeni. Bota
küngi mekenin bozdap izdep kele di, jürektegi bar şerin qozğap, izdep keledi.
Didahmet Äşimhanwlı
Didahmet Äşimhanwlı – kölemge joq qalamger. Onıñ altı asuğa deyin jazğan tuındıları birıñğay äñgimeler der edim. Äñgimede jwldızı joğarı ğoy Didahmettiñ, jwldızı joğarı. Sızdıqtatıp otırıp minez müsindeydi. Sanaulı keyipkerdi saralap alıp, ömir sırına boylay jöneledi.
Didahmet Äşimhanwlınıñ öz Altayı, öz Mwztauı, öz Ertisi, öz Tasqalası, öz Qayıñdısı, öz Bökterlisi, öz Sarımsaqtısı bar. Älgi atı atalğan tamırı bir, tabiğatı jaqın atalatın qalamgerlerdiñ keybirine balañ jasta wqsağısı kelse – kelgen de şığar. Kisini ädebietke äkeletin äser emes pe? Biraq olardıñ birde-birine wqsap ketip jatqan Didahmetti körmeysiz.
Didahmet Äşimhanwlı – äñgime janrınıñ aytulı şeberi, qazaq ädebietiniñ qabırğalı qalamgeri. Onıñ şığarmaşılığına tän ortaq sarın – adamzat boyınan adamgerşiliktiñ qaşıp, qoğamnıñ qatıgezdenip bara jatqanın minezder, tağdırlar arqılı aşına tolğau. İzderi – kisilik izgilik, jırları – wlttıq ruh!
Ol – ruh jırşısı!
Qwlbek Ergöbek
didahmet.kz
Pikir qaldıru