AŞIQ HAT

Qwrmetti, Nwrswltan  Äbişwlı!

Siz  jaña  tağayındağan ministr  E. Sağadiev  bükil  bilim,  ğılım  jäne  mädeniet  salasında  reforma  emes, töñkeris  jasamaqşı. Al älemdik  täjiribede  bilim, til  mäselesi  jäne  mädeniet  evolyuciyalıq  damu  jolımen örkendeydi.  

Ministrdiñ  aytuı boyınşa,  älemde  joq  3 tildi  mektep  modeliniñ  negizinde  qazaq  tili  men  ädebieti, Qazaqstan  tarihı  pänderin – qazaq tilinde, orıs  tili men  orıs  ädebietin, düniejüzi  tarihın  – orıs  tilinde, al  jaratılıstanu  pänderiniñ barlığın  – ağılşın  tilinde  oqıtu  közdelip  otır. Kelesi 2017 jılğı oqu jılınan  bastap jaratılıstanu pänderi joğarğı sınıptarda  ağılşın  tilinde  oqıtıla bastamaq. Bwl  ne  degen  asığıstıq, büginde  mektepte ağılşın  tilin  jetik  biletin  mwğalimder joqtıñ  qası, al  keybir  auıl,  audan  mektepterinde  ağılşın  tili  üyretilmeydi. Sonda  düniejüzi  tarihı, geografiya, matematika, fizika, informatika, himiya, astronomiya  jäne  tağı  basqa  pänder  mektepte  müldem  qazaqşa  oqıtılmaytın  bola ma? Bwl äreket  onsız  da  müşkil  qazaq  tili men  mädenietine  jalpı, qazaq halqınıñ  bolaşağına  orasan  ziyan  keltiredi. 

Ministr  qazaqqa  janı  aşığan  bolıp:  «Qazaq  mektepterinde  oqığan  jastardıñ  äri  qaray  sapalı  bilim  aluınıñ  şekteuli  ekenin körip  otırmız. Mısalı bizdiñ  eñ  joğarğı  ağılşın  tilinde  däris  beretin  Nazarbaev  universitetine, QMEBI, QBTU universitetterine  auıl  jastarınıñ  tüsuine  biraz  qiınşılıqtardıñ  bar  ekenin  özim kördim»  deydi.  Olay  bolsa,  auıl  jastarı  jaqsı  biletin  ana tilinde  sol  joğarğı  oqu  orındarında  sabaq  beru  kerek,  qazaq  tilinde  sapalı  oqulıqtar  şığaru  qajet. Mekteptiñ  maqsatı  balalarğa  jan-jaqtı  bilim  beru, tek  ağılşın  tilin  üyretu emes. Oquşılar  qay  tildi  jaqsı  bilse, sol  tilde oqıp,  mamandıq  aluı  kerek. 

“Ekinşiden, bizde  orıs  tilinde  oqıtatın  mektepter de  bar. Onda köptegen  qazaq  jastarı  oqidı. Şının  aytsaq, sol  qazaq  jastarınıñ   köbi  qazaq  tilin  dwrıs  bilmeydi, dwrıs   tüsinbeydi. Osı  sebepterge  baylanıstı  bizdegi  bilim  alu  jüyesinde  tepe-teñdik  joq” – deydi Erlan  Sağadiev. Ministr aytqanday, orıs mektepterinde  memlekettik  tildi dwrıs oqıtpaytını ras. Desek te, ministr birinşi kezekte Konstituciyada  jazılğan  memlekettik  tildi  oqıtudı  jolğa  qoyu  kerektigin nege bilmey  bilmey otır?   

Täuelsizdik  alğan twsta bizdiñ  Ükimet  «Qazaqtardıñ  eldegi üles salmağı  44 payız, 50 payızğa jetken soñ ğana memlekettik tildi biludi talap etuge boladı. Sol sebepti, memlekettik  til  turalı  mäseleni  qozğamay  tınış  otırıñdar» degen-di. Arada  mine, 25 jıl  ötti,  qazaqtardıñ  üles salmağı 67  payızdan  astı. Endi «orıs  tilimen  qosa  ağılşın  tilin  de üyren» degen basqa sıltau tabıldı.    

Mına  türimizben  juıq  arada  qazaq  tiliniñ  kösegesi  kögermeydi  degen  söz. Kezinde  Keñes odağınıñ twsında  orıstardıñ elimizdegi üles salmağı 43  payızdı  qwrağan, soğan  qaramastan  bükil  halıq bolıp orısşa  söylemedik pe?.. Qazirgi  tañda, Iran elinde  parsılardıñ  ülesi  35  payızdı  qwrağanımen, özge  wlt   ökilderi  parsışa  söyleydi. Basqa  de  TMD  elderinde  solay, biz  ğana  artta  qalıp  jatırmız. Kelimsekterdiñ  jergilikti  halıqtıñ  tilinde  söyleui – bwl  düniejüzinde  qalıptasqan  ürdis. Tek bizde ğana qazaqtı, qazaqtıñ tilin eşkim mensinbeydi. 

«Juas  tüye  jündeuge  jaqsı» demekşi,  täuelsizdik  alğanımızğa  25 jıl  ötse de, äli  küni  Prem'er-ministr, ministrlerdiñ, äkim-qaralardıñ  köbi  orıs  tilinde  söylesedi. Öz  elin  mensinbeytin  şeneunikter  Qazaqstandı  tehnikası men  elektronikası  damığan  Amerika, Franciya, Germaniya, Japoniya, Singapur siyaqtı eldermen  salıstıradı. Al  biz  şikizat  şığaruşı, mal  şaruaşılığı  basım  elmiz. Är  halıq  öz   deñgeyinde  jwmıs  isteu  arqılı  damidı.  

Iä, ağılşın  tili    diplomattarğa,  ğalımdarğa, biznesmenderge kerek.  Al, «Ağılşın  tilin  üyrense  boldı, älemdik  bilim-ğılımğa,  baylıqqa  aparadı»  degen  söz barıp  twrğan  sauatsızdıñ sözi. Ağılşındar  jaulap  alıp, öz  tilin  küştep  engizgen  Afrikanıñ  20-ğa  juıq  bwrınğı  bodan  memleketteri,  Aziyadağı  Ündistan, Kambodje, Bangladeş, Şri Lanka, Indoneziya, Fillipin jäne t.b. elder  damıp  ketti me?.. Olardı damığan elder dey alamız ba? Joq, ärine. 

Atalğan eldiñ halqı ağılşın  tilinde ağıp twrğanımen  äli  künge  aş-jalañaş  kedeyşilikte  ömir  sürip  jatır. Osındayda  ğwlama  Benedik  Spinozanıñ: “Tek qwl ğana qojayınınıñ tilinde söyleydi” («Tol'ko  rabı  razgovarivayut  na  yazıke  hozyaina») degen  sözi  qanı  şığıp  twrğan  şındıq ekendigin moyndaysız. Ahmet  Baytwrsınwlınıñ  «Sözi  joğalğan  jwrttıñ  özi  de  joğaladı» degeni  osındayda jäne eriksiz  oyğa  oraladı.  

Qwrmetti, Prezident   mırza!

Öziñiz  Jarlığıñızben  bekitken  2011-2020  jılğa  arnalğan  tildi  damıtu  Bağdarlamasında  orta  mektep  bitirgen  azamattar 2020 jılı  tolıq  qazaqşa  söyleydi  dep  jazılğan. Osını  orındaudıñ  ornına  Erlan  Sağadiev  qazaq  mektepterin  jappaqşı. Bwl  wsınıs   müldem  aqılğa  sıymaydı. Sonda  ministr  qay  halıqqa,   qay  memleketke  qızmet  etip jür?  Eldi  dürliktirmey  bwnday  qatelikti  tüzetuiñizdi  swraymız.  

Älemde  ğılım, bilim, jaña  tehnologiya  tek  ağılşın  tilinde  emes, tehnikalıq  progress, elektronika  francuz, ispan, bengal, japon, käris, qıtay, italyan, nemis jäne orıs  tilderinde  jazıladı. Jaña  ministr  sonı  da   bilmegeni  me? 

Biz – san  ğasırlar  wstanğan  tili  men  dini, salt-dästüri, ädebiet  pen  mädenieti  qalıptasqan  elmiz,  sondıqtan  da  biz  eşqaşan  öz  tilimizden  ayırılmaymız. 

Jwmamwrat  Şämşi, jurnalist,  Tarih  ğılımdarınıñ  kandidatı

Mwhtar  Şahanov, aqın, «Memlekettik  til»  qozğalısınıñ  törağası

Jangeldi  Şımşıqov, Ekonomika  ğılımdarınıñ  kandidatı, professor

Mwhtarbay  Ötelbaev, Fizika-matematika  ğılımdarınıñ  doktorı,  akademik

Bauırjan  Isabekov, Ekonomika  ğılımdarınıñ  doktorı,  professor

Serik  Twrğınbekwlı, aqın, Alaş  sıylığınıñ  laureatı

Baqıtjan  Tobayaqov, aqın, Jazuşılar odağınıñ  müşesi

Slanqoja  Qaraqıstıq, Aqın, kompozitor, zapastağı  polkovnik

Bwl tizimge 500 adam qolın  qoyıp,  sizge  wsınıp  otırmız.

Abai.kz