Godfrey Lias attı ağılşın diplomatı jäne jurnalisti 1956 jılı Londonda basılıp şıqqan “Kazakh Exodus” yağnıy “Qazaq bosuı” attı kitabında Ospan batırdı jastayınan soğıs öneri men taktikasına Böke batırdıñ baulığanın keltiredi.

Kitapta Ospan batır turalı jan jaqtı mälimet beriledi. Bwl kitaptı Ospan batır turalı şetelderde kölemdi mälimet bergen alğaşqı eñbek dep aytuğa boladı. Onda sonımen qatar Türkiyalıq köş jetekşileri Qalibek äkim, Hamza Şömişbaywlı, Swltan Şärip Täyji, Qwsayın Täyji turalı köptegen mälimetter keltiriledi.

Ospan batırdı esimin alğaş ret Türkiya qazaqtarınan estip bilgenin ayta kelip Godfrey Lias Ospan batırdıñ Türkiyanıñ Qaysarı qalasına ornalasqan Qwsayın Täyji aulına barğanda aqın Qaramolla Seyithanwlınıñ äñgimelep bergenin mälimdeydi. Qaramollanıñ osı kezdesuden az aldın ğana Ospan batır jayında bir dastan jazıp şıqqanın atap ötedi. Osı dastandı magnetofonğa da jazıp alğan avtor Ospan batır şäyit bolğanına jaña ğana bes jıl tolsa da ol turalı añız-äñgime şejirelerdiñ bwl qazaqtar arasında aytıla bastağanın keltiredi.

1987 jılı Türkiyanıñ Istambwl qalasında qaytıs bolğan Qaramollanıñ otbasına habarlasıp osı dastandı swradıq. Ökinişke oray, Qaramollanıñ ülken wlı Swltan ol dastan qol jazbanıñ bolğanın, biraq 1990 jılı Barkölden kelgen nağaşısınıñ qadala swrap onı kitap qıp Ürimşide şığaratının aytıp alıp ketkenin ayttı.

Godfrey 1956 jılı basılıp şıqqan eñbeginde Ospan batırdıñ balalıq şağınan twtqınğa tüsken 1951 aqpan ayına deyingi ömiri men küresin jan jaqtı bayandaydı. Ärine kitap ol kezdiñ, yağni bwdan 60 jıldan asa uaqıt aldıñğı mälimetteri twrğısınan alıp qarağanda qwndı kitap. Al bwgingi mälimetter twrğısınan onda bir qatar kemşilikter men qatelikterdiñ bolğanı bayqaladı.

Zuqa batır 1906 jıl , Türkiya, Stambul qalası Qajılıq saparı

Mäselen avtor, Ospan batırdı jastayınan soğıs öneri men taktikasına Böke batırdıñ baulığanın keltiredi. Onıñ bwl pikirin türik zertteuşileri arasında da tarağan. Öytkeni bwl kitap 1960 jıldarı Türik tiline audarılıp basıladı. Sol sebepten türik ğalımdarı arasında Ospan batırdıñ soğıs önerin Böke batırdan üyrengeni jayında wğım qalıptasqan. Bizdiñşe bwl mümkin emes, öytkeni Böke batır Tibette 1904 jılı ıstan qaytıs bolğanda Ospan batır nebarı bes-aq jasta edi. Bwl jastağı balanıñ soğıs önerin üyrene alması anıq. Sondıqtan qazaq tilin bilmeytin kitap avtorınıñ Böke batır men Zuqa batırdı şatastırğan boluı kerek. Öytkeni eki esim aytılu twrğısınan wqsas keledi. Eki batır arasındağı baylanıstardı qarastırğanımızda oyımızdıñ negizsiz emes ekenin bayqadıq.

Qolda bar mälimetter Ospan batırdı soğısqa üyretken, nemese batırlıq twlğasına eligip ösken köterilisşiniñ Zuqa batır boluınıñ äbden ıqtimal ekenin körsetedi. Öytkeni olar 1929 jılı qıtaylar aylakerlikpen qolğa tüsirip şäyit etken Zuqa batır men Ospan batır arasında baylanıs bolğanın ayğaqtaydı. Bay-manaptar men öktem äkimderden alıp kedeyler men jetim-jesirlerge ülestirip bergen, sondıqtan qazaqtıñ Robin Gudı dep atauğa bolatın Zuqa batırdıñ jas kezinen Ospannıñ tegin jigit emes, keyin ülken batır bolatının boljağanı jöninde de derekter barşılıq.

Sonımen birge Zuqa batır Ospan batır auılımen qwdandalı bolıp keledi. Zuqa batırdıñ Ospan batırdıñ ruı molqıdan bes kelin tüsirgen. Tipti bireui, atap aytqanda törtinşi wlı jäne büginderi Almatıda Rayımbek aulında twratın Arslan Tosın ağamızdıñ äkesi Şädetke qwda tüsken kelini Saliha Ospan batırğa nemereles bolıp keledi. Sondıqtan, Zuqa nemeresi Pazila Swltanşäripqızı Janaltaydıñ bizge bergen mälimetine qarağanda, Ospan batır Saliha apayına barıp kelip Zuqa auılımen aralasıp jüredi eken. Äsirese Şädet baldızım dep Ospanmen äzildesip küresip jüredi eken.

Bir küni Zuqa batır Köktoğay Kürede tarı torbalap jatqanda jas Ospandı köredi. Onıñ mıqtılığın wlı Şädetten estip jürgen Zuqa batır onı sınau maqsatında bir dorba tarını arqasına saludı swraydı. Sonda 100 kg tarını Ospan batır kötergen eken. Mwnı körgen Zuqa bwl jigit tegin emes, keyin ülken batır boladı degen. Osıdan keyin arada bir neşe jıl ötkennen keyin Zuqanıñ jigitteri Ospan auılınıñ jılqıların alıp ketedi. Ospan arttarınan quıp jetip Zuqanın üş – tört jigitin jığıp jılqılardı alıp qaladı. Mwnı estigen Zuqa batır bwrınğı aytqan sözin eske alıp “Men sizderge bayağıda aytıp edim, bwl mıqtı jigit boladı dep. Onı şaqırıñdar” dep şaqırtıp şay beredi. Şaydan soñ Ospanğa batasın bergen Zuqa auıl adamdarına “bwl jigitti qwrmettep jüriñder” depti.

Zuqa batırdın Almatıda twratın tağı bir nemeresi Arslan Şädetwlı Toswnmen äñgimeleskenimizde Ospan batır men Zuqa batır arasındağı qatnastar turalı mälimetter aytıp berdi. Zuqa 1929 jılı wstalıp şäyit etilgennen keyin Swltan Şärip bastağan Zuqa wrpaqtarı Şınqay jaqqa auıp ketip qaladı. Arada on bes jılday uaqıt ötkennen keyin, atap aytqanda 1946 jılı Ospan batır Altayğa uäli bolğanda olarğa hat jiberip “Qaytıñdar el tınıştaldı” dep Altayğa şaqıradı. Swltan Şärip mwnı habar aladı, biraq özderiñ şaqırğan Ospannıñ qay Ospan ekenin bilmeydi. Sonda jezdesi Şädet “Bwl taq meniñ baldızım Ospan bolu kerek” dep qasına üş jigit ertip Altayğa attanadı. Bwlar Ospan auılına jaqındağanda, Ospan bir töbede otır eken. Alıstan üş – tört attı kisiniñ qarası köringende “Aldında kele jatqan Zuqanıñ törtinşi wlı Şöden boluı kerek” deydi. Adam jaqındağanda rasında aldağı kisi Şädet bolıp şığadı. Sonda qasındağılar “Onıñ Şädet ekenin sonau alıstan qaytıp bilip qoydıñız?” dep swrağanda Ospan: “Öytkeni ol meniñ jaqın jezdem, atqa mingende bir ayağın aldına salıp otıradı.” degen.Söytip 15 jıldan keyin jezdesin qarasınan tanıp qoyğan eken. Ospan olarğa bes atar mıltıq, at berip eline qaytaradı.

Sonımen qorıta aytqanda, ağılşın diplomatı jäne jurnalisti Godfrey Liastıñ 1956 jılı Londonda basılıp şıqqan “Kazakh Exodus” attı kitabında aytqanınday, Ospan batırdı jastayınan soğıs öneri men taktikasına baulığan Böke batır emes, Zuqa batır. Joğarıda biz aytqan faktilerdi eske alatın bolsaq, Zuqa batır, Ospan batırğa bälkim ädeyi soğıs öneri turalı tälim-tärbie bermegen boluı da mümkin. Biraq, Ospan batırdıñ jastayınan Zuqa batırdan bata alğanı jäne oğan eliktep özine ülgi (rol' model') etip öskeni aqiqat. Sondıqtan 1940 jılı bükil halıq qaruların tapsırıp Şıñ Şı Sayğa berilip jatqanda, ol qaruın alıp özi jeke dara da bolsa müdirmey tauğa şığıp küreske bekinip otır. Mine sondıqtan biıl onnan asa memlekette 150 jıldığı toylanıp jatqan Zuqa batır tek halqın zorlıq-zombılıqtan, ädiletsizdikten qorğağan mıqtı batır emes, sonımen qatar batıstıq tarihşılar “qazaqtıñ altın anızı” dep joğarı bağa bergen Ospan batırğa soğıs önerin üyretken nemese oğan halqınıñ wlttıq müddelerin qorğau jolında küreske wmtıluında ülgi bolğan wlı twlğa da. Janı jannatta bolsın!

Äbdiuaqap Qara

Mimar Sinan Körkem Öner Universitetiniñ professorı, tarih ğılımınıñ doktorı

kerey.kz