Qazaq hanı äz-Täuke «Qasım hannıñ qasqa jolı» men «Esim hannıñ eski jolın» jetildirip, «Jeti jarğı» zañdar jinağın jarıqqa şığardı. Al mwnıñ män-mañızı sol däuirde erekşe boldı? Nege?
Zaman talabınan tuındağan
HÜİİ-ğasırda qazaq handığına jan-jaqtan qaupip tönip, eldiñ auızbirligi älsirey bastaydı. Osı twsta Täuke han handıqtı nığaytuğa küş saldı. Bwl üşin mıqtı bilik pen birlikti qamtamasız ete alatın jaña zañdar jüyesi qajet boldı. Täuke han qazaq halqınıñ ejelden kele jatqan dästürli ädep-ğwrıptarı men özinen bwrınğı handardıñ twsında qabıldanğan «Qasım hannıñ qasqa jolı» men «Esim hannıñ eski jolın» negizge alıp, jaña zañ jüyesin jarıqqa şığardı. Kültöbeniñ basında Töle bi, Qazıbek bi, Äyteke biler bas qosıp, «Täuke hannıñ Jeti jarğısı» degen atauğa ie bolğan zañdar jiıntığın qabıldadı.
2.Jarğı jeti jaña tarmağımen erekşelengen
«Jeti jarğınıñ» tolıq nwsqası saqtalmağan. Onıñ üzindilerin K.Şükirälievtiñ (1804), YA.Gaverdovskiydiñ (1806), A.Levşinniñ (1832) jazbalarınan oquğa boladı. Sonday-aq, N.Grodekov, L. A. Slovohotov, A. P. Çuloşnikov tärizdi orıs ğalımdarınıñ zertteuleri şejireşi Ä.Qaynarbaywlınan alınğan nwsqağa jaqın keledi. Atalğan nwsqada Jeti jarğınıñ ataluı Täuke han engizgen jeti özgeriske baylanıstı degen twjırım jasalınğan. Bwl özgeristerde töreler men qojalarğa erekşe qwqıq beru arqılı bilikti nığaytu maqsatı közdelgeni ayqın bayqaladı.
3. Saylauğa qaru asınıp kelu mindettelgen
«Jeti jarğı» zañdar jinağı negizinde qazaqtıñ taypa, ru basıları jılına bir ret jinalğan. Bwl jiındarda memlekettiñ sırtqı jäne işki jağdayına baylanıstı mäseleler dauıs beru negizinde şeşildi. Jiınğa qaru asınıp kelgen azamattardıñ ğana dauıs beru qwqıqtarı boldı. Sonımen birge qaru wstap kelgen azamat jılına öz baylığınıñ jiırmadan bir böligin salıq retinde memleketke beruge mindetteldi. Jiınğa qatısuşı är rudıñ öz tañbası boldı. Bwl tañbalar qwrıltayda memlekettik rämiz därejesinde bekitildi.
4. Tört tülik malmen qwn tölegen
Jazalaudıñ eñ köp taralğan türi — qwn töleu bolğan. Qılmıskerdiñ jäne ölgen adamnıñ äleumettik jağdayına baylanıstı qwn mölşeri özgerip otırğan. Mısalı, ölgen er adamnıñ qwnı 1000 qoy bolsa, äyel adamnıñ qwnı 500 qoy bolğan. Ölgen adamnıñ äleumettik jağdayı eskerilgen, aqsüyek bolsa qwn mölşeri jeti ese ösken, yağni swltan nemese qoja twqımınan öltirilgenderge jeti adamnıñ qwnın tölegen. «Swltan» nemese «qojağa» til tigizgeni üşin 9 mal, qol jwmsağanı üşin 27 mal tölenetin boldı. Qwldıñ qwnı bürkittiñ nemese tazı ittiñ qwnımen teñesken. Dene müşelerine zaqım keltirgen qılmısker-de belgili mölşerde qwn tölegen. Atap aytqanda, bas barmaq — 100 qoy, şınaşaq 20 qoy bolğan. Wrlıq jasalğan kezde wrlanğan zattıñ qwnı iesine «üş toğız» etip qaytarılğan. Mısalı, wrlanğan 100 tüye 300 jılqığa nemese 1000 qoyğa teñelgen. Bwl baptardan biz «Jeti jarğığa» say qılmıs istegen är äleumettik taptıñ qwqıqtarı zañdastırılğanın köremiz.
5. Auır qılmıs jasağan adam ölim jazasına kesilgen
«Jeti jarğıda» qılmıstı is-qwqıq normalarına ülken orın bölingen. Qılmıs retine: kisi öltiru, mertiktiru, äyeldi zorlau, soqqığa jığu, qorlau, wrlıq isteu jäne tağı basqaları jatqan. Kinäliler jasağan qılmıs-deñgeyine say ärtürli jazağa kesilgen. Bwl jinaqta «qanğa qan» zañı saqtaldı. Ölim jazasınıñ eki türi bolğan: darğa asu jäne tas atıp öltiru. Sonday-aq, memleket işindegi bülikşiler men satqındar ölim jazasına kesilgen.
6. Qılmıstıq isterdi biler sotı qarağan
Biler sotı barısında eki jaq kelisui boyınşa ölim jazasın qwn töleumen almastıruğa mümkindik bolğan. Qwn töleu tört jağdayda räsimdengen. Olar: eger äyeli küyeuin öltirse jäne küyeuiniñ tuıstarı onı keşirmegen jağdayda; eger äyel nekesiz tuğan balasın öltirgen jağdayda; jwbaylar arasındağı «közge şöp saluşılıq» däleldengen jağdayda; «qwdayğa til tigizgeni anıqtalğan jağdayda». Al, äkesine qol jwmsağan wl balanı qara siırğa teris otırğızıp masqaralağan. Ata-anasına dauıs kötergen qız balanıñ jazasın şeşesi şeşken.
7. «Jeti jarğı» HİH ğasırdıñ ortasına deyin qoldanılğan
«Jeti jarğını» qazaq halqı HİH ğasırdıñ ortasına deyin paydalanıp keldi. Al keybir zañdar Qazan töñkerisine deyin qoldanıldı. Joğarıda atap ötkenimizdey, bizdiñ zamanımızğa «Jeti jarğınıñ» tüpnwsqası jetken joq. Alğaş ret orıs ğalımı G. Spasskiy jappas ruınıñ starşını Kübek Şükiralievtiñ mälimetteri negizinde «Jeti jarğınıñ»11 üzindisin 1820-şı jılı «Sibirskiy vestnik» baspasöziniñ betinde jariyaladı. «Jeti jarğınıñ» ekinşi nwsqası (34 üzindi) A.Levşinniñ zertteulerinde beriledi. Bwl nwsqalar «Jeti jarğı» jarıqqa şıqqannan keyin 100 jıldan soñ halıq auız ädebieti janrında jariyalanğan.
Avtorı: Güljanat ÄBDİMOMINOVA
el.kz
Pikir qaldıru