(«Qwpiya şejire» bayanı boyınşa)

Baqıtbek Bämişwlı

Jartı älemdi jalpağınan bilep, dünieni dür silkindirgen Şıñğıs hannıñ türki tekti ru-wlıstardıñ basın qosıp, bir tudıñ astına jinap, biriktiruge wmtılğan jolındağı eñ bastı qarsılastarınıñ biri äri tonnıñ işki bauınday jastayınan jarasqan, etene eñ jaqın andası Jamuqa edi. Jamuqa men Temüjinniñ (Şıñğıs hannıñ) tüp atası Bodanşar ğoy. Alayda Jamuqa Bodanşarğa tigende eki qabat kelgen alğınşaq äyelinen tuğan atadan taraydı. Sondıqtan olardıñ twqım-jwrağatı tübi jat, böten adamnıñ balaları bolğandıqtan «jad» (jat) atalıp, sodan Jadaran ruı atalıptı deydi köne şejire.

1204 jıl. Köşpendilerdiñ jıl qayıruı boyınşa tışqan jılı. Şıñğıs han Altay, Qañğay, Kentay taularınıñ qoynau, qolattarı men sol mwzart şıñdı, señgir taulardan bastau alatın Qobda, Tamır, Orqon, Seleñgi, Onon, Tula, Kerliñ attı keremet körikti jeti özen boyın mekendegen, Wlı Ğobi şöline deyingi wlanğayır daladağı eñ quattı wlıstar Nayman handığı men Kerey handığın twtastay talqandap, bir şañıraq, bir tudıñ astına biriktirdi. Biraq ta qarauındağı qamwq jwrtın talattırıp, özi nayman handığına barıp panalağan gür han Jamuqadan habar joq edi. Ökpege qisa da, ölimge qimaytın andası Jamuqa birde jaqtasıp, tize qosıp jauına qarsı küş biriktirip janınan tabılsa, birde joq närseden sıltau tauıp, jandaldasıp bölinip ketetin. Jamuqanı tüptiñ tübinde ne oylağanına jetu de qiın edi. Öytkeni ol äskeri önerge öte jettik, asa aylaker, er jürek qolbasşı, jürse izi bilinbes jılan, qwrıq baspaytın, qwyrığın da wstatpaytın qu bolatın. Şıñğıs hannıñ endigi kökeyin tesken jalğız maqsatı japannıñ jalğız arlanı Jamuqamen jauaptasu edi. Al Jamuqa bolsa jeke şayqasta Şıñğıs hanğa äliniñ jetpeytinin at jalın tartıp mingen, aqıl-esi kirgen künnen jaqsı biletin. Teteles er jetip, el ağası bolıp, bir taypa eldi on üş, on üş rudan teñ bölip alsa da jeme-jemge kelgen teke tireste Şıñğıs handı jeñe almaytınına közi talay märte jetken. Sondıqtan Jamuqa Kerey handığı men Nayman handığınıñ işine Şıñğıs hannan jäbir körgen, el-jerinen quılğan azapqor retinde tereñdey enip, senimine kiretin de şın mäninde Şıñğıs hanğa qolqabıs körsetip, astırtın bolısıp otıratın. Ondağı maqsat eki handıqtı Şıñğıs han arqılı basıp, onıñ küşi älsiregen twsta tıñ qolmen kelip, twtqiıldan tiip, tarpa bas salıp bükil üstirt elin dara bileu edi. Jamuqa osı oñtaylı sätti ıstıqqa küyip, suıqqa toñıp, qan keşuler keşe jürip wzaq kütken-di. Sol künniñ keletinine de kämil sengen-di. Alayda tağdır jolı seniñ oylağanıñday bola bersin be, ömir tegerşigi teris aynalıp jüre berdi. Tayan han men Şıñğıs hannıñ soğısında, asığa kütken eñ aqırğı şeşuşi sätte,  sätsizdikke wşırap tanauı tasqa tigen Jamuqa Tağna tauına qaşıp şığıp, bas sauğalauğa mäjbür boldı. Tağna tauı – Qanğay tauımen jalğasıp, qatarlas jatqan orman-toğaylı, nulı da sulı, añ-qwsı mol ölke. Osı körikti mekenniñ kök tiregen kök şıñdarınıñ birinen ker balaq, kerege müyiz ker qwljanı atıp alıp qandı köylek bes nökerimen qaqtap jep otırğan da Jamuqa:

– «Kimniñ wğwldarı osı küni qwlja öltirip, östip jedi eken»,– deydi. Jamuqanıñ jwmbaqtay aytqan älgi söziniñ mänine nökerleriniñ eş qaysısı zer salmastan sol jerde onı bas salıp wstaydı da Şıñğıs han ordasına alıp keledi. Jamuqa keldi degenin estigen Şıñğıs han andasın köruge asığa wmtıladı. Baylaulı, mataulı Jamuqanı körgende Şıñğıs han qattı qaharlanıp, tañğan arqan-jibin qidırıp, onı deru bosattırıp:

– Andam-ay, amansıñ ba? Mınau netkeni?! Hanın baylauğa qalay qoldarı battı eken?! – dep añırap kelip Jamuqanı qapsıra qwşaqtap, qattı qısıp, bauırına basıp, biraz twradı. Sälden soñ Jamuqa Şıñğıs hannıñ eki bwğanasına alaqanın teñ salıp şegindire iterip twrıp, qabağın qarıs tüyip, işin uday küydirip bara jatqan namıstıñ aşı jasına tolğan mwñlı janarın Şıñğıs hannıñ közine tike qadap söyleydi.

–  «Qara qarğa qarala üyrekti wstaytın boldı. Qaraşı qwl han iesine qol tigizetin boldı…  Han iem, bwl qalay?!». – Şıñğıs han sonda selt etip, basın qaqşañ etkizip, şalt qimıldap, eki attap ilgeri şığıp toqtadı. Osıdan biraz bwrın kereydiñ Twğwrwl hanınıñ has batırı Qadaq bahadür qorşauda qalğan hanın qorğap üş kün, üş tün soğısıp, aldına kelgende, «Öz qolımızben hanımızdı qalay közimizşe wstatıp, qaytip öltirtemiz dep ölgenimizşe alıstıq. Tözip, tırmıstıq. Qara twyaqtan qal ketkende «janıñdı qorğap ketkey» dep, hanımızdı oqşau şığarğanşa kürestik, biz. Endi öltirseñ, öleyik. Şıñğıs han jarılqasa, küşimizdi biriktireyik» dep tarığıp-talıqsıp, tüsip bergen-di. Şıñğıs han «Öz iesin aqırğı suı sarqılğanşa, aqırğı däni tausılğanşa tırısıp, qorğap, janıñdı saqtap ketkey dep qorşaudan aman-esen şığarıp, şayqasqan er, nağız er ğoy, ol basqadardan artıq qoy. Nökerlesuge bolatın kisi eken» dep jarılqağan-dı. Al öz iesin öz qolımen ölimge baylap äkelip twrğan mına pendelerge ne isteuge, qanday jaza bwyıruğa boladı? Şıñıs han tülkige tüser qıranday şüñireyip, oñ qolın alğa soza köterip, swq sausağımen körsete:

– Öz hanına jaqsılıq qılmağan adam, özgeniñ janın jarılqay ma? Onday jan basqağa  qanday jırğau äkelmek?! Mwnday pendelermen qalay nökerlesuge boladı?! Joyıñdar!– dep bwyırdı. Sonan soñ Şıñğıs han dalağa, kök maysa üstine dastarqan jaydırıp, Jamuqa ekeui as-su işip, wzaq äñgimelesip otırdı.

– Anda,– dedi Şıñğıs han,– körinbeseñ de, köñilden ketpeysiñ. Onon mwzınıñ üstinde asır sap, asıq oynağanımız esiñ de me?

– Äy, Temüjin-ay, esiñde me deysiñ. Sonda ğoy, sen qorğasın qwyğan qwlja saqañdı mağan berip, men qwralay saqamdı sağan berip andalasqanımız.

– Iä, jazğıtwrım sadaq tartıp oynap jürgende, atqanda ıñıranıp, ün şığarıp, alısqa wşatın jebeñdi de mağan sıylap ediñ, netken tamaşa künder deşi.

– E, andım, balalıqtıñ bal däureni jıraqta jürsek te jadıñnan qalmaydı eken. Tünde tüsiñe kiredi, kündiz kökeyiñde twradı.

– Börte qatınımdı merkitter bwlap äketip, telimdelip ketken qatın-qalaştı qwtqarıp beriñder dep Han äkey Twğwrwlmen nökerlesip, Jamuqa andama til jetkizgenimde, andam qaharlı tuın köterip, qara bwqanıñ terisimen qaptağan dabılın qattı-qattı soğıp, qara twlparın minip, qara tamaq nayzasın qarına ilip, qauırsın jebesin qaptatıp «andamnıñ tösegi qwr deydi, özegim auırdı, Börteni qwtqarayın» dep eki tümen şerikpen jetip kelip edi-au.

– Tuımız jelbirep barıp, jelkildep qayttı emes pe?!  – Jamuqa säl oylanıp, taban astındağı kök şöpke qadala qarap otırdı da miığınan jımiıp: – Jastıq mahabbattıñ qwştarlıq quatınıñ küştiligin aytsayşı,– dedi. – Jamuqa ne dep söyler eken degen küdikpen Şıñğıs han oğan qabağınıñ astımen qarap qaldı. Jamuqa jäne bir märte mırs etip alıp, oğan nazar audarmağan qalpı sözin jalğay berdi. – Seniñ közge türtse körgisiz tas qarañğı tünde satırlap, laulap janğan ordalardıñ jalın otın japırıp, «Börtelegen» dauısıñ qwlağımnan ketpeydi. – Şıñğıs han sonda barıp keudesin tiktep, bükil denesimen şalqalay qarqıldap küldi. Oñ qolınıñ sausaqtarın barınşa badırayta jazıp, oñ jağında otırğan Jamuqanıñ iığınan basıp qoyıp ayttı:

– Qwlağımnan ketpeydi deysiñ be? Ki-ki-ki… köñiliñdi bosatıp, köziñe jas aldıratın, esten ketpeytin, eş öşpeytin eski künder köp boldı ğoy, Jamuqa anda…Äkem Esukey toğız jasımda toğaylı özendi kesip ötip, wlım Temüjinge nağaşı jwrtınan qız ayttıramın dep şığıstı betke alğan jolda qoñırattıñ Tay şeşeniniñ üyinde qonaq boldı. Sonda Tay şeşen äkemniñ orman-toğaylı Onon özeninen attanıp, olhnoud eline bara jatqan jayınıñ mänin tüsinip, osı Börteni körsetedi. «Wnatsañ bereyin, qoñırattıñ qızdarı äri swlu, äri aqıldı boladı» deydi. Äkem körgen jerden Börteni wnatqanı sonday bir sözge de kelmey, Tay şeşenniñ beldeuine jüyrik qwlasın baylap, qwdandalasıp, «eki bala bir-birine bauır bassın» dep meni sonda qaldırıp attanğan edi… Keyin ne bolğanın öziñ bilesiñ… Äkem Esukey sol jolı tatarlar qolınan qaza taptı…  Sodan toğız jıl ötkende äreñ qolım jetken Börteni eski kegi qozğan üş merkit bwlap äketti. Qapelimde tigen jauğa qarsılasıp qayrat körsete almay qapıda Börteden ayırılıp qaldım. Sodan jıl aynalğanda anda Jamuqa men Twğwrwl äkeydiñ arqasında üş merkitke tün işinde qorağa tüsken qasqırday tiip, ordasın otqa orap, atoy sap kirgende izdegeniñdi tappasañ, jalındı japırmaq tügili jasın nayzağaydı jalañdağan qılışpen emes jalañaş qolmen qiıp, qara ögizdiñ terisimen qabattap qaptağan qalqan emes qara keudeñdi tösep es-tüssiz jürgende dausımnıñ qalay zor şıqqanına qaradı deysiñ be? Ökire zulağan jebeñdi öştesken jaudıñ öñmeninen ötkizip, kektengen jaudıñ kök jelkesin qılpıldatıp qayrağan kök qılışpen qiıp, ordasın otın qılıp, tuırlığın turap toqım etip, tuın qwlatıp qoqım etip, mal-janın bwlap, mol oljağa batıp, Tula özenindey tasıp,  masayrap qayttıq qoy. Qalay mwtasıñ?!

– Mwtpaysıñ, Temüjin, mwtpaysıñ!

– Qalay mwtayın, sen, Ubas merkittiñ Dayır usunınan oljalap alğan altın belbeuge qızıqpay belime buındırıp, jer baspaytın, jelden jüyrik müyizdi laq bozın aldıma köldeneñtartıp, mağan mingizdiñ emes pe. – Jamuqa Şıñğıs hannıñ sözin ayaqtatpay jalğay jöneldi.

– Oypırım-ay, oljağa kenelip, oñdı-soldı siltegen künder edi ğoy. Sen de tarlıq jasamadıñ, Temüjin anda. – Jamuqanıñ jüzi janıp, jadıray söyledi: –  Sol merkittiñ Toqtağanınıñ belinen şeşken kiseli altın belbeudi belime baylap, onıñ suday jorğa swrı qwlasın sıyğa tarttıñ. Andalığımız ay mañdaylanıp, beki tüsti.Soğan aspandağı ay, jer betindegi orman-toğay kuä edi ğoy.

Şıñğıs han eljirep ketti, Jamuqanı arqa jağınan qapsıra qwşaqtap özine qaray tartıp söyledi.

– Sol tüni ekeuimiz tüni boyı keñesip, jwldızdı aspandı jamılıp, bir körpeniñ astında tünep şıqqanımızdı aytsayşı.

– Sol tüni aspanda jwldızdar tım köp edi,– dedi Jamuqa ünine diril payda bolıp, basın izep, auır kürsinip.

– Jwldızdar deysiñ be? – Temüjin oğan tağı da qabağınıñ astımen qaradı. Jamuqanıñ janarı anau wşıqwyrığı kökpen kömilip, köz wşında jatqan wlan ğayır dalada edi. Kökeyin suıtıp, keudesine bir salqın lep engendey boldı Jamuqanıñ.

– Jwldızdar azaymaydı, Jamuqa. Bir jwldız sönse, endi bir jwldız jarqırap körinedi. Tipti keybireui qatar twrıp ta jarqıray beredi. Aspan keñ, köñil sıysa, jer de tarlıq qılmaydı. Mine, ekeuimiz qatar otırmız ğoy. Qalasañ oñ qolım bolasıñ. Alısıp, tabıstıq. Endi arazdaspayıq. Bwrınğışa sırğaqtap sıtılıp şığa berme. Kökirekte kirbiñ bolsa wmıtayıq. Jılılıq bolsa sergiteyik. «Aspanğa kündiz kün, tünde ay ie. Jerde eki han qalay bolmaq. Şığıstan bir soyqan şığıp, Oñ han – Twğwrwldı qoramsaq-qarumen qorqıtıp, bezdirip öltiripti. Endi özi han bolmaq deydi. Solarğa barıp sauıt-saymanın jinatıp äkeleyin» dep astam söylegen Tayan handı söziñmen şoşıtıp, Kerey hanınıñ qwpiyasın jetkizgeniñ arqasında jeñiske jettim.

– E, Temüjin andam-ay, onıñ bäri ras qoy. Sen köterilgen taqqa menniñ şıqqım kelmedi deysiñ be? Küşimiz de teñ edi. Seni Kök Täñiri jebedi. Seniñaqılıñ astı, alıstı boljadıñ. Töñirektegi wlıstı tügel tınıştandırıp, bir tudıñ astına biriktirdiñ. Hannıñ ornı sağan jön. Meniñ äzir asqa tik qasıq bolğanım nege qajet. Meniñ aylam özime opıq jegizdi. Han andam meni jarılqap, qatemdi keşirip, amıraqtığımızdı artırıp nökerleseyik deydi. Nökerleser şaqta nökerlespegen men, bäri dayın şaqta qay betimmen nökerlesemin. Tünde tüsiñe kirip, kündiz köñiliñnen şıqpay, jolıña şögir bolıp şığıp, jağaña bit bolıp jabısıp, böget bolamın. Andam, aqır sözimdi eki etpey, Onon özeniniñ jağasına aparıp, qızıl qanımdı şaşpay jüregimdi tınıştandırsa. Bwrqan qaldwn tauınıñ bökteriniñ bir biigine jerlese deymin. Andam solay etse tänim tuğan jerdiñ topırağına aynalıp, janım Mäñgi Kök Aspannan wrqıñnıñ wrqına deyin ayalap twrar Aq batamdı bereyin,– degende Şıñğıs han wzaq oylanıp, Jamuqağa arqasın berip twrıp bılay dedi:

– Adam balasınıñ is-äreketi aram bolğanımen onıñ janı adal. Adamdı aqıl basqaradı. Ol qanday aqıl? Jan ­­- qızmetşi. Adal jandı sebep-saldarsız qalay qiyuğa boladı? Qiyanat qılmağan janğa ziyan keltiruge ıntañ tüsip, qolıñ qalay batadı, bolmaydı. Andam Jamuqanıñ alısıp, alıs jürse de adal janıma qastandıq jasamaq bolğan nietin eş estimeppin. Qalauıñdı orındau üşin de orındı sıltau kerek… – Şıñğıshan tağı da kidirdi. Sodan soñ: – Ertede Jöşi darmalanıñ jılqısın tonağan Tayşardı jaqtap, qaqtığısıp, Ononnıñ Jereni qısañına deyin quıp tığıp, janımdı mwrınımnıñ wşına keltirip qattı qorqıtıp ediñ. Endi öz qalauıñ,  degeniñ bolsın,– dedi Şıñğıs han.

***

Arğı Qañğaydan attanğan küymeli qosın asıqpay jürip Onon özeniniñ boyına jetti. Bwrqan qaldwn tauınıñ teriskey bökteri. Tap-taza, twyaq timey tusıp jatqan jer. Tañnıñ şeti qwlan iektenip, jaña sögilip keledi. Jamuqa aspan törinde erek

şe ayqın jarqırap twrğan jwldızğa qadala qarap, sileyip twr. Bet älpetinen, twrısınan eşbir qobalju nışanı sezilmeydi. Şıñğıs han eki-üş attap, Jamuhqanıñ aldına şıqtı.Oğan arqasın berip, Bwrqan qaldwn tauınıñ basına ilingen kögildir säulege köz janarı ilindi. Tap osı mezette art jağınan, tap qara qwsı twsınan sıqırlap barıp şart etken jan türşigerlik süykimsiz, suıq  dıbıstı estigende janarınıñ aldın jasıl nwr kesip ötkendey boldı da ıp-ıstıq jası ırşıp şıqtı.Tündeytünerip twrıp, «Kök Täñirim keşir!» dedi.

2016 jıl

minber.kz