|  |  |  | 

Тарих Қазақ хандығына 550 жыл Қазақ шежіресі

ІЛЕ УАЛАЯТЫ ҚАЗАҚТАРЫ

Kerey.

Бұл Шың Дубан (盛世才/ Шың Шы Сай) дәуірі (1933-1944 жж) кезінде Іле уалаятында жасаған ҚАЗАҚтардың тұрмыс-тіршілігі көрсетілген көне суреттер. Сіз суреттерден 30-шы жылдарда Іле уалаяты, Іле өзен аңғары өңірінде жасаған ҚАЗАҚтардың тіршілік бейнесін шынайы көре аласыз. Шың Дубан (盛世才/ Шың Шы Сай) билікті қанды төңкеріспен тартып алған соң көп өтпей арнайы комиссия ұйымдастырып xалық санағын жүргізген. Бұл Дубан үкіметінің (Шың Шы Сай) саяси қианаты мен қаскөйлігінің бастауы блды. Комиссия xалық санын жүргізу, жер-су, аумақ иелігін анықтау, құрал-жарақты тіркеу, мал басын есептеу, xалық тұлғаларын xаттау (Мәселен; Гүң, Уаң, Бейсі, Тәйжі, Үкірдай, Ақалақшы, Зәлің, Шаңя, Манпаң, тб билік тұлғалары) шетелден келген немесе шетелде оқыған (Ташкен, Алматы, Семей, Зайсан, Қазан, Ыстанбұл, тб) зиялыларды (30-шы жылдары бір Алтай уалаятының өзінен 300ден астам адам Совет одағында білім алған) тіркеу, Кітаптар (Құран, Қадыс, Тәпсір, Шежіре, Қазақстан, Түркия, Қазан, Ұфадан әкелінген кітаптар, оқу құралдары, тб) сияқты құжаттарды жинап алып Диxуада (Үрімжіде) “Біртұтас Қазақ-Қырғыз-Мұңғол құрылтайына” (қысқаша үшұлт құрылтайы дейді) шақырған. Диxуада ашылған үшұлт құрылтайы шынтуайтында құрылтай емес, алдамшы тұзақ еді. Шығыс Түркістандағы бүткіл ҚАЗАҚтың игі-жақсыларын, зиялыларын, ел ағаларын Диxуада (Үрімжіде) түрмеге қамалды, сұрақтарға тартылды, ол ол ма Диxуа (Үрімжі) маңайына (Ұланбай сияқты жерлерге) жүздеген ҚАЗАҚты топыраққа тірідей көмді. Бұл қорлықты көзімен көріп “тамұқтан” тірі шыққан Таңжарық ақын өлеңінде:

Бәрі қан Үрімжінің айналасы,
Ескі там, ұңғыл-шұңғыл, сай-саласы.
Ішегін өлген жанның иттер сүйреп,
Домалап, қарға шоқып жатыр басы.

Барсаңдар Үрімжінің қаласына,
Көзің сал қалтарыс сай-саласына.
«Ұмытпа өле-өлгенше осыны» деп,
Тапсырып кет балаңның баласына.

Алаштың игі-жақсысын абақтыға тоғытқан соң бассыз, басшысыз қалған арт жақтағы ел Алтайда, Іледе ұлт-азаттық көтерлісті бастаған. Ақиқатты оқпен шешуге белбайлаған. Бұл туралы аз айтылмады, аз жазылмады. Сол кеде “қан сасыған” ескі Диxуаның (Үрімжінің) да суреттерін қоса кетуді жөн көріп отырмын.

40-шы жылдары Шыңжаң үкіметіның жүргізген ішкі санайғағы бойынша (Шыңжаң үкіметі ішкі құжаттары) Іле уалаятында 210 мың 672 ҚАЗАҚ (екі жүз он мың алты жүз жетпіс екі), 76 мың 229 ұйғыр (жетпіс алты мың екі жүз жирма тоғыз), 27 мың 661 қытай (жирма жеті мың алты жүз алпыс бір) болған екен. Іле уалаятындағы Қазақ аудандарының әкімшілікке бөліну кезеңі 30-шы жылдары қарқынды жүрілді. Бір аудан аумағынан бөлініп жаңа аудан немесе жартылай аудандар қалыптасты. Бұрын Ақалақшы немесе Үкірдай болғандар аудан әкімі немесе әкімнің орынбасары болды. Жоғартында айтылған аталмыш санақта Іле өзені аңғарын мекендеген ҚАЗАҚтардың нобай саны. 1916-шы жылдары Қазақстаннан өткен Албан елінің Іледегі саны анық емес. Қалғандары мен қайтқандары қанша, қырылғаны қаншалық ешкім нақты айта алмайды және олар Іледегі санаққа қаншалық толық кіргізілді, белгісіз?! Тағы бұл Санайғақта 40-шы жылдары Шығыс Түрістандағы Ұйғырлардың негізгі ұзын санын 2 миллион 800-900 мың яғни шамамен 3 миллион деп көрсеткен. Жоғарда мен Іле уалаяты Қазақтарының санын деректер негізінде беріп отырмын. Іле Уалаятына ол кезде Бұратала қаласы, Арасан ауданы, Жың ауданы бірдей қарап тұрған. қазір аталмыш бір қала екі аудан Іле уалаятынан айрылып жеке Бұратал облысы деп құрылды. Бұдан тыс Тарбағатай уалаяты (Қарамайлы мен Майтау бірге) Қазақтары, Алтай уалаяты Қазақтары, Үрімжі уалаяты қазақтары (бір мезгіл Үрімжі-Баркөл уалаяты деп аталған) санайғағы тұрақты емес. Бөкенің елі Еренқабырғаны басып Тибетке асуы, Алтай уалаяты Қазақтарының Еренқабырғаны бойлап Баркөлді басып Гансу, Цинxай провинциясына қотарылуы, 30-шы жылдардың соңында басталған азаттық соғыс, үркін, қырғын, толассыз аштық, жұт т.б себептерден түтін саны, кісі бас саны анық құжатталмаған. Қалқа үкіметі қарулы әскер шығарып Алтайдың теріскей бетін тартып алғандықтан БайӨлке құрамында қалған қазақтар кейінгі Алтай Уалаятының құрамына (1920дан соң) кірмейді. 40-шы жылдары Төменгі Алтайдің жарты елі Қазақстан Зайсанға, жартысы Қобда асып айнала өтіп Өр Алтайға (Көктоғай, Шіңгілге) бірақ қотарылып көшкені себепті елді-мекендер қаңғырап қалған жағдай көп болған. саны сол себепті тұрақты болмады немесе болжал санақ болды деп тұспалдаймыз. Алтайдың Бөкейxановы Шәріпқан КӨГЕДАЙҰЛЫ өзі бас болып қолға алған “Шыңжаң-Алтай” газетінде (газет аты кейін Ерікті Алтай-ға өзгерген) 1938-шы жылы бір мақаласында Шығыс Түркістан Қазақтарын 500 мыңнан асып жығылады деп көрсеткен. 1912-шы жылы Пекинде саяси төңкеріс туылып Манжулар билігін ұлтшыл демократиялық қытай үкіметі тартып алғанда алғаш рет санақ жүргізілген. Сол кезде (1912) Шыңжаң өлкесінде Қазақтар 210 мыңнан астам деп көрсетілген. Бірақ ол кезде Алтай уалаят емес жеке Өлке ретінде Пекин әкімшілігінің тіке басқаруында болғандықтан Шыңжаң өлкесінің санағына кірмеген. Алтайдың 1920-шы жылға дейінгі бүтін құжаты ҚОБДА мен ПЕКИНде сақтаулы. 1916- шы жылға дейін Тарбағатай уалаяты, 1914-шы жылға дейін Іле уалаяты Шыңжаң өлкелік билігін мойындамай сырттай бағынышты іштей жеке әскери билік ұстанған. Тіпті Іле Құлжа билігі мен Шыңжаң өлкелік Диxуа (Үрімжі) билігі арасында 30 жыл саяси текетіресу болған. 1914-шы жылы Диxуа үкіметі Құлжа билігін жеңіп Іле уалаятын тіке Шыңжаң өлкелік билікке қаратып ” 30 жылдық текетіреске” нүкте қойған еді. Айтпақшы, 34-шы жылы “Ұйғыр” атауын тұрақтандыру туралы өлкелік үкімет арнайы қаулы шығарған. Сол жылдары саны жағынан Татардан көп НОҒАЙлар біртұтас “татар” атауына өзгертілген. Үрімжідегі “Ноғай мешіт” атынан бұл өңірде Ноғай бауырларымыз көп болғанын білуге болады. Біреу білсе біреу білмес, Үрімжідегі “Ноғай Мешіттің” 70-шы жылдарға дейінгі имамы мен азаншысы Қазақтар болған. Кейін он жыл “мәдениет революциясы” кезінде мешіт жұмысын тоқтатып қайта ашылғанда ұйғырлардың қармағына өткен.

Орда ЕЛДЕС
11.01.2017

kerey.kz

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: