Tarih Qazaq handığına 550 jıl Qazaq şejiresi
İLE UALAYATI QAZAQTARI
Bwl Şıñ Duban (盛世才/ Şıñ Şı Say) däuiri (1933-1944 jj) kezinde İle ualayatında jasağan QAZAQtardıñ twrmıs-tirşiligi körsetilgen köne suretter. Siz suretterden 30-şı jıldarda İle ualayatı, İle özen añğarı öñirinde jasağan QAZAQtardıñ tirşilik beynesin şınayı köre alasız. Şıñ Duban (盛世才/ Şıñ Şı Say) bilikti qandı töñkerispen tartıp alğan soñ köp ötpey arnayı komissiya wyımdastırıp xalıq sanağın jürgizgen. Bwl Duban ükimetiniñ (Şıñ Şı Say) sayasi qianatı men qasköyliginiñ bastauı bldı. Komissiya xalıq sanın jürgizu, jer-su, aumaq ieligin anıqtau, qwral-jaraqtı tirkeu, mal basın esepteu, xalıq twlğaların xattau (Mäselen; Güñ, Uañ, Beysi, Täyji, Ükirday, Aqalaqşı, Zäliñ, Şañya, Manpañ, tb bilik twlğaları) şetelden kelgen nemese şetelde oqığan (Taşken, Almatı, Semey, Zaysan, Qazan, Istanbwl, tb) ziyalılardı (30-şı jıldarı bir Altay ualayatınıñ özinen 300den astam adam Sovet odağında bilim alğan) tirkeu, Kitaptar (Qwran, Qadıs, Täpsir, Şejire, Qazaqstan, Türkiya, Qazan, Wfadan äkelingen kitaptar, oqu qwraldarı, tb) siyaqtı qwjattardı jinap alıp Dixuada (Ürimjide) “Birtwtas Qazaq-Qırğız-Mwñğol qwrıltayına” (qısqaşa üşwlt qwrıltayı deydi) şaqırğan. Dixuada aşılğan üşwlt qwrıltayı şıntuaytında qwrıltay emes, aldamşı twzaq edi. Şığıs Türkistandağı bütkil QAZAQtıñ igi-jaqsıların, ziyalıların, el ağaların Dixuada (Ürimjide) türmege qamaldı, swraqtarğa tartıldı, ol ol ma Dixua (Ürimji) mañayına (Wlanbay siyaqtı jerlerge) jüzdegen QAZAQtı topıraqqa tiridey kömdi. Bwl qorlıqtı közimen körip “tamwqtan” tiri şıqqan Tañjarıq aqın öleñinde:
Bäri qan Ürimjiniñ aynalası,
Eski tam, wñğıl-şwñğıl, say-salası.
İşegin ölgen jannıñ itter süyrep,
Domalap, qarğa şoqıp jatır bası.
Barsañdar Ürimjiniñ qalasına,
Köziñ sal qaltarıs say-salasına.
«Wmıtpa öle-ölgenşe osını» dep,
Tapsırıp ket balañnıñ balasına.
Alaştıñ igi-jaqsısın abaqtığa toğıtqan soñ bassız, basşısız qalğan art jaqtağı el Altayda, İlede wlt-azattıq köterlisti bastağan. Aqiqattı oqpen şeşuge belbaylağan. Bwl turalı az aytılmadı, az jazılmadı. Sol kede “qan sasığan” eski Dixuanıñ (Ürimjiniñ) da suretterin qosa ketudi jön körip otırmın.
40-şı jıldarı Şıñjañ ükimetinıñ jürgizgen işki sanayğağı boyınşa (Şıñjañ ükimeti işki qwjattarı) İle ualayatında 210 mıñ 672 QAZAQ (eki jüz on mıñ altı jüz jetpis eki), 76 mıñ 229 wyğır (jetpis altı mıñ eki jüz jirma toğız), 27 mıñ 661 qıtay (jirma jeti mıñ altı jüz alpıs bir) bolğan eken. İle ualayatındağı Qazaq audandarınıñ äkimşilikke bölinu kezeñi 30-şı jıldarı qarqındı jürildi. Bir audan aumağınan bölinip jaña audan nemese jartılay audandar qalıptastı. Bwrın Aqalaqşı nemese Ükirday bolğandar audan äkimi nemese äkimniñ orınbasarı boldı. Joğartında aytılğan atalmış sanaqta İle özeni añğarın mekendegen QAZAQtardıñ nobay sanı. 1916-şı jıldarı Qazaqstannan ötken Alban eliniñ İledegi sanı anıq emes. Qalğandarı men qaytqandarı qanşa, qırılğanı qanşalıq eşkim naqtı ayta almaydı jäne olar İledegi sanaqqa qanşalıq tolıq kirgizildi, belgisiz?! Tağı bwl Sanayğaqta 40-şı jıldarı Şığıs Türistandağı Wyğırlardıñ negizgi wzın sanın 2 million 800-900 mıñ yağni şamamen 3 million dep körsetken. Joğarda men İle ualayatı Qazaqtarınıñ sanın derekter negizinde berip otırmın. İle Ualayatına ol kezde Bwratala qalası, Arasan audanı, Jıñ audanı birdey qarap twrğan. qazir atalmış bir qala eki audan İle ualayatınan ayrılıp jeke Bwratal oblısı dep qwrıldı. Bwdan tıs Tarbağatay ualayatı (Qaramaylı men Maytau birge) Qazaqtarı, Altay ualayatı Qazaqtarı, Ürimji ualayatı qazaqtarı (bir mezgil Ürimji-Barköl ualayatı dep atalğan) sanayğağı twraqtı emes. Bökeniñ eli Erenqabırğanı basıp Tibetke asuı, Altay ualayatı Qazaqtarınıñ Erenqabırğanı boylap Barköldi basıp Gansu, Cinxay provinciyasına qotarıluı, 30-şı jıldardıñ soñında bastalğan azattıq soğıs, ürkin, qırğın, tolassız aştıq, jwt t.b sebepterden tütin sanı, kisi bas sanı anıq qwjattalmağan. Qalqa ükimeti qarulı äsker şığarıp Altaydıñ teriskey betin tartıp alğandıqtan BayÖlke qwramında qalğan qazaqtar keyingi Altay Ualayatınıñ qwramına (1920dan soñ) kirmeydi. 40-şı jıldarı Tömengi Altaydiñ jartı eli Qazaqstan Zaysanğa, jartısı Qobda asıp aynala ötip Ör Altayğa (Köktoğay, Şiñgilge) biraq qotarılıp köşkeni sebepti eldi-mekender qañğırap qalğan jağday köp bolğan. sanı sol sebepti twraqtı bolmadı nemese boljal sanaq boldı dep twspaldaymız. Altaydıñ Bökeyxanovı Şäripqan KÖGEDAYWLI özi bas bolıp qolğa alğan “Şıñjañ-Altay” gazetinde (gazet atı keyin Erikti Altay-ğa özgergen) 1938-şı jılı bir maqalasında Şığıs Türkistan Qazaqtarın 500 mıñnan asıp jığıladı dep körsetken. 1912-şı jılı Pekinde sayasi töñkeris tuılıp Manjular biligin wltşıl demokratiyalıq qıtay ükimeti tartıp alğanda alğaş ret sanaq jürgizilgen. Sol kezde (1912) Şıñjañ ölkesinde Qazaqtar 210 mıñnan astam dep körsetilgen. Biraq ol kezde Altay ualayat emes jeke Ölke retinde Pekin äkimşiliginiñ tike basqaruında bolğandıqtan Şıñjañ ölkesiniñ sanağına kirmegen. Altaydıñ 1920-şı jılğa deyingi bütin qwjatı QOBDA men PEKINde saqtaulı. 1916- şı jılğa deyin Tarbağatay ualayatı, 1914-şı jılğa deyin İle ualayatı Şıñjañ ölkelik biligin moyındamay sırttay bağınıştı iştey jeke äskeri bilik wstanğan. Tipti İle Qwlja biligi men Şıñjañ ölkelik Dixua (Ürimji) biligi arasında 30 jıl sayasi teketiresu bolğan. 1914-şı jılı Dixua ükimeti Qwlja biligin jeñip İle ualayatın tike Şıñjañ ölkelik bilikke qaratıp ” 30 jıldıq teketireske” nükte qoyğan edi. Aytpaqşı, 34-şı jılı “Wyğır” atauın twraqtandıru turalı ölkelik ükimet arnayı qaulı şığarğan. Sol jıldarı sanı jağınan Tatardan köp NOĞAYlar birtwtas “tatar” atauına özgertilgen. Ürimjidegi “Noğay meşit” atınan bwl öñirde Noğay bauırlarımız köp bolğanın biluge boladı. Bireu bilse bireu bilmes, Ürimjidegi “Noğay Meşittiñ” 70-şı jıldarğa deyingi imamı men azanşısı Qazaqtar bolğan. Keyin on jıl “mädeniet revolyuciyası” kezinde meşit jwmısın toqtatıp qayta aşılğanda wyğırlardıñ qarmağına ötken.
Orda ELDES
11.01.2017
kerey.kz
Pikir qaldıru