تاريح قازاق حاندىعىنا 550 جىل قازاق شەجىرەسى
ىلە ۋالاياتى قازاقتارى
بۇل شىڭ دۋبان (盛世才/ شىڭ شى ساي) ءداۋىرى (1933-1944 جج) كەزىندە ىلە ۋالاياتىندا جاساعان قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى كورسەتىلگەن كونە سۋرەتتەر. ءسىز سۋرەتتەردەن 30-شى جىلداردا ىلە ۋالاياتى، ىلە وزەن اڭعارى وڭىرىندە جاساعان قازاقتاردىڭ تىرشىلىك بەينەسىن شىنايى كورە الاسىز. شىڭ دۋبان (盛世才/ شىڭ شى ساي) بيلىكتى قاندى توڭكەرىسپەن تارتىپ العان سوڭ كوپ وتپەي ارنايى كوميسسيا ۇيىمداستىرىپ xالىق ساناعىن جۇرگىزگەن. بۇل دۋبان ۇكىمەتىنىڭ (شىڭ شى ساي) ساياسي قياناتى مەن قاسكويلىگىنىڭ باستاۋى بلدى. كوميسسيا xالىق سانىن جۇرگىزۋ، جەر-سۋ، اۋماق يەلىگىن انىقتاۋ، قۇرال-جاراقتى تىركەۋ، مال باسىن ەسەپتەۋ، xالىق تۇلعالارىن xاتتاۋ (ماسەلەن; گۇڭ، ۋاڭ، بەيسى، ءتايجى، ۇكىرداي، اقالاقشى، ءزالىڭ، شاڭيا، مانپاڭ، تب بيلىك تۇلعالارى) شەتەلدەن كەلگەن نەمەسە شەتەلدە وقىعان (تاشكەن، الماتى، سەمەي، زايسان، قازان، ىستانبۇل، تب) زيالىلاردى (30-شى جىلدارى ءبىر التاي ۋالاياتىنىڭ وزىنەن 300دەن استام ادام سوۆەت وداعىندا ءبىلىم العان) تىركەۋ، كىتاپتار (قۇران، قادىس، ءتاپسىر، شەجىرە، قازاقستان، تۇركيا، قازان، ۇفادان اكەلىنگەن كىتاپتار، وقۋ قۇرالدارى، تب) سياقتى قۇجاتتاردى جيناپ الىپ ديxۋادا (ۇرىمجىدە) ء“بىرتۇتاس قازاق-قىرعىز-مۇڭعول قۇرىلتايىنا” (قىسقاشا ءۇشۇلت قۇرىلتايى دەيدى) شاقىرعان. ديxۋادا اشىلعان ءۇشۇلت قۇرىلتايى شىنتۋايتىندا قۇرىلتاي ەمەس، الدامشى تۇزاق ەدى. شىعىس تۇركىستانداعى بۇتكىل قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن، زيالىلارىن، ەل اعالارىن ديxۋادا (ۇرىمجىدە) تۇرمەگە قامالدى، سۇراقتارعا تارتىلدى، ول ول ما ديxۋا ء(ۇرىمجى) ماڭايىنا (ۇلانباي سياقتى جەرلەرگە) جۇزدەگەن قازاقتى توپىراققا تىرىدەي كومدى. بۇل قورلىقتى كوزىمەن كورىپ “تامۇقتان” ءتىرى شىققان تاڭجارىق اقىن ولەڭىندە:
ءبارى قان ءۇرىمجىنىڭ اينالاسى،
ەسكى تام، ۇڭعىل-شۇڭعىل، ساي-سالاسى.
ىشەگىن ولگەن جاننىڭ يتتەر سۇيرەپ،
دومالاپ، قارعا شوقىپ جاتىر باسى.
بارساڭدار ءۇرىمجىنىڭ قالاسىنا،
كوزىڭ سال قالتارىس ساي-سالاسىنا.
«ۇمىتپا ولە-ولگەنشە وسىنى» دەپ،
تاپسىرىپ كەت بالاڭنىڭ بالاسىنا.
الاشتىڭ يگى-جاقسىسىن اباقتىعا توعىتقان سوڭ باسسىز، باسشىسىز قالعان ارت جاقتاعى ەل التايدا، ىلەدە ۇلت-ازاتتىق كوتەرلىستى باستاعان. اقيقاتتى وقپەن شەشۋگە بەلبايلاعان. بۇل تۋرالى از ايتىلمادى، از جازىلمادى. سول كەدە “قان ساسىعان” ەسكى ديxۋانىڭ ء(ۇرىمجىنىڭ) دا سۋرەتتەرىن قوسا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
40-شى جىلدارى شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن ىشكى سانايعاعى بويىنشا (شىڭجاڭ ۇكىمەتى ىشكى قۇجاتتارى) ىلە ۋالاياتىندا 210 مىڭ 672 قازاق (ەكى ءجۇز ون مىڭ التى ءجۇز جەتپىس ەكى), 76 مىڭ 229 ۇيعىر (جەتپىس التى مىڭ ەكى ءجۇز جيرما توعىز), 27 مىڭ 661 قىتاي (جيرما جەتى مىڭ التى ءجۇز الپىس ءبىر) بولعان ەكەن. ىلە ۋالاياتىنداعى قازاق اۋداندارىنىڭ اكىمشىلىككە ءبولىنۋ كەزەڭى 30-شى جىلدارى قارقىندى ءجۇرىلدى. ءبىر اۋدان اۋماعىنان ءبولىنىپ جاڭا اۋدان نەمەسە جارتىلاي اۋداندار قالىپتاستى. بۇرىن اقالاقشى نەمەسە ۇكىرداي بولعاندار اۋدان اكىمى نەمەسە اكىمنىڭ ورىنباسارى بولدى. جوعارتىندا ايتىلعان اتالمىش ساناقتا ىلە وزەنى اڭعارىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ نوباي سانى. 1916-شى جىلدارى قازاقستاننان وتكەن البان ەلىنىڭ ىلەدەگى سانى انىق ەمەس. قالعاندارى مەن قايتقاندارى قانشا، قىرىلعانى قانشالىق ەشكىم ناقتى ايتا المايدى جانە ولار ىلەدەگى ساناققا قانشالىق تولىق كىرگىزىلدى، بەلگىسىز؟! تاعى بۇل سانايعاقتا 40-شى جىلدارى شىعىس تۇرىستانداعى ۇيعىرلاردىڭ نەگىزگى ۇزىن سانىن 2 ميلليون 800-900 مىڭ ياعني شامامەن 3 ميلليون دەپ كورسەتكەن. جوعاردا مەن ىلە ۋالاياتى قازاقتارىنىڭ سانىن دەرەكتەر نەگىزىندە بەرىپ وتىرمىن. ىلە ۋالاياتىنا ول كەزدە بۇراتالا قالاسى، اراسان اۋدانى، جىڭ اۋدانى بىردەي قاراپ تۇرعان. قازىر اتالمىش ءبىر قالا ەكى اۋدان ىلە ۋالاياتىنان ايرىلىپ جەكە بۇراتال وبلىسى دەپ قۇرىلدى. بۇدان تىس تارباعاتاي ۋالاياتى (قارامايلى مەن مايتاۋ بىرگە) قازاقتارى، التاي ۋالاياتى قازاقتارى، ءۇرىمجى ۋالاياتى قازاقتارى ء(بىر مەزگىل ءۇرىمجى-باركول ۋالاياتى دەپ اتالعان) سانايعاعى تۇراقتى ەمەس. بوكەنىڭ ەلى ەرەنقابىرعانى باسىپ تيبەتكە اسۋى، التاي ۋالاياتى قازاقتارىنىڭ ەرەنقابىرعانى بويلاپ باركولدى باسىپ گانسۋ، تسينxاي پروۆينتسياسىنا قوتارىلۋى، 30-شى جىلداردىڭ سوڭىندا باستالعان ازاتتىق سوعىس، ۇركىن، قىرعىن، تولاسسىز اشتىق، جۇت ت.ب سەبەپتەردەن ءتۇتىن سانى، كىسى باس سانى انىق قۇجاتتالماعان. قالقا ۇكىمەتى قارۋلى اسكەر شىعارىپ التايدىڭ تەرىسكەي بەتىن تارتىپ العاندىقتان بايولكە قۇرامىندا قالعان قازاقتار كەيىنگى التاي ۋالاياتىنىڭ قۇرامىنا (1920دان سوڭ) كىرمەيدى. 40-شى جىلدارى تومەنگى ءالتايدىڭ جارتى ەلى قازاقستان زايسانعا، جارتىسى قوبدا اسىپ اينالا ءوتىپ ءور التايعا (كوكتوعاي، شىڭگىلگە) بىراق قوتارىلىپ كوشكەنى سەبەپتى ەلدى-مەكەندەر قاڭعىراپ قالعان جاعداي كوپ بولعان. سانى سول سەبەپتى تۇراقتى بولمادى نەمەسە بولجال ساناق بولدى دەپ تۇسپالدايمىز. التايدىڭ بوكەيxانوۆى شارىپقان كوگەدايۇلى ءوزى باس بولىپ قولعا العان “شىڭجاڭ-التاي” گازەتىندە (گازەت اتى كەيىن ەرىكتى التاي-عا وزگەرگەن) 1938-شى جىلى ءبىر ماقالاسىندا شىعىس تۇركىستان قازاقتارىن 500 مىڭنان اسىپ جىعىلادى دەپ كورسەتكەن. 1912-شى جىلى پەكيندە ساياسي توڭكەرىس تۋىلىپ مانجۋلار بيلىگىن ۇلتشىل دەموكراتيالىق قىتاي ۇكىمەتى تارتىپ العاندا العاش رەت ساناق جۇرگىزىلگەن. سول كەزدە (1912) شىڭجاڭ ولكەسىندە قازاقتار 210 مىڭنان استام دەپ كورسەتىلگەن. بىراق ول كەزدە التاي ۋالايات ەمەس جەكە ولكە رەتىندە پەكين اكىمشىلىگىنىڭ تىكە باسقارۋىندا بولعاندىقتان شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ساناعىنا كىرمەگەن. التايدىڭ 1920-شى جىلعا دەيىنگى ءبۇتىن قۇجاتى قوبدا مەن پەكيندە ساقتاۋلى. 1916- شى جىلعا دەيىن تارباعاتاي ۋالاياتى، 1914-شى جىلعا دەيىن ىلە ۋالاياتى شىڭجاڭ ولكەلىك بيلىگىن مويىنداماي سىرتتاي باعىنىشتى ىشتەي جەكە اسكەري بيلىك ۇستانعان. ءتىپتى ىلە قۇلجا بيلىگى مەن شىڭجاڭ ولكەلىك ديxۋا ء(ۇرىمجى) بيلىگى اراسىندا 30 جىل ساياسي تەكەتىرەسۋ بولعان. 1914-شى جىلى ديxۋا ۇكىمەتى قۇلجا بيلىگىن جەڭىپ ىلە ۋالاياتىن تىكە شىڭجاڭ ولكەلىك بيلىككە قاراتىپ ” 30 جىلدىق تەكەتىرەسكە” نۇكتە قويعان ەدى. ايتپاقشى، 34-شى جىلى “ۇيعىر” اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ تۋرالى ولكەلىك ۇكىمەت ارنايى قاۋلى شىعارعان. سول جىلدارى سانى جاعىنان تاتاردان كوپ نوعايلار ءبىرتۇتاس “تاتار” اتاۋىنا وزگەرتىلگەن. ۇرىمجىدەگى “نوعاي مەشىت” اتىنان بۇل وڭىردە نوعاي باۋىرلارىمىز كوپ بولعانىن بىلۋگە بولادى. بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەس، ۇرىمجىدەگى “نوعاي مەشىتتىڭ” 70-شى جىلدارعا دەيىنگى يمامى مەن ازانشىسى قازاقتار بولعان. كەيىن ون جىل “مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى” كەزىندە مەشىت جۇمىسىن توقتاتىپ قايتا اشىلعاندا ۇيعىرلاردىڭ قارماعىنا وتكەن.
وردا ەلدەس
11.01.2017
kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ