|  | 

Қазақ шежіресі

АҢЫЗ: ОН ЕКІ КЕРЕЙ ҚАЛАЙ ПАЙДА БОЛҒАН

Түгел сөздің түбі бір деген Майқы би, сонымен қатар қазақтың да түп атасы. Майқы биден қазақ пен созақ туады. Созақтар Ауғанстандағы қазақтар деп ойлаймын.

Қазақтан Алаш туады, Алаштан Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс. Ақарыс дегеніміз ұлы жүз, Бекарыс дегеніміз орта жүз, Жанарыс дегеніміз кіші жүз. Бүкіл қазақ осы үш жүзден тарайды.

Ұлы жүз бен кіші жүз бөлек бір әңгіменің желісі, мен бұл жерде орта жүзді айтайын. Орта жүзден қоңырат, қыпшақ, арғын мен найман (бұл екеуі бір анадан), уақ пен керей (бұл екеуі де бір анадан) болып алты ру тарайды.

Уақ ағасы екен, Керей інісі екен. Керей өлгенде артында Құттықожа деген жалғыс ұлы қалыпты. Апамыз Абақ болса жесір қалыпты. Керейдің асын берін тұлын аударып Уақ батыр анамыз Абаққа кісі жіберіп “Маған қарасын” деп сәлем айтыпты. Апамыз Абақ оған “Құттықожа аман болса, маған байдың керегі жоқ” деп жауап қайтарып тимей қойыпты.

Сонсоң Абақ апамыздың бір күні бір сыйыры күйлепті. Уақ батырдың бір бұқасын айдап кел деп қайнағасының аулына бір кісі жіберіпті. Уақ батыр келген кісіні қамшының астына алып сабап “Өзі сопы неменің малы да сопы, менің өзім арам болғанда малымның сідігі халал ма?” деп оны қуып жіберіпті.

Мұндай жауапты күтпеген Абақ апамыз “Біз сүйеніп жан етеміз деген туысымыз мұны істесе, бұл жерде тұруға болмайды екен” деп Құттықожаны арғымаққа таңып алып ұлы жүз үйсіндегі төркініне көшіп кетіпті.

Төркініне барса Нәзір қожа дейтін бір сарт молла ауылда бала оқытып отыр екен. Баласы Құттықожаны моллаға “еті сеніңкі, сүйегі меніңкі” деп оқуға беріпті. Бір күні Абақ апамыз Нәзір молладан шариғат жолын сұрап: “Қайнағам алам деді. Оған тимедім. Алам деген қайнағам тура ма, тимеймін деген мен тура ма?” депті.

Сонда молла: “Жас қатын тұл қалып байға тимесе, аққан судың бас жағынан дәрет алса, аяқ жағынан ішкен су шошқаның сорпасымен бірдей болады” деп айтыпты.

Апамыз Абақ шошып кетіпті. Кері қайтып Уақ батырға тигенді ар көріп Нәзір молланың өзіне тиіпті. Одан екі ұл болыпты. Біреуінің аты Жиеншора, біреуінің аты Бердішора қойыпты. Бердішорамыз құлтайболат, меркіт болады.

Құттықожа ержетіп үйленіп одан Бағаналы мен Жаппас туыпты. Бағаналының үш ұлы болыпты. Олар: Жәдік, Жәнтекей, Шеруші.

Жаппастан үш ұл болыпты: Нұрғазы, Нұржұбай, Нұрманбет.

Нұргазының қасы ұзын екен. Қарақасты деп жүріп Қарақас атанып кетіпті. Нұржұбайымыз садақкер кісі екен. Садағы сынып тоқтамаған соң, түйенің жас терісімен садағын қаптатыпты. Көңсадақты деп жүріп Көнсадақ атаныпты.

Нұрманбеттің шешесі монгол қызы екен. Нұрманбеттен басқа бала көтермей жүріпті. Сонда құрбы құрдастары бала таппадын ғой деғенде: “Нұрманбетім аман болса болқы, болқы, яғни болды, болды” деп жауап береді екен. Содан молқы атанып кетіпті.

Нағыз керейлер осы алтауы дейді. Бұл алтауы сарттан туған екеумен сегіз болады. Сегізі де батыр болып он жүз аймауыт пен тоғыз жүз торғауытты шауып жүргенде екі бала олжалап алыпты. Екеудің біреуінің атын Байлау, біреуінің атын Қойлау қайыпты. Байлауыңыз сартоғай, сарбас, жастабан болады. Қойлауыңыз ителі болады.

Бұл батырлар және ел шауып бір қалмақтың жалғыз ұлын олжалап алыпты. Ол мықты жігіт болған екен. Бір күні Мұзтаудың арқасында құлындап тұрған бұлан деген анды атып құлынын әкеп екі енекке теліп құнан күнінде жібектен арқан тағып, дөнен күнінде үстіне мініп үйреткен екен. Сөйтіп жабайы анды айғыр күнінде үйреткен екен. Содан ол алты айлық жолды алты күнде жүретін арғымақ болған екен. Оны ел шыбарайғырлы келе жатыр деп айтып жүріп Шыбарайғыр атанып кетіпті.

Бұл он бір батыр түнде бір ауылдың үстіне түсіп қалыпты. Ол ауыл қашып кетіпті. Ертеңіне күн ағарғанда қараса жұртта бір мешел бала қалып қойыпты. Шимойын мешел деп ат қойыпты. Шимойын, шимойын деп жүріп шимойын атанып кетіпті.

Міне он екі керейің осымен бітеді.

Әңгімені айтқан: Ибрахим Дазухан. Одан 1985 жылы ұлы Ғанимет Дазухан жазып алған. Қолжазбадан дайындаған: Әбдіуақап Қара Тарих ғылымының докторы, Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Нұралы батырдың кесенесі  жөнінде

    Кейінгі кезде Нұралы батырдың кесенесі жөнінде әртүрлі әңгімелер шығып жүрген көрінеді. Оның бірі Моңғолиядан келген бір туысқанымыз басқа бір белгілі жерлесіміздің Нұралы батырдың зираты деп кигіз үй сияқты саман кірпіштен қаланған  әдемі зираттың жанына барып құран оқығанына куә болғанын келтіріпті. Ол жігіттің  көргені де, айтып отырғаны да шыңдық. Өйткені 1982 жылға дейін елдің көпшілігі, оның ішінде  мен де солай  ойладым. Әңгіме түсінікті болу үшін мен сол кездегі оқиғадан бастап баяндайын. Мен 1961 жылы Семейдің  мал дәрігерлік институтын бітіріп келдім. Мені  сол кездегі  С.М. Киров атындағы  колхозға мал дәрігері етіп жіберді. 1962 жылы бұл колхоз «Горный» совхозына айналды. Біз бала кезімізден: «Нұралы атамыздың зираты С.М Киров атындағы колхоздың жерінде орналасқан,   Бабамыз батыр болған кісі, ал оның жанындағы қабырдың  ұзындығы жеті кез, біздің  бабамыздан  да  асқан

  • Алыстағы ағайынның Атамекенге оралу жолын тұңғыш ашқан қазақтың қаһарман қызы

    Ол кім дейсіз ғой, турасын айтсам ол Сағат Зақанқызы. Тоқсаныншы жылдардағы алғашқы көш Моңғолия қазақтартарынан басталған. Сол көшті алғаш бастаған адам Сағат Зақанқызы. Бұған ешкімнің дауы жоқ. Жарғақ құлағы жасттыққа тимей, сонау қиын-қыстау заманында алыстағы ағайындардың жолын ашқан осы адамды қазақтың қаһарман қызы атауымыздың өзіндік себебі бар. “Көш басшысымен көрікті”  “Көргені жақсы көш бастар”  дейді атам қазақ.   Осы екі ауыз сөздің астарына үңіліп қарасақ, онда, үлкен мән мағына бар екеніне көз жеткіземіз.       Бұрынғы ауыл көшінің өзінде, көш басшылары төрт түлік малдың өрісінің жағдайына қарай, әр мезгілдегі ауарайының өзгерісіне сай, көшіп қонуда бір басына жетіп артылар  үлкен жауапкершілік  жүктесе, Моңғолияда тұратын қандастарымыздың бір жарым ғасыр ғұмыр кешкен ел жерінен ,

  • КЕНЕСАРЫ ХАНҒА ТАҒЗЫМ

    Жүз елу жыл! Биыл Кенесары ханның шәйіт болғанына бір жүз елу жыл толды. Кенесары ғана емес. Наурызбай бахадұр сұлтан, Ержан сұлтан, Құдайменде сұлтан. Қыпшақ Иман батыр, Тама Құрман батыр, Дулат Бұғыбай батыр, Дулат Жауғаш батыр, Дулат Медеу би, қылыштың жүзі, найзаның сүңгісі болған тағы қаншама азамат. Қазақ Ордасының ең соңғы жарақты жасағында қалған үш мыңнан астам аламан. Бәрі де шәйіт болды.Кенесары ханның, оның ең соңғы жауынгер серіктерінің қасиетті қаны шашылған ақырғы сағатта төрт ғасыр бойы төре таңбалы қызыл туы желбіреген ұлы мемлекет Қазақ Ордасы шайқалып барып құлады. Алаш баласы сонау Үйсін, Ғұн, Түрік заманынан тартылған, Алтын Ордаға жалғасқан, Қазақ Ордасына ұласқан, Орталық Азия төсінде жиырма ғасырдан астам, ғаламат ұзақ уақыт

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: