|  |  | 

Тарих Қазақ шежіресі

ҚЫТАЙ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЖАПОНИЯМЕН БАЙЛАНЫСЫ БОЛҒАН БА?

Eldeç Orda суреті.

“Жапонияда білім алған Қытайлықтар” атты (中国人留学日本史) бұл кітапта 19-20 ғ аралығында Жапонияда әр салада білім алған қытайлық оқушылардың тариxын түгендепті. Жапония қытайдың саяси мәдениеті мен саяси өзгерісіне қозғаушы күш болған бірден бір ықпалды мемлекет екенін бүгінгі қытай билігі ашып жарып айтпаса да Қазақстандық төл қытайтанушылар айтабілуі тиіс деп есептеймін. Цин үкіметін аударып билікке демократиялық қытай элитасының келуіне Жапондардың тіке ықпалы бар. Жапон-қытай қырғиқабақтығы себебінен екі ел арасындағы тариxи саяси ықпалдастық туралы бүгінгі көменес қытай билігі (共产党) көбінше жумған аузын ашпайды. Осмынлы үкіметі үшін Францсиядан білім алғандар қаншалық ықпалды болса, Цин мемлекеті үшін де Жапониядан білім алған қытайлықтар да әне сондай ықпалды болған.
Цин-Жапон соғысынан (1894-1895 жж) кейін Жапония қытайдың терістік-шығыс өлкелері мен күншығыс теңіз жағалауларында еркін сауда айырбас зоналарын құрып Цин-нің ішкі экономикалық нарығын құрсаулап тастайды. Сонымен қатар орталық Цин үкіметімен ұлтаралық, дінаралық қақтығысы бар Моңғол, Тибет және Шығыс Түркістан аумағына астыртын шолғыншы барлау ұйымдарын жібереді. Тибет пен Қашқария аумағы Англияның шылауында болды. Ағылшын шарлаушылары Тарым ойпатын еркін шарлап ежелгі өркениет іздеріне қатысты мол деректі құжатқа түсірді. Eldeç Orda суреті.
Қазақтардың Жапоиямен байланысы екі түрлі жолмен жасалған: бірі, тіке Жапон шолғыншыларымен кездескен; екіншісі, Жапоиямен байланыста болғандармен байланыста болған; Жапон шолғыншыларының Қобда арқылы Алтай бетіне өтуі және одан ары жол тартып Шәуешек қаласына ат басын тірегені туралы тариxи деректер бар. ал, Құлжа қаласына барғаны туралы нақты дерек қазірше қолымда жоқ. Жапон шолғыншылары көбінше саудагер кейпіне еніп алатындықтан қаймана Қазақ қытайы қайсы, Жапоны қайсы аса ажыратып кете бермейтін болған. Сіз Шыңжаңдағы әрбір саяси оқиғаны Жапониясыз елестетіп жүрсеңіз мына қызықты датаға қараңыз: 1912-жылы Құлжада Цин үкіметін аударып демократиялы еркін үкімет құрамыз деген төңкерісті Жапонияда білім алған әскери офицерлер жасаған; Олар құрған 白话日报 (1912) газетіне (Қазақша Іле Уалаяты газеті дейді, 1912-жылы жарық көрген тұңғыш газет, жеке мұрағатымда 1912-жылғы төрт парағы бар. ) де Жапония қаржысы келген; 白话日报 газетінде Жапонша жаңа терминдер көп қолданылған сонымен қатар газет классик қытай иероглифінен көрі ықшам, қысқа иероглифті қолданып айналымға түсірген. Оны 白话 деп атайды; 1918- жылы Алтайды Қобдамен бірге Монғолияға қоспақ болған Торғауыт Палта да Жапониядан білім алған; 1933-жылы Жин Шурін (金树仁) билігін төңкеріп жаңа үкімет құрған Шың Дубан (盛世才) командасы да Жапониядан білім алғандар (Шың Дубан Жапонияда оқыған сабақтастарын жұмысқа шақырып алған). тағысын тағылар…Eldeç Orda суреті.
1922-1937 жылдар арасында Диxуада (Үрімжі), Нанкиңде (кейін Чуң Чинге көшкен南京/重庆) әскери тәлім-тәрбие алған Қазақтар Жапонияның әскери методикасымен білім алған. Олай дейтініміз қытайдың әскери-саяси мектебін қалыптастыруда Жапонияның ықпалы ұшан-теңіз болды. Гоминдаң (国民党) үкіметі әр жылы арнайы неше жүз қытай оқушыларды мемлекет грантымен Жапонияға оқуға жіберетін еді. Олар Жапониядан саяси сауат (政治学) пен заманауи ғылым тетіктерін үйреніп қана қоймай мәдени, әдеби әм нарықтық экономикаға қатысты неше мың Жапон иероглифін (日本术语) қытай тіліне әкеліп ғылми айналымға енгізеді. Нанкиңде заманауи деңгейдегі әскери мектеп ашылып қытайдың әр қаласында бөлімшелері құрылған-ды. Сондай бөлімше Диxуада (Үрімжіде) да біреу болған. 1922-жылы Үрімжідегі әйгілі Монғол-Қазақ мектебін (Мың-Ха шуетаң/蒙哈学堂) бітірген Қазақтардың біразы сол әскери мектепке қабылданып кейін оны үздік бітірген біқаншасы Нанкиңге жөткелге еді. Нанкиңнен (南京) ары Жапония мен Англияға оқуға аттанғалы тұрған жерінен 1937-жылы қытай-жапон соғысы бұрқ ете түсіп бара алмай қалған Қазақ әскери оқушыларын көбіміз біле бермейміз. 1937-1944 арасы қытайда кең көлемді “Жапон тазалау” науқаны жүргізілген. Науқан кезінде Жапонияда білім алғандар мен Жапонға еліктеп, Жапоннан үйренуді үгіттеп газет-журналдыа мақала, үндеу жасағандардың көбі “Жапон тыңшысы” деген атпен көзі жойылған. 1937-жылдан бастап Шың Дубан (盛世才) өзінің Жапонияда бірге білім алған сабақтастарын шетінен тұтқындап түрмеге жапты. 1938-39 жылдары “үшұлт құрылтайы” деген атпен (қазақ-моңғол-қырғыз) неше мың Қазақтар Үрімжіге тергеуге ұшырап абақтыға тоғытылғанын білеміз.Eldeç Orda суреті.

1916-1918 жылдары Қобда асып Алтайға келген Жапон шолғыншылары нақты кімдермен кездесіп кеңес өткізгені туралы анық дерек қолда жоқ. Бірақ, 1939-41 жылдары Үрімжі абақтысында Баймолда Қареке мен Шәріпқан Гөгедайға “Жапонмен қандай байланыс орнаттың” деп 1916-18 жылдардан бастап Жапонның Қобда асып Алтайға жеткен Он бес шолғыншыларын тізіп берген. 1918-жылдары Шәуешекке жеткен Жапон шолғыншылары ондағы бай татар саудагерлері мен ақтар армиясына “сіздер неше мыңдап Жапон азаматтығына өтсеңіздер, біз Үрімжіден сіздерді қорғауға алатын Жапон консулын құрамыз” деп ұсыныс жасаған. Сонымен қатар Шәуешек пен Құлжада совет қызыл үкіметіне қарсы саяси блок құруға көмектесіп Қазақтардың ақтар әскерімен бірге қызылдарға қайтарма соққы жасауына қаржылай демеу береміз деген. Шәуешектегі төрт үкірдай елдің төбе биі Қызыр төренің ауылында уақытша жасырынып бала оқытып жүрген Райымжан Мәрсековтың Жапондармен байланысы болды ма ол әлі ашылмаған дерек. Бірақ, “жапон тыңшысы” деп ең ерте ұсталушы Мәрсеков екенін білуіміз керек. Баймолда мен Шәріпқан тергеу құжаттарында Жапон шолғыншыларымен Қобда арқылы байланысып тұрғанын, кейде Жапон шолғыншыларын Шәуешектегі Қызыр төре ауылындағы Райымжан Мәрсековке және Шәуешекке жол көрсетіп жібергенін айтады. Тергеушілер олардың осы сөзіне байланысты астар іздеп астыртын саяси ұйым құрып Қытай үкіметін аудармақшы болған деп зорлықпен қол қойдырып алады.

************************************Eldeç Orda суреті.

Сун Ятсен (孙中山) көсемнің 150 жылдық мерейтойына байланысты (негізі Алаш көсемі Ә.Бөкейxанов екеуі бір жылда дүниеге келген) қытай тариxшылары деректі филм жасаймыз деп Жапонияға да жол тартқан көрінеді. Қызық болғанда құжатты филімге тариxи дерек іздеуге барған тариxшы топ өкілдері “қытайдың терістік-шығыс үш провинцсиясы (Манжурия) Жапонға беріледі” деп жазылған білдей Сун Ятсен көсемнің қолтаңбасы бар құжатты тауып алады. Сонымен бұл мәселені олар “жылы” жауып қояды. Осыған байланысты Юан Шікайдың (袁世凯) немересі “Юан Шікай отан сатқыны ма әлде Сун Ятсен бе?” атты сын мақала жазған көрінеді. Демек, Сун Ятсеннің Манжурияны Жапонға не себепті береді? Цин әулетін төңкеруде Жапония Сун Ятсенге қандай материялдық әм моралдық көмек көрсетті? Сун Ятсен Цин үкіметін Жапон күшімен құлатып яжапон қарызын өтеу үшін Манжурияны беріп отыр ма әлде басқа ма? 1912-жылы Пекиндегі президент сайлауында Қазақ депудаттары (Зәкәрия төре мен Баймолда Қареке) неге Сун Ятсенге дауыс береміз дегенде Юан Шікай (袁世凯) зорлықпен өзіне дауыс билетін тастатады? Сун Ятсен неге Алтай, Боғда мен Тарбағатайдан біртоп Қазақ жастарын шақыртып жеке қабылдау жасап Нанкиң әскери мекте сан ажыратып Қазақ оқушыларын тұрақты қабылдайды? (Сун Ятсен қабылдаған Қазақтардың атв-жөні бар, кейін тарқатып айтармыз) Бұндай “масқара” сұрақ көп. Осы аталмыш сұрақтың жауабын іздеу барысында Қытай Қазақтары туралы ғылми зерттеу көбейе берсе екен деп тілеймін.

Eldeç Orda

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

  • Чунциндегі кездесу

    Тарихи сурет Уақыты: 28 тамыз 1945 ж.; Орыны: Чунцин (重慶) қ-сы; Түсініктеме: Тарихи суретте АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли және Қытай президенті Чан Кайши мен ҚКП төрағасы Мао. Чунциндегі кездесу кезінде диалогқа келе бастаған қытайлық партия өкілдері алпауыт ел АҚШ пен Совет Одағының “қытай саясатын” жаңа дағдарысқа әкелді. Көріністе азаматтық соғысты тоқтатып бүкілқытайлық мәселені шешу болғанымен үлкен қастандықтың басы содан басталды. Алпауыт тараптар қытай картасын өзгертетін жаңа диалогтарды қызу талқылап жатқанда Шығыс Түркістан аумағында бір уақытта үш бірдей уақытша үкімет өмір сүрді. Олар: Бірінші, отставкадағы Шэн Шицай кланы; Екінші, Ву Чжунсинның уақытша үкіметі; Үшінші, Шығыс Түркістан уақытша үкіметі. АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли Шығыс Түркістан аумағын назарға ала

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: