|  |  |  | 

Суреттер сөйлейді Тарих Қазақ хандығына 550 жыл

ХАН КЕНЕНІҢ ҚАРУЫ

Beken Kayratuly

Facebook парақшасынан алынды49855745_1204842686338282_8920680832234946560_o

ЕлордағыҚазақстан Республикасы Қарулы күштерінің Әскери-тарихи музейінің ауыспалы экспозициялық жәдігерлер көрмесі орналасқан төменгі залында, қазақ халқы үшін құнды заттың бірі – Кенесары Қасымұлының мылтығы тұр. ХІХ ғасырдың ортасында Ұлы далада өрістеген ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі, атақты Абылай ханның немересі Кенекең осы мылтықпен жау түсірген.
Айталық, 1838 жылы Кенесары Ақмола бекінісін басып алып, орыс әскерін қуып шыққанын тарихтан жақсы білеміз. Осы оқиға туралы ел-жұрттың аузынан естіп, хатқа түсірген Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өзінің «Қазақ шежіресі» атты жазбасында: «Қараөткелде аға сұлтан Қоңырқұлжа дуан басы болған. Кенесарыға қарсы тұрып соғыс салған. Қараөткелді (Ақмола бекінісін айтады) қамағанда Кенесары күлдірмамай деген мылтығымен Тайтөбенің басында тұрып, орыстың қарауылшы балсәйкесін (полицейін) атып мұрттай ұшырған» дейді (А.Смайыл «Астана ғасырлары» Астана., 2010., 149 бет).
Мылтықтың негізі нұсқасы Ресей Федерациясы Омбы облысының орталығы Омбы қаласында орналасқан тарихи-өлкетану музейінде сақтаулы. Осындағы мәліметте: «Мылтық ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында Орта Азия ұсталарының қолынан шыққан. Жалпы ұзындығы – 1670 мм, ұңғысының ұзындығы – 1320 мм, дүмі ағаштан жасалған» делініпті. Мылтықты аталмыш музейге Дала өлкесінің генерал-губерноторы Г.А.Колпаковский 1882 жылы тапсырған екен.
Осы орайда, «Бұл қару Колпаковскийдің қолына қалай түскен?» дейтін заңды сұрақ туындауы сөзсіз. Бұған жауап ретінде айтармымыз: «Қазақ әдебиеті» газетінің 1991 жылғы 3 мамыр күнгі санында жазушы Талаптан Ахметжановтың аудармасымен «Кенесарының қазасы» атты көлемді мақала жарияланыпты. Нақтырақ айтқанда, халық ағарту ісінің ардагері Әуесхан Қанафин дейтін ұстаз 1991 жылы фотоға түсірілген көне жазбаны академик Манаш Қозыбаевқа әкеліп береді. Жазба орыс тілінде. Авторы К.Степняк деген адам. «Степняк» дегеніміз алаш арысы Әлихан Бөкейхановтың («Қыр баласы») псевдонимі.
Газетте жарияланған мақаладан үзінді келтірсек: «Шу өзені Тоқмақ маңында бірнеше салаға бөлініп ағатын еді. Соны пайдаланып қырғыздар өзенді бұрып жіберді. Кенесарының әскері қиын жағдайға тап болды. Үш күн сусыз қалған ханның сарбаздары қиналып отырғанда, Орман манаптың қырғыздарға қалың қолмен көмекке келе жатқаны туралы хабар жетті. Кене хан күші басым қырғызбен шайқасуды қолай көрмей барлық жасаулы дүниесін тастап, Шуды бойлап, Алмалыға қарай шегініп кетті. Мыңдаған мал, мыңнан астам білтелі мылтық, көп кілем, жібек шатыр, осылармен бірге Кенесарының өзі ұстаған мылтығы да олжа болып Орман манаптың қолына өтеді. Қолына түскен ханның қаруын Орман манап Жантай Қарабековке сыйлайды. Мылтықты Қарабековтер әулеті Пішпек бекінісін орыстар жаулап алғанға дейін сақтаған. Одан кейін Жантайдың ұлы Молламырза мылтықты отарлаушы генерал Колпаковскийге сыйға тартқан. Соңынан бұл мылтық Бүкілресейлік Нижегород көрмесінің бас генерал-губернатор бөліміне өткізіліп, ақыры Омбыдан бірақ шыққан» депті.
Ал мына елорда төрінде музейде тұрған қару осы Омбыдағы мылтықтың айнатпай көшірген түп нұсқасы. Қарудың сипаты осындағы мақалада айтылған барлық өлшемге дәл келіп тұр. Оның сыртында қарудың ортаазиялық ұсталар қолынан шыққанын айғақтайтын белгі – ұзын үңғының қыр арқасы көне парсы стиліндегі сәндік өрнекпен бәдізделген. Ағаш дүмінің иықтиер түбірі төрт жағынан темір өрнекпен бітеуленіп, шүріппебасардың жоғары тұсы гүлденген алты бұрышты сүйекпен көмкерілген. Қарудың ағаш діңіне қобы тартып жымдастырған ұзын ұңғысы мылтық атылғанда босап кетпес үшін төрт жерден мықты құрсау салыныпты. Сондай-ақ мылтықтың от алатын шақпақ тұсының қос бүйірі берік металлмен қапталып, бес жерден шегеленіп, бекітіліпті. Хан қаруының біз аңдаған сипаты осы.

Related Articles

  • Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

    Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге

  • ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    ШОҚАН УӘЛИХАНҰЛЫ ДЕГЕН ЕКЕН..

    Ел аузында қазақ оқымыстылары айтты деген сөздер аз емес. Белгілі ғалым, этнограф А. Сейдімбек құрастырған тарихи тұлға, асқан оқымысты Шоқан бабамыздың тапқыр сөздерін назарларыңызға ұсынамыз. * * * Омбыға оқуға жүрер алдында бала Шоқан әкесінің ел іші мәселесін шешудегі кейбір өктем, ожар қылықтарына көңілі толмай, «оқуға бармаймын» деп қиғылық салса керек. Тіптен көнбей бара жатқан баласын қатал Шыңғыс жәрдемші жігіттеріне байлатып алмаққа ыңғайланып: «Шықпаса көтеріп әкеліңдер, арбаға таңып аламыз!» − дейді. Сонда дәрмені таусылған Шоқан әкесіне: «Байлатпа! Абылай тұқымынан байланғандар мен айдалғандар жетерлік болған!» − деп тіл қатады. Бала да болса ақиқат сөзді айтып тұрған баласынан тосылған әке дереу Шоқанды босаттырып жібереді. * * * Петербургте Сыртқы Істер министрлігінің бір

  • Шығыс Түркістан

    Шығыс Түркістан

    Ерзат Кәрібай Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.  демографиясы, әкімшілігі мен қарулы күштері Кеңестер одағының көмегімен Алтай, Іле, Тарбағатайдағы қазақты негіз еткен әр ұлт халқының күресі 1944-1946 жылдардағы «Шығыс Түркістан» республикасының құрылуына негіз болды. Десе де осы бір тарих әліге дейін бұрмаланып келеді. Кейбір саяси топтар бұны өз білгенінше мақсат-мүдделеріне пайдаланып жүр. Қазақты негіз еткен 30 мың қарулы армиясы бар мемлекет (толық дербес болмаса да) 20-шы ғасырдың басы мен ортасында болмаған жағдай. Өмір сүру уақыты төрт жыл ғана (нақты атымен екі жыл ғана) болғанымен, Орта Азия әсіресе, Қазақстан тарихында белгілі мән-маңызы бар екенін басып айтқан дұрыс! Өйткені осы уақытша мемлекеттің құрылуына мыңдаған қазақстандық жауынгерлер мен оқыған зиялылар ат салысты. Тіпті Қырғызстан мен

  • БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    БҰЛАНТЫ-АҢЫРАҚАЙ ШАЙҚАСТАРЫ: ЖАЛҒАНЫ МЕН ШЫНДЫҒЫ

    СӨЗ БАСЫ «Совет өкіметі тұсында қазақ тарихы бұрмаланып, теріс түсінік берілді» деген сөз жиі айтылады қазір. Басылым беттерінде болсын, тарихшылардың бас қосқан жиындарында болсын. Жалғаны жоқ, анық еді. Куәміз, 70-жылдардағы қазақ тарихы оқулығының қалыңдығы пышақтың қырындай ғана-тын. Оның өзі мардымды оқытылмады. Бұл шежіреміздің отар кездегі күйі еді… Ал қазіргі тарихымыз бұрынғыдан да бетер сорақы жағдайға түсті. Білім мен ғылымға көңіл бөлудің орнына бүгінгі қазақ ру-тайпа ұймасынан шыға алмай жүр. Осы күні әркім өз аталасының немесе бабасының би болғанын, жырау не батыр болғанын ойдан шығарған жалған деректерімен үздіксіз насихаттап, кейін оған сан миллиондаған қаржы шашып, кітап шығару, ас беріп, кесене, ескерткіш орнату сықылды т.б. берекесіз істің соңына түскен. Өкінішке қарай, жағымсыз

  • Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Алаштың беймәлім бейнесі табылды

    Қуанышты, сүйінішті жаңалық! Алаштың беймәлім бейнесі табылды Арма, қадірлі оқырман! «Искры» журналдың 1907 жылғы бір санында қазақ қайраткерлерінің бізге беймәлім бейнесі сақталған. Айта кетейік, «Искры» суретті журналы 1901-1917 жылдары «Русское слово» газетінің қосымшасы ретінде шығып тұрған. “Думадағы мұсылман фракциясы” деп аталатын суретті хабарда патшалық Ресей құрамындағы мұсылман депутаттарының бейнесі көрсетілген. Ішінде думаға мүше болған қазақ депутаттары да бар. Атап айтсақ төрт тарихи тұлғаның бейнесі сақталыпты: Бірінші сурет: М. Тынышбайұлы, Жетісу облысы; Екінші сурет: Б. Қаратайұлы, Орал облысы; Үшінші сурет: А. Бірімжанұлы, Торғай облысы; Төртінші сурет: Ш. Қосшығұлұлы, Ақмола облысынан. Ұлыстың ұлы мерекесі құтты болсын! Елдес ОРДА 19.03.2025

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: