Кеңес Керей
kerey.kz
Керей сөзін – парсы тарихшысы Рашид-ад-динның (1247 – 1318) «Жәмят тәуриқ» (1298 – 1317) жылнамасындағы аңыз – әңгімеде: «Ертеде бір патша болып, оның жеті ұлы болыпты, олардың бәрі қараторы болыпты да сол себепті олар «Керейіт» деп атанған…» деседі. Ал, Әбілғазы бахадүрдің «Шежіре – й – түрік» еңбегінде және Шәкәрім Құдайбердінің еңбектерінде де жоғарыда көрсетілген аңыздағы Керей сөзінің шығу тегін жұптап, басқа да деректерді пайдалана отырып, «Керей деген моңғылша «Керейт деген сөз, яғни – қоңыр, қара – мағынасында» айтылады. Керей туралы тоқталған тағы бір ізденімпаздар: «бір ұйғырдың жеті баласы түгел қара болып, моңғылдар «қаралар» деп, содан бастап, Керей атанған» дейді. Бұл турасында профессор Березин – «Керей Мәнжүряның «Кәри деген сөзінен келіп шыққан» десе, кейде «Арйстоу саян тауының темір қазық тұмсығындағы ұлы өзеннің бір айрығы Керей деген өзен атымен аталған болса керек…» дейді. Бұдан басқа «Керей – кері» (қазақтың қысқаша тарихы) Нығымет Мыңжан, «Мәнжүрша – керең (құс)», Н. Березин «Киры – аң, жануар», К. Н .Фотанин «кейре – керлен», Қ. Сартқожа «кер – биік, заңғар, тау, қыр», Йу. Намет « кер – ей – таулық, қырлық», ал Ш.Б. Сейтуа «керы – дала», Ж. Ошан « Керей – шығыс тайпа» деп атайды. Міне, осы атаулардың қаншалықты қүндылығы, нанымдылығы бар, бүгінгі ғылым бұларды мойындай ма?- деген сұрақ туындайды.
Осы түсініктемелердің ішінде моңғыл тілінде «Керей – қара делінген сөз» дегенге тоқтар болсақ, орта ғасырдағы моңғыл тілінде қар – а, бұл «Хәр» мағынасында тұрса, онда жоғарыдағы дәлелдерге қалай мойындауға болады? -деген сұраулар бізді әрі қарай ізденуге мәжбүрлейді. Енді фольклорлық, археологиялық, этнографиялық дәлелдемелерге сүйене отырып, пікірімді дәлелдеп көрейін.
Керей – «ежелгі материалдарда Тұрұттың (Тұғырыл) тіке саналатын – Екі Керей, Бақ Керей, Үлкен Керей» деген аталар кезігеді. «Тауарих тасбиқ» Алматы «Арна» б. 2014. Е.Көкеов. Ал әзірге дейін өз есімін сақтап келе жатқан «Абақ», «Уақ», «Ашамайлы» аталатын Керей тайпалары бар, кейде ол «Қара Керей» мен «Сары Керейді» де қосады. Таяу жылдардан бері оған «Тұрғақ Керей», «Сами Керей» деген Керейлер қосылды. Әрине, бұл жолғы тақырып тек ғана «Керей» атауы аясында ғана болғандықтан жоғарыдағы аталған әрбір Керей атауының астарына тоқталып көрейік.
«VІІ – VІІІ – ғасырлар арасындағы «Абақ», «Ашамай» таңбалары көне Түрік ескерткіштерінде кездеседі» (8), Енсей 10 – номірде ( ), Енсей 59 – да ( ), Енсей 118 – де ( ) және Тас уул дағы ( ) белгілер Абақ Кереймен Уақ Керейдің таңбалары негізінде. Әдетте жалпы Керей таңбасын ( X ) ашамай деп көрсетіледі. Осының ішінде Абақ Керейдің таңбасы ( ) «аба», немесе ( Q ) «қақпан» таңбасы болса, ал Уақ Керейдің таңбасы ( ) сияқты таңбалармен белгіленген (9) . Міне, мұндай айырмашылықтан кезінде Керей бірбүтін болып тұрғанда ортақ таңба ( X ) болып келсе, уақыт өте келе ұлттық дәстүрдегі – жеті атадан асқан соң аталар өз алдына ен – таңба айырып, ұранын белгілеп, өз алдына ел болуға рұқсат етілетін жосынмен, Ашамайлы, Уақ, Абақ ағайындылар өз алдарына тайпа болып бөлінуімен таңбаларында сияқты өзгешеліктер болғанын байқай аламыз.
Енді жоғарыда айтылған Керей жайындағы дәлелдерімізге жүгініп көрелік. Алғашқы жазба деректерде – Керей «Х ғасырларда қытай жылнамаларында Хеле, Хыле, Хыляний деген атаулармен кезігеді».
«Керейлер өз алдына Түрік тектес тайпаға жатады. Олар ХІІ ғасырларды белгілі болған, мемлекет тілі, жазуына түркі тілі жазбаларын пайдаланған. Х ғасырдың орта шенінде Керейлер саны 900 мыңға жеткен» дейді, зертеуші ғалым Н. Аристов. Ал «Енесей бойындағы тасқа қашалған жазуларды Х – ХІІІ ғасырларда мекен еткен Қыпшақ текті Оңғыттар» дейді әйгілі зертеуші ғалым Әлкей Марғұлан.
Моңғол тарихшысы Санам – Сесен (Соном Цэцэннің) дерегінде «Моңғылдар Шыңғысқан кезінде 3 топқа бөлінгенін айтады. Еке моңғол – (Их Моңғол) Су моңғол немесе татарлар ( манғыт, үнгіт, шүршіт) деп бөлінеді. Керейлет, бірінші, «Моңғолдың ең күшті ханы кезінде Тұғырыл хан еді. Тұғырыл Шыңғыс ханың әкесі Есугей екеуі «анда» (аныт нөкөр) дос болған» деп жазады
Екіншіден, XV -XVІ ғасырлардағы түрік, моңғыл тіл жазба деректерінде Керейіт атауымен кезігетіні дәлелденеді. Үшінші: XII – XIII ғасырларда Керей хандығы құрылды, ендеше мұндағы хан Керей есімі тосыннан пайда болды ма? Төртіншіден, Шыңғыс хан заманы XII ғасырдағы Керей тайпалары, оның ханы Тұғырылдың болғандығы жұртқа аян, мұндағы Керей тайпасы ше?
Міне, Керей атауы хатқа түскен кез, тарихта Керей атауының белгі берген кезі болады. Әрине, Керейдің қалыптасып танылған уақыты болғандықтан, Керей атауын бұл кезден (дәуірден) іздеуден гөрі бұдан арғы кездерден қудалауға тиісті боламыз.
«…Байырғы заманнан ұласып жеткен «Керей» сөзінің түбірі «кер» болды, одан – кері – Керей (қыран, жыртқыш құс) деген сөз туындаған,» дей келіп, «Керей деген көне түрік тілінде – алып, алғыр, қыран, жыртқыш құс деген мифологиялық атау болмақ» дей келеді де, осы «кер» түбірінің ертедегі түрік тілінің, ежелгі моңғыл тіпті, мәнжүр тілінде де қара құс, алымыр, қыран құстарға қаратылғанын, ежелгі түріктердің құс жөніндегі тәңір, құс, жер танымымен сәйкес келетіні анықтала түседі.
Осы айтылымға үйлесімді халық ішіндегі бір аңызға тоқталар болсақ, аңызда – «Ертеде бір хан болған екен…» деп бастаса, кейде «Шыңғысхан билік құрған заманда…» деп әр екеуі ұқсас нұсқада сабақтасады. 1986 жылы Алтайдың Көктоғай деген жерінде Әруан деген 74 жастағы қария патша қол астындағы ру – тайпалардың ұлықтарын жинап алып ен – таңба, ұран белгілеп, оны бөледі. Сонда әр тайпадан келген би-бектердің бұрыннан бергі еңбектерін бағалай келіп, таңғытқа – қара құс, қытайға – қарлығаш, қырғызға – қаршыға, қалмаққа – қара күш, шүршітке – қара қыз бұйырып, қазаққа – қыран құс еншіге тиіпті. Көреген қария «ұлы қағанның тайпаларға бұлайша таңба, белгі және заттарды үлестіруі сол үлестірілген бұйым және заттардың тегі – текті, қасиетіне қарай әр ұлыстың тыңдарған еңбегі, елге көрсеткен мейір-шапағаты, тіпті тайпалардың бітіміне негізделіп, бұдан кейінгі жерде де осы таңба белгі, заттардың қасиетін кие ұстауын, сонда барып алдағы бағыт – бағдарлары айқын, жолдарының ашық болатынын білдірген екен. Сондықтан бүгінге дейін осы ұлыстар бұларды наным, сеніміне айландырып келген деседі. Қария «Көрдіңдер ме, қытайларға қарасаң, еңбекшіл, бейне қарлығаш құстың мінезіне ұқсайды, ал шүршіттер өсімтал, бейне қарақыз оларға сан қосқандай, ал таңғыттар тазқараны кие тұтып, өлігін соған сыйға тартады. Қалмақтар болса қара күштің иесі, балуан болады, ал біздің халықтың мінезін көр, тау тағысы қыраннан аумайды…» депті.
Міне, бұл аңыз болса да өте нанымды да үйлесімді сияқты. Өйткені, ұлыстың кешеден – бүгінге жалғасқан тіршілік тынысындағы қыран құсқа қатысты болмыстарды айтпасақ та түсінікті. Мысалы, тау тағысын қолға үйрету, оның мінезін, сыр-сыйпатын біле біліп өз тіршілгіне істете білуі, тіпті бүркіттің қауырсыны, тұяғы, қанаты, тұмсығына дейін қасиетке балап үйге, денесіне тағып алуы, бүркіті өлсе, оны аза тұтып, жерлеуден бүгінге дейін жалғасқан жоралғылар мен әрбір адам өзін қыранға балап, оның алымыр, жыртқыштығынан рухтанатын ұлттық психикамен сәйкестіре білетін қасиеттің жатқанын байқаймыз.
Ендеше, бұл айтылымды аңыз, ғылымға жат десек, тарихты жүлгөлеп көрелік. Түрік тілінде бүркіт, бұру – ғұт, бұры – ғұт деп атап, ежелден – бүгінге дейін еркіндіктің, батырлықтың символы ретінде қолданып келген,
Ал ежелгі Күлтегін, Білге хағанға арналған ғұрыптық кешендерден табылған бес сайлы бөрік пен алтын тәйжінің құс бейнелері (қыран құс басының суреті)
Щыңғыс қаған қиат (бөртегін) ақсұңқар (саyan sinqor) кие төтемі болған.
Махмұд Қашқардың «түрік тілі сөздігіндегі» және Рашид – ад – диннің «жамят – таурих», Әбылғазы баһадүрдің «Шежіре – и – тұрық», «Дәптер – и – шыңғыснама» және басқа туындыларда түрік, моңғыл тектес этностардың төтем, кие еткен» аң құстардың барлығы қырандар, құстар екендігі (бүркіт, сұңқар, қаршыға, қырғи жане басқалар) айтылады.
Тарихтан бергі Керей хандарының есімдеріне ой салар болсақ та құрша құс хан – (шапшаң, алымыр құс). Бұйрық хан (алғыр құс), Тұғырыл хан Tuyuril qan (жыртқыш құс) деген мағыналармен анықталатыны жоғардағы анықтама, аңыздарды дәлелдей түспек. Ендеше «кер», «қар» сөздері уақытқа қарай өзгеріске ұшыраса, қыр – ан, қыр – ғи, қар – ға, қар – шыға, қар – лығаш, қыр – ғауыл, сұң – қар дегендер, кер – ей негізімен үйлесе жыртқыш, қыран, алымыр құс негізінде берілген мәліметті әбден құптарлық. Пікірімізді дәлелдей түсу үшін, ұлт пен ұлысқа қатысты ен таңбаларға тоқталу арқылы тақырыптағы түйінді ойымызды жинақтап оқырманға тұжырымымызды жеткізіп көрейік.
Жоғарыда Абақ Керей, Уақ Керей, Ашамайлы Керей деп аталатын үш Керейдің таңбасын көрсеткен едік, енді осы таңбалардың келу қайнарына тоқталайық.
1. Абақ – қазіргі қазақ тілінде балық сүзетін аудың бір түрі.
2. Аюға құратын, басқада ірі аңдар ұстайтын қақпан «абақ».
3. Нәрестелерді жаугершілікте, көшіқонда бөлеп, көлік үстінде алып жүретін бесік тектес бұйымды абақ дейді.
4. Абақ – күнаһарларды қамайтын мосы сынды басын буып ағаштан жасалған жаза құралы.
5. Жерден ұра қазып, бетін жасырып қоятын аң ұстайтын ор «абық.
«Ашамай» – айқаспа қасты, балалар мінетін ер.
6. Түйеге жүк артқанда өркешіне салмақ түсірмейтін, тұтас ауырлық салмақты түйенің екі қапталына түсіруге арналған ағаш ыңыршақ (ашамай ыңыршақ).
7. «Аша» «екі аша ағаш», «аша бақан» т. б
«Уақ» таңбасындағы ( ) бейне ергеншек, қыран кұс, шапқан тұлпар, ауланған аң терісі негізінде болып «ергенекті» делінеді. Мұндағы ергенекті сөзі де алымыр, жыртқыш, қыран құс мағынасында .
Міне, Керей тайпасын құраған үш ұлыстың таңбасының этнонимі жоғарыда баяндаған Керей сөзінің – қыран құс яғни құс арқылы аң аулау, аңшылық саймандар, немесе батырлық, алымыр, қыран, алғырлықты бейнелеу мағынасымен байланысып жатқанын, ал тұрмыста да қыран құсты көтергенде ердің алдына қойып білекке тіреу ретінде қойып отыратын екі аша ағаш, жоғарыда айтылған жыртқыш аңдарға құратын «абақ» аталған қақпанды қанжығаға байлып жүретін бұйымдар болғандықтан Абақ әрине, құс немесе аңшылықпен қатысты саймандар екенін түсінуге әбден болады. Бұлай десек, ел ішіндегі мына аңызды көлделең тартатындар шығуы мүмкін. Аңыз былай дейді: «…Керей ата қаза болып, әйелі Абақ жесір қалып, оны қайнағасы (кейде қайнысы) Уақ әменгерлікке алмақ болғанда, Абақ ана көнбей арада өкпе-наразылық болып, ақыры Абақ ана Керейден қалған бір ұлын сүндеттетіп, енді бір ұлын ашамайға мінгізіп той жасап, төркіні ұлы жүз Үйсінге кетеді. Онда барған соң Керей атаның көзі болған үлкен ұлы Абақ Керей атанса, ал ашамайға мінгізіп келген кіші ұлы Ашамайлы Керей атанады. Ұзамай Абақ ана балаларын оқытатын болып ауылдың моласы Нәдір қожаны (кейде Толым қожа делінеді) үйіне шақыртса, молла Абақ ананың қолынан тамақ жемей «жесір әйелсің» деп шариғаттың пәтуасын айтады. Ақыры қожа Абақты өзіне қаратады, арада қожадан бір бала болып, оның мойны шидей болғандықтан, ол ши мойын Керей атанады. Кейін Абақ Кереймен Ашамайлы Керей азамат болып Керей еліне кетеді де, ши мойын Керей үйсіннің ішінде қалған екен… (1989 жылы , Нығыметұлы Рәпіғат). Ежелгі шежірелерде жалғасып келе жатқан аңыздың Арап мәдениетінің ықпалымен ру – тайпалардың барлығын «бәленбай сақабаның тұқымысың» деп, арғы тегін арап тұқымдас ету, яғни «мұсылмандықты әлмисақтан қабылдаған жұрттың тұқымы» екенін әйгілеудей өз заманындағы қоғамның ықпалымен туындаған аңыз екенін түсінуге болатындай. Бұл пікірден халық ұғымына сіңген «абақ ана» яғни «Абақ Керейдың ата шежіресіндегі Абақ анадан таралуы» деген ұғымды терістеуге тура келсе, «мұндай есім құс немесе бұйым аты болғандықтан қалайша «Абақ» ана аты деуге болмайды?» дейтін сұрақ туындайтындығы сөзсіз. Енді соған жауап іздеп көрейік.
«Бәйдібек баба – алып бәйтерек» деген шежірелік кітапта – Ұлы жүз Үйсіннен – Күрті – Кейкі (би) – одан Төбе би, Төбебиден – Құйылдыр, Қоғам, Мекірейіл, Майқы тарайды. Осы Майқы атадан – Бақтияр, Бақтиярдан – Ойсыл, Үйсіл (Үйсін) тарайды да, ал Үйсіннен – Жансақал (Тарақты), Ақсақал (Абақ) тарайды дей келіп, Абақтан – Айдарлы, Сақалды тарайды…» деп баяндайды (Абай Байғазыұлы бастаған құрастырыушылардың еңбегі) 2000-2006 жыл «Өнер» баспасы.
Міне, бұдан басқа да деректемелер Абақты әйел емес, Ата ретінде дәлелдейді. Ал Керейге тоқталар болсақ, жоғарыдағы анықтамалардан тыс айтылып отырған аңызға сүйенсек, Керей бабаның өмір сүрген уақыты араб мәдениетінің қазақ даласына ықпал еткен VIII – X ғасырлар кезіне тура келеді де, тарихи материялдарда кезігетін деректердегі Керейді құраған Үзбу тайпасының басқарушысы Елуй дабудан бастап, орталық Моңғолия аймағында X ғасырда құрылған Керей хандығы, 1092 – 1124 жылдардағы Марғу бұйрық хан, 1150 – 1125 жылдардағы Сарық хан, 1150 -1171 жылдардығы Құрша құс бұйрық хан, 1171 -1203 жылдардағы Тұғырыл ваң хандар ғұмыр кешкен Керейге қатысты нақтылы тарихтарға еш жанаспайтын жасанды аңыз болғандықтан ру – тайпа емес, жалпы ұлт тарихымызға жаңсақтық тудырып отырғанын байқаймыз. Біз сөз етіп отырған Абақ ешқашан ананың аты емес, немесе аталық сыйпат алмайтынын ескереміз де, жоғарыда дәлелдегеніміздей, Абақ тайпаның этномиясымен байланысты екенін мойындап, қыран, алымыр, жойқын құстармен қатысты деп түсінсек болады.
«Абақ Керейдің» ата бұтарлауы
( Абақ Керей төр шежіресі)
Керей тайпасының тарихта бернеше топқа бөлініп аталатындығын жоғарыда баяндадық. Әрбір Керей тайпасы өз заманында өз алдына жүйе құрған тайпа болғандықтан, әрқайсының ата бұтарлауы өз алдына жіктеп, тарамдау үшін әрине, сол тайпадан шыққан көзі қарықты маман шежірешілердің еншісінде болғаны абзал. Сондықтан өз басым жетілген шежіреші болмасам да он екі ата Абақ Керейдің Қарақас, Молқы, Ителі үш атасының шежіресін жыйырма неше жыл бойы жинау барысындағы тәжірибеме негізделіп тек Абақ Керей шежіресі жөнінде білгенімше баяндауды жөн көрдім.
Ата бұтарлау, яғни шежірелік тәртіп деген әдетте адамдардың тізімі сақталғанымен мұнда ғасырлық тарих, ежелгі шындық, деңгейлі мәдениет, тіпті әр дәуірдің саясаты жатқандықтан әрине, жауапкершілігі де тым ауыр. Бұлай деуімізге қолымызға түскен шежірелердің өзі -ақ жауап бере алады.
Шежіре – ата бұтарлау, ал шежіреші – осы ата тектерді көкірегіне тоқып ұрпақтан – ұрпаққа жеткізетін даналық. Нағыз шежірешілер бір өзінің ата тегін ғана жалғастырып қана қалмай басқа тайпалардың да ата бұтарлауларын төгілте баяндап отыратын біздің халқымыздың бір өзіне ғана тән қасиет. Сондықтан да халқымызда сегіз жасар баладан сексендегі қарияға дейін өзінің жеті атасын білу от басындық сауат ретінде қаралады. Егер бұл сауаттан мүдірген адам «тегін білмейтін тексіз» болып қаралған. Міне, сондықтан шежірені біліу тектіліктің негізі болып саналады да «жеті атасын білген ұл жеті жұрттың қамын жер» деп мұндай адамды деңгейлі адам санаған.
Өз басым отыз жыл бойы шежіре жинау барысында қыруар ескі шежіре кітаптарға жолығып, қаншама құйма құлақ қарттардың кеңесін тыңдап, қыруар тарихи материалдарға ие болғаным бар. Мысалы, мен кезіктірген шежірелерге назар аударар болсақ, шежіре дәуірлік кезеңдерге қарай жіктеліп, сол дәуірдің немесе сол дәуірдің саяси ауқымына қарай бейімделген нұсқалармен кезігетінін байқау қиын емес. Мұнда ашалап айтар болсақ, бір шежіреші өз халқын Шыңғысқан тұқымынан таратуды мақсат етсе, тағы бірі Осман империясының халқы ретінде көрсетуге бейімдегенін байқаймыз. Ал Шәкәрім Құдайберді айтқандай, «Арғы атасын арабтан шыққан бәленбай Пайғамбар, сақабалардың тұқымы етіп» бастайтын шежірелердің саны тіптен көп. Мысалы, Нұх Пайғампар – Яссы – Тұран – Түрік – Түтік – Сақ – Қадыр – Жәбіл – Мағаз – Айырқалпақ – Аққурай – Сеал, Салдан – Ақшолпан – Аламан, Алаш деп жалғастырады. Міне, мұнда қалай да аталардың басын араб сақабалырынан бастаса, өз халқы әлмисақтан мұсылман екендігін анықтау мақсаты жатқандығын байқаймыз. Келесі бір шежірелер сақабалардан гөрі сәл берірек жылжытып арғы аталарды қожалардан, сопылардын бастап, тізбелейді. Енді бір шежірелерде жоғарыдағыдай арғы аталарымызды сақаба, қожа тұқымдарынан бастап келеді де, «Қазақтың арғы тегі қалай да Алаштан басталса тура болады» дегенді мақсатқа алып жол ортадан Алаш атаны басына қойып, осы пікірінің айғағы ретінде «Ақ. Пан. Жан. Бол. Бек. Бал» деген аталармен жалғастырып, оны одан әрі Ақарыс, Жанарыс, Бегарыстарға тіркеп көрсетеді. Және бір шежірелер арғы аталарын қандармен батырден тізбелеп өз халқын солардың ұрпағы етуге бейімделеді. Иә, мұндай шежірлерді де түсінуге болады. Өйткені, өз дәуіріндегі аңғарымпаздар өз халқын ауқымдық саясаттан қорғап, қалатын ерліктермен қатысты болуы да ғажап емес. Алайда, тарихи тұрғыда қарар болсақ, немесе бүгінгі халықтың тегі – тектің ғылыми деңгейде анықтау үшін мұндай шежірелер ұрпаққа тигізер залалы ауыр екендігін сезініп отырмыз. Бұдан жалпы, шежірелеріміз осы сарынмен бізге жетіп отыр дегендікті білдірмейді. Бізге өз тарихымызды өзгеріссіз жеткізуге арналған шежірелердің саны да баршылық. Мұндағы алаңымыз осы сияқты ойнақы шежірелер арқылы жаңсақ түсінікпен тарихымызды шатастырудан сақ болуға үндейді. Сондықтан біз шынайы шежіремізді оқырманға жеткізуді мақтат етеміз. Жалпы, «шынайы шежірелер деген қандай шежірелер?» деп заңды сұрақ тууы мүмкін. Әрине, өз тегімізді анықтайтын, тарих ғылымы мойынсал болатын шынайы шежірелер бізге ауадай қажет. Менің қолыма түскен шежірелер ішінде 1600 жылдардың ортасынан кейін өмірге келген Жансары деген адамнан 1767 – 1841 жылдар ғұмыр кешкен ұлы Кәйікбайға, одан 1790 – 1880 жылдарда жасаған ұрпағы Балықбайға жалғасып, Балықбайдан 1890 – 1906 жылдарда өмір сүрген ұлы Тамшыбай (Баташы) арқылы Әшімге (1884 -1970). Әшімнен бүгінгі ұрпағы Өмірбекке жеткен шежіре бар. Осы шежіренің ерекшелігі тарихтағы Тұғырылдың (Уаң хан) арғы – бергі жағын жалғай алмаса да түп атасын Керейден Тұғырылханды таратқан тарихи шындыққа жақын шежіренің жатқанын байқасақ, ал 1800 – 1863 жылдар ғұмыр кешкен Нұрымқамет (Сарабыздан), өз өмірінде төрт жерден медіресе ашып, 500 ден астам шәкірт тәрбиелегенін жазып кеткен Сәбит (дамола) да молдадан, 1967 1927 жылдар арасында ғұмыр кешген, елінің бостандығы, теңдігі үшін басын бәйгеге тіккен Зуха батыр арқылы Насыр Былжайұлына жеткен шежіренің ерекшелігі, бүгінгі түркі ұлттарының құрамындағы қазақ, өзбек, татар, қырғыз сияқты туысқан ұлыстардың түп атасы бір екенін дәлелдеуге тырыса келіп, Керейден тізбелеп әкеледі. Осыған ұқсас әрбір шежіре қайткенде Керей атаны дұрыстап таратуға күш салады. Бір шежіреде – Ақарыстан– Ыбырайым ( ұзын сақал Жұмабай). Ыбырайымнан– Күрті, Күртіден – Кикі, Кикіден – Майқы, Майқыдан – Ойсыл, Үйсін …. дей келіп, Үйсінен – Керейді тудырып қояды. Енді бір шежіреде – Алаштан – Жайылхан, Сайылхан.
Жайылхан – Қазақ. Қазақтан – Байшора, Жаншора, Қарашора (Үш арыс). Созақтан – Қарақалпақ. Озақтан – қырғыз, хақас – шығады. Міне, мұның барлығы шежіре жанашырлары болған ізденімпаз ғылымдардың атсалысуынан туындаған еңбектер. Енді осындай шежірелерді бір-біріне салыстырып көрейік: 1911 жылдары жазылған Алтай Керейлерінің (Бейсі) губернаторы Мәмиден қалған «Абақ Керей шежіресі). Сондай-ақ, Ақыт Үлімжіұлының (1868 – 1940) «Абақ Керей шежіресіне» тоқталып өтсек.
Өр Алтайда аты мәшһүр, Абақ Керейдің Шеруші руынан шыққан, 1962 жылдар Буырылтоғай жерінде дүниеден өткен «Мәлгаждар шежіресі» және Найман атаның Қаратай руынан шыққан Әбдікәрім (болыстсың) қытай тілінде қалған «Қазақ шежіресі», «Қылышбай шежіресі», «Төрт төңірек шежіресі». «Абақ Керей шежіресі», «Кітапбай шежіресі» т.б қыруар шежірелерді жинақтай келіп, Абақ Керей төр шежіресін бір жүйеге түсіру ретінде ата бұтарлаудығы Керейге дейінгі тізбелерді ортаға салмақпын.
Алаш – Жайылхан, Сайылхан. Жайылхан – Сабиан ( Майқы), Жиенбек. Жиенбек – Ақарыс. Жанарыс, Бегарыс ( Үш арыс). Бегарыс – Қаңлы. Жанарыс– Қотан (би), Қотанби– Үйсін, Ақарыс – Керей, Керей– Мағаналы (Мәңгіқаған), Мағыналы –Асаналы (Арсылан, Асан). Асаналы – Қарақан (Қарақарға). Қарақан – Татар (Марғұз). Марғұз – Керей (Нәзір), (Абақа, лауазым аты, кейде Абақ), Уақ. Абақа – Майқы (түп атасы Майқы би). Қараби– Асанберді, Асанберді – Майқы (Ақсақ майқы), Майқы – Ермен, Ермен – Жусан, Изен (Қақан), Жусан – Бақтияр, Бақтияр – Қарақора, Байтор (Жаншора). Қарақора – Жансақал, Ақсақал. Жансақал – Ошай. Абақа – (Абақ, Нәзір), Құтқұжыр (Құттықожа). Құтқұжыр – Құттыберді, Құттыберді – Асанберді, Асанберді – Қараби, Қараби – Изен, Жусан. Изен – Ақшор (Ақсопы), Қарашор (Қарасопы). Ақшора – Елдай, Көлдай. Елдай –Бердішора, Жиеншора (бір шежіреде Ашамайлыны осы Жиеншорадан таратады). Бердішора – Бағаналы. Мағаналы. Бағаналы – Күшік (Күшіген), Үсік, Үйсіл, Ойсыл. Күшік – (Күшіген), Қойлау, Байлау. Қойлау –Арқаш (Арқаршы, ноқтаға), Сидалы, Сибалы. Арқаш (Арқаршы) – Көкбұлақ.
Көкбұлақ – Ақыметәлі (Ителі), Ақберді. Ақыметәлі – Ақбақты, Ақмерген (Күйік), Ақмалай ( Тыныбек). Ақберді – Бапай, Озай, Төртқара… Байлау – Жәдік, Жәнтекей, Шеруші. Жиеншора– Балталы. Балталы – Мағаналы, Бағаналы, Мағаналы –Сидалы, Жабай. Сидалы – Қарақас. Молқы, Көнсадық. Жабай – Жастабан, Шимойын, Сарбас.
Міне, бұл бізге жеткен әр түрлі шежірелерден Абақ Керей атасын тізбелеудің қорытындысы. Десе де, бұл жинақтама осымен болды, толды деп отырғанымыз емес. Себебі, алда әлі талай архивтер ашылып, деректер кезігетіні белгілі. Мұнда, ол ғана емес, әзірдің өзінде зерттеуге қақылы кей шежірелер алдымда жатыр. Мысалы, Керей – Мәңгіқаған – Арыстан (Арслан) – Қара (бәдәуи) хан – Татар (Марқұз хан) – Қазылтин, Дәметей. Қазылтиннен – Ұбаш (Марғұз), Ақшімет хан, Ебаргүл (Уба, Увар). Ұбаш (Марғұз) – Iшıм (Есіл) – Мәмет – Құташ – Аллагул – Күзей. Ебаргулден – Бахмұр (Марғұз, Бұйрық хан – Ұрақ Бұйрық хан, Құржақұс, Бұйрықтың. Бахмұрдан – Мұншақ – Ұзақ. Бұйрықтың – Тұғұрұл – Тайбұғы… деп тізбелеген хандар тізімінде тұрған шежіре тұр. Бұл шежіре тарихта аттары қалған тұлғалардың жинақталуымен де құнды. Шежіре – ұлтымыздың ұлттық құндылықтарының негізі, ұлтты тарихы мен этнографиясының ентаңбасы, оны ұлттық кодымыз десек те болады. Сондықтан шежірені дұрыс, ғылыми айналымға салып, өз бесігімізді түзеу деп білгеніміз жөн. Сонда барып, ұрпақ тәрбиесі оңалып, ұлттық мінез, мәдениет, тарихымызды түгендеп, анықтай аламыз.
Пайдаланған әдебйеттер
(1)«жәмят тәуриқ» Рашид – ад – динның, 216 бет (Шйнжаң халық бас баспасы) 2016 жыл.
(2)«Шежіре – й – түрік» Әбілғазы бахадүр, (Мүра жорналы), 2013 жыл 6 сан.
(3) «шежіре шертеді» Шәкәрім Құдайберді,және 84 жастағы Мәтәбәй Қожықанұлы айтуында, 1989 жыл.
(4)(5)(6)«Көне Түрік таңбалары» 168 – бет. Самішов, З. .Базылқан. Н. (Алматы) 2010 жыл.
(7) «Қазықтың қсқаша тәрйқы) Нйығмет Мыңжан (Шйнжаң халық баспасы 1993 жыл)
(8)«Көне Түрік таңбалары» (Алматы 2010 жылы. 168 – бет. Самішов. З . Базылқан. Н.)
(9)«Орхұн мүражәйлары» (Кұлтегін, Астана) Қаржаубай Сартқожы
(9)«Керей хандығы қытай деректеры» (Алматы) 2010.14. Ошан Жанымхан
(10) (11) (12) «Ителі – Күйік – Дәулет ата шежіресі» 126-127-130 бнт. Сайлау Аағынұлы (Улаанбаатар 2017)
(13) (14)«Қазақ ру – тайпаларының тарихы, Керей 15 – томында» 38 – 96 бет. (Алматы 2014 ).
(15) «Қазақ тарихы туралы Моңғолия деректерінен» 1 – том, 400 бет (Алматы 2006 жыл).
(16) «Қазақ ру – тайпаларының тарихы. Керей» 15 – том, (Алматы 2014)
(17) «Үстіртпен маңғыстау қазыналары» Зейнолла Зәмішов, Қырымбек Көшербаев, Ермек Амантаев, Әндірей Астафев, (Алматы 2007).
(18)15 – 16 ғасырлардағы Түрік, Моңғыл тіл жазба деректерінде
(19) Әбілғазы бахадүрдың «шежіре – й – түрік»
(20) Рашид – ад – динның «жәмят тәуриқ жылнамсы»
2020 жыл, наурыздың 20 – күнге. « жеті жұрт» казетінде жарияланған мақала.
Байахмет ЖҰМАБАЙҰЛЫ,
Әлем халықтары Жазушылар Одағының мүшесі,
фольклорист, этнограф.
Пікір қалдыру