ӨЛКЕ ТАРИХЫ

| May 5, 2020

Минго жылнамасының 37- жылы 1-қаңтарда жарық көрген.
(біздің жылнама бойынша, 1-қаңтар, 1948.ж)

Кітап авторы: Полат Қадіри

Кітапты шығарушы баспа: “Алтай” баспа үйі

Полат Қадіри (Болат Қадір) 1919-жылы Шыңжаң өлкесі Құтыби ауданында дүниеге келген. 1949-жылы Үндістанға, 1957-жылы Түркияға қоныс аударған. 1940-жылы Шыңжаң институтының (қазіргі Шыңжаң унивеситеті) тіл-әдебиет бөлімін бітірген. 1940-1941-1945 жылдары өлкелік үкіметтің орган газеті “Шыңжаң газетінің” ұйғыр-қазақ бөлімдерінде жұмыс істеген. 1944-жылдың көктемінде қамауға алынған, 1945-жылы “Хан Тәңірі” журналында, 1946-1949 жылдар арасында “Алтай” баспа үйінде, 1947-1948 жылдары “Шыңжаң газетінің” ұйғыр-қазақ бөлімдерінде және 1947-1949 жылдары “Алтай” баспа үйі жағынан шығарылған “Ерік” газетінде жұмыс істеген.

“Өлке тарихы” кітабы екі бөлімнен тұрады:

Бірінші бөлімде, Шыңжаң өлкесінің ерте заманғы тарихы, шаруашылығы, мәдениеті, түркілердің тарихы, наным-сенімі тб тарихи, мәдени әм саяси оқиғалардың жалпы тарихы баяндалады.

Ерте заманғы ғұн, түрік, қарахан, моғол, жоңғар және мажурлар тарихы;
Манжур үкіметінің құлауы, Сунь Ятсен және Яң Зыңшин үкіметі кезеңі;

Екінші бөлімде, үлке жақтан:
1912-1928 жылдар арасында Шыңжаң өлкесінде үстемдік құрған Яң Зыңшин үкіметі кезіндегі саяси оқиғалар;
1928-1933 жылдар арасындағы саяси оқиғалар, Жин Шурьн кезеңі, Құмыл және Алтай төңкерісі, Қашқарда құрылған Шарқи Түркістан үкіметі туралы баяндалады;
1933-1944 жылдар арасындағы Шың Шысай үкіметі кезіндегі мәдени, саяси жаңғырулар баяндалады. Сонымен бірге Алтай төңкерісі, Қазақ ұлт-азаттық көтерілісі туралы баяндалады;
1944-1946 жылдар арасындағы өтпелі саяси кезеңде пайда болған саяси төңкерістер, ҰУ Жунгшин үкіметі кезеңі, Алтай, Іле төңкерісі кезеңі және Құлжада құрылған Шарқи Түркістан респубиликасы туралы баяндалады;
1946-1949 жылдар арасында өлкеде құрылған коалициялық үкімет кезеңі, Іле үкіметі мен Үрімжі арасындағы саяси оқиғалар және 1946-1947-1948 жж арасында орын алған Шыңжаң өлкесі мен Нань Киндегі гоминьдаң үкіметі арасындағы саяси келіссөздер, пікір-таластар мен ұсыныстар баяндалады;

1946-1949 жж арасында Өлке орталығы Үрімжі қаласында орын аоған саяси, мәдени қақтығыстар туралы, бейбіт шеру, наразылық митингілері туралы баяндалады;

Дереккөз:
Кітаптың есі нұсқасы жеке мұрағатымда сақтаулы

Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы»

kerey.kz

Бұл Дағандел, Бақанас өлкесінен шыққан би Үйсінбай Жанұзақұлы хақында құрастырылып жазылған кітап. Тың толықтырылған еңбекте болыс Әлдеке Күсенұлы, Дағанделі болысының басшылары мен билерімен қатар Әбдірахман Әлімханұлы Жүнісов сынды айтулы тұлғалар жайлы әңгіме қозғалған. Олардың ел алдындағы еңбектері, билік, кесім – шешімдері, халық аузында қалған қанатты сөздері мен өмір жолдары, ата – тек шежіресі қамтылған. Сонымен қатар мұрағат деректеріндегі мәліметтер келтірілген. Кітапқа есімі енген ерлердің заманы, үзеңгілес серіктері туралы жазылған кей мақалалар, жыр –дастандар, үзінділер енген. Кітап қалың оқырман қауымға арналған. Тұрсын Жұманбай «Үйсінбай кітабы», - Жебе баспасы, Шымкент қаласы.134 бет толық нұсқасын төмендегі сілтеме арқылы оқи аласыз. Үйсінбай кітап kerey.kz
ТАРИХ ҒЫЛЫМЫ ҚАЗІР ЭЗОТЕРИКАЛЫҚ ТОПТАРДЫҢ МЕНШІГІНДЕ

kerey.kz

Шығыстанушы-тарихшы Өмір Тұяқбайдың бұрында да «Қазаққа қандай тарих керек? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған тарихи мистификациялар хроникасы» деп аталатын мақаласын (22.05. 2025. Zhasalash.kz) оқып ем. Риза болғам. Жақында Ө. Тұяқбайдың «Қазақстанда тарихи бұрмалаулар мен мифтерге тосқауыл қоюдың жолдары» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) атты тағы бір мақаласымен және таныстық. Өте өзекті мәселені көтеріпті. Тарихта орын алып жүрген жағымсыз жайттар турасында ой толғапты. Журналистерді, блогерлерді айыптапты. Тарихтан арнайы кәсіби дайындығы жоқ, бәрін бүлдіріп болды деп. Келеңсіздікті тоқтатудың нақты жолдарын ұсыныпты. Бұған да көңіліміз бек толды. Әйтсе де тарихты бұрмалауға, өз өтіріктерін насихаттауға тек журналистер мен блогерлер ғана емес, «арнайы кәсіби дайындығы бар» «тарихшылардың» да «зор үлес» қосып жатқанын баяндап, айтылған пікірді одан әрі өрбітіп, жалғастырайық.
«Алғашқы кітап» деректі бейнефильмі

kerey.kz

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Мәдениет комитетіне қарасты Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығының тапсырысымен «JBF company» компаниясы Семей қаласында, Шыңғыстау өңірінде, Алматы облысының Жамбыл ауданында «Алғашқы кітап» атты деректі бейнефильм түсіруде. Деректі фильм Абайдың 1909 жылы Санкт Петербургтегі Илья Бораганский баспасында басылған алғашқы шығармалар жинағының жарық көруіне арналады. Ұлы Абай мұрасының қағаз бетіне таңбалану тарихын баяндайды. Қазіргі адамдар бұрынғы уақыттың, Абай заманының нақты, деректі бейнесін, сол кездегі адамдардың әлпетін, киім үлгісін көз алдарына елестетуі қиын. Көпшіліктің ол уақыт туралы түсінігі театр мен кинофильмдердегі бутафорлық киімдер мен заттар арқылы қалыптасқан. Алайда Абай уақытындағы қазақ тіршілігі, қазақтардың бет-әлпеті, киім киісі, үй – жайы, бұйымдары таңбаланған мыңдаған фотосуреттер сақталған. Бұлар Ресей, Түркия, Ұлыбритания
ЖАЛБЫРҰЛЫ ҚОЙБАС ЖАЙЫНДАҒЫ КҮМӘНДІ КӨҢІРСІК ӘҢГІМЕЛЕР

kerey.kz

1. АМАНДЫҚ КӨМЕКОВТІҢ АЙТЫП ЖҮРГЕНІ – АЙҒАҚСЫЗ БОС СӨЗДЕР Қазақстанның батыс аймағында ғұмыр кешкен өнерпаздың бірі – Жалбырұлы Қожантай жайлы соңғы кезде қисыны келіспейтін неше түрлі әңгімелер өріп жүр. Мұның басында тұрғандардың бірі – Амандық Көмеков. Бұрында да оның, басқа да кісілердің елді адастыратын негізсіз сөздеріне байланысты нақты дәлелдер келтіріп, «Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнайды» деген атаумен түзген сын мақаламызды республикалық «Түркістан» газеті (28.09. 2023 жыл) арқылы жұрт назарға ұсынғанбыз-ды. Әлеуметтік желіде Азамат Битан есімді блогердің жуырда жариялаған видео-түсірілімінде А. Көмеков өзінің сол баяғы «әләуләйіне» қайта басыпты. Сөзін ықшамдап берейік, былай дейді ол: «1934 әлде 1936 жылы (?) Мәскеуде өткізілетін
Сталин ажал аузына тастаған қазақтың атты әскері

kerey.kz

Осы уақытқа дейін құпия сақталып келген 106-қазақ атты әскер дивизиясының деректері енді белгілі бола бастады. 1942 жылы дивизия Ақмолада жасақталыпты. Әскери шала дайындықпен жасақталған дивизия 1942 жылдың мамырында, Харьков түбіндегі қоршауды бұзып шығуға бұйрық берер алдында, 4091 сарбазға 71мылтық, яғни 7 адамға бір мылтық және бәріне 3100 жарылғыш оқ –дәрі бәріліпті. Қазақ боздақтарын қарусыз жалаң қылышпен өлімге жұмсауы – «Гитлермен салыстырғанда Сталин солдаттарды өлімге 8 есе көп жұмсадының» айғағы (Михаил Гареев, Әскери академиядан.2005 жыл). “Төртінші билік» газетінің 2016 – жылғы мамырдың 28-жұлдызындағы санында шетелдік архивтерден алынған видеосюжеттегі 106-атты әскер дивизиясы жөніндегі неміс офицерінің айтқаны: «Не деген қырғыз (қазақ) деген жан кешті батыр халық, атқа мініп, ажалға қаймықпай жалаң қылышпен танктерге