ايا سوفيا ايلاناسىنداعى داۋعا نۇكتەنى قويۋ ءۇشىن ونىڭ 1934 جىلى نەلىكتەن مۇراجايعا ايلاندىرىلعانىن بىلمەك ءلازىم. بۇگىنگى احۋالمەن وتكەنگە باعا بەرۋگە بولمايدى، سول ۋاقىتتىڭ شىندىعىن ءبىلۋ شارت.

وسمان پاتشالىعى 1-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلگەن سوڭ 30 قازان 1918 ج. اتاقتى “موندروس شارتىنا” قول قويدى، بۇل شارت بويىنشا وسمان پاتشالىعى جەڭىمپاز ەلدەردىڭ جەڭىسىن مويىنداپ، ەل بيلىگىن سولارعا تاپسىرىپ، ءىس جۇزىندە ىدىراپ كەتتى.

وسمان پاتشالىعى جەڭىمپاز ەلدەرمەن فرانتسيانىڭ استاناسى پاريج ماڭىنداعى سەۆر (Sevres) قالاشىعىندا 10 تامىز 1920 ج. سوڭعى شارتقا قول قويدى. “سەۆر شارتى” دەپ اتالعان وسى حالىقارالىق قۇجاتقا جەڭىمپاز ەلدەر رەتىندە: بريتانيا يمپەرياسى، فرانتسيا، يتاليا، گرەتسيا، جاپونيا، ارمەنيا، بەلگيا، پولشا، پورتۋگاليا، حيجاز پاتشالىعى، رۋمىنيا، سەربيا، چەحيا، حورۆاتيا قول قويىپتى، جەڭىلىسكە ۇشىراعان وسمان پاتشالىعى بارلىق شارتتاردى مويىنداپ، سول كەزدەگى پرەمەر ءمينيسترى كۇيەۋ فەريد پاشا باستاعان رەسمي دەلەگاتسيا وسى شارتقا قول قويىپ، بەكىتىپتى.

سەۆر شارتىىمەن وسمان پاتشالىعىنىڭ جەرى بەس مەملەكەتكە ۇلەستىرىلىپ، اسكەري سالادان از ساندى حالىقتارعا دەيىنگى كوپتەگەن ماسەلەدە جەڭىمپاز ەلدەردىڭ ايتقانى ىسكە اسقان ەدى. اتاتۇرىك باستاعان “ۇلىتتىق ازاتتىق كۇشتەرى” انكاراداعى “ۇلى ۇلت ءماجىلىسىن” 19 تامىز 1920 ج. جيناپ، سەۆر شارتىن مويىندامايتىنىن الەمگە جاريا ەتتى، سونىمەن قاتار وسى شارتقا قول قويعان وسمانلى دەلەگاتسياسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىن “وتاندى ساتقاندار” دەپ جاريالادى.

اتاتۇرىك باستاعان ۇلىتتىق ازاتتىق كۇشتەرى تۇركيا جەرىن ءبولىسىپ، جاۋلاپ العان بەس ەلمەن ءتورت جىلداي سوعىسىپ، ءبارىن قۋىپ شىقتى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جوعارىدا اتالعان “جەڭىمپاز” مەملەكەتتەر اتاتۇرىكتىڭ جەڭىسىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. 24 شىلدە 1923 ج. شۆەيتساريانىڭ لوزان قالاسىندا (Lausanne) اتاقتى “لوزان شارتىنا” قول قويىلدى. وسى قۇجات وسى كۇنگى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان، شەكارالارى مەن ۇلىتتىق ەگەمەندىگىن مويىنداعان قۇجات بولعاندىقتان وتە ماڭىزدى. لوزان شارتىنىڭ قول قويىلۋى وتە كۇردەلى جاعدايدا بولدى، كەلىسسوزدەر وتە كەرنەۋلى تالاستارعا ساحنا بولىپ، بىرنەشە رەت ۇزىلە جازداپ، تاراپتار 8 اي دەگەندە ارەڭ مامىلەگە كەلگەن ەكەن.

اتاتۇرىك 29 قازان 1923 ج. تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. 15 جىلعا جۋىق سوعىستاردان شىققان ەل، كۇيرەگەن قالالار، كوپ اۋىلداردا ەر ادام دا قالماعان، ەشبىر ءوندىرىس جوق، مىنە اتاتۇرىك وسىنداي اۋىر حالدەگى جاس مەملەكەتتى قولعا الىپ، بىردەن مەملەكەتتىڭ جاعدايىن تۇزەۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتى، رەفورمالار جاسادى، ءوندىرىس ورىندارىن اشتى، وقۋ ورىندارى مەن وزگە دە باسقارۋ جۇيەلەرىن ەنگىزدى، توقتاۋسىز ەڭبەك ەتتى.

جوعارىدا اتالعان «لوزان شارتىنىڭ» تومپاقتاۋ ەكى بابى بار ەدى، ول كەزدە ونىڭ ءبارىن مويىنداتۋعا شاما جەتپەگەندىكتەن اتاتۇرىك وسى وعاش باپتاردى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولىپ ەدى، ەلدىڭ جاعدايى باستى ورىىندا، اماندىق بولسا كۇش جيناعان سوڭ كورەرمىز دەگەن ەدى ول.

وسى ەكى باپ مىنالار:

1. وسمان پاتشالىعىنان قالعان وسى كۇنگى اقشامەن 225 ميلليارد دوللارلىق قارىز. اتاتۇرىك وسى قارىزدى قايتارۋدى موينىنا الدى.

2. بۇعازدار ماسەلەسى: ستامبۋل جانە شاناققالا (داردانەل) بۇعازدارى تولىقتاي تۇركيانىڭ بيلىگىندە ەمەس ەدى. تۇركيا وسى ەكى بۇعازعا ءوز اسكەرىن قويا المايدى جانە بۇعازداردى بريتانيا، فرانتسيا، يتاليا جانە جاپونيا قۇراستىرعان كوميسسيا باقىلايدى.

مىنە، لوزان شارتىنداعى وسى ەكى باپ اتاتۇرىكتى قاتتى مازالاۋشى ەدى، شۇعىل ماسەلەلەردى ەڭسەرىپ العان سوڭ وسى ەكى باپقا دا كىرىسەمىن دەپ جۇرگەن اتاتۇرىك امالىن تاپتى. ونىڭ اسكەري سالاداعى دانىشپاندىعىمەن قاتار ساياسي-ديپلوماتيا جانە ەكونوميكا سالاسىنداعى شەبەرلىگى حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعان شاقتا ناقتى قادام جاسادى.

اتاتۇرىك وسمان يمپەرياسىنان قالعان قارىزدىڭ وسى كۇنگى اقشامەن ايتقاندا 42 ميلليارد دوللارىن تولەپ ەدى، بىراق قالعان 183 ميلليارد دوللاردى تولەگىسى كەلىپ تۇرعان جوق ەدى، بۇل جاس مەملەكەتتىڭ يىعىندا تۇرعان اۋىر سالماق ەدى. سوندىقتان، وسى قارىزدان قۇتىلۋ كەرەك ەدى! وسى قوماقتى اقشا قايتا ەل ەكونوميكاسىنىڭ قاجەتتەرىنە جۇمسالسا دۇرىس بولار ەدى دەپ ويلادى اتاتۇرىك.

اتاتۇرىك سول كەزدەگى گرەتسيا بيلىگىمەن وتە جاقسى دوستىق قاتىناستار ورناتقان ەدى. سوۆەت وداعىمەن دە سونداي جاقسى بايلانىستارى بار ەدى، ستالين اتاتۇرىكتى قاتتى سىيلاۋشى ەدى. اتاتۇرىك لوزان شارتىنا قول قويعان ەلدەرگە مالىمدەمە جاساپ، بىرىنشىدەن وسمان پاتشالىعىنان قالعان قارىزدىڭ 90% سىلىپ تاستاۋدى جانە تۇركيانىڭ اتالمىش ەكى تەڭىز بۇعازىنداعى ەگەمەندىك قۇقىقتارىنىڭ تولىق مويىندالۋىن تالاپ ەتتى. ستامبۋل جانە شاناققالا بۇعازدارى تولىقتاي تۇركيانىڭ قۇزىرىنا ءوتىپ، تۇرىك اسكەرى قونىستانۋى ءتيىس ەدى.

وسىنداي احۋالدا اتاتۇرىك سوۆەت وداعى مەن گرەتسيانىڭ قولداۋىن الۋ جانە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ الدىندا ءبىر ساياسي مانەۆر جاساۋ ماقساتىمەن 1934 جىلى مينيسترلەر كابينەتى قابىلداعان “ايا سوفيانىڭ مۋزەيگە ايلاندىرىلۋى” قاۋلىسىن بەكىتىپ، قول قويادى. ايا سوفيا بۇكىل حريسستيان الەمى ءۇشىن، اسىرەسە پراۆوسلاۆيە باعىتىنداعىلار ءۇشىن وتە ماڭىزدى حرام، كيەلى سانالادى، مارتەبەسى وتە جوعارى، سوندىقتان تۇركيانىڭ وسى قادامى حريستيان ەلدەرىنە ەرەكشە اسەر ەتتى.

تۇركيا ۇكىمەتى 1935 جانە 1936 جىلدارى سول كەزدەگى بۇۇ سانالعان ۇلتتار قاۋىمداستىعىنا رەسمي نوتا جىبەرىپ، لوزان شارتىنىڭ وسى باپتارىنىڭ كۇشىنىڭ جويىلۋىن تالاپ ەتتى. سوۆەت وداعى جانە گرەتسيا تۇركيانىڭ وسى باستاماسىن قولدادى، ايا سوفيانىڭ مۋزەيگە ايلاندىرىلۋىنا ابدەن رازى بولعان باسقا حريسستيان ەلدەر دە كەلىسىمگە كەلدى. ناتيجەسىندە 20 شىلدە 1936 جىلى “مونترو بۇعازدار شارتىنا” (Montreaux) قول قويىلدى، تۇركيا 30 مىڭ اسكەردى لەزدە ەكى بۇعازدىڭ جاعاسىنا ورنالاستىرىپ جىبەردى، ەكى بۇعاز تولىقتاي تۇركيانىڭ باقىلاۋىنا ءوتتى. ال وسمان پاتشالىعىنان قالعان قارىزدىڭ 90,8% ءوشىرىلىپ، قالعانىنا قويىلعان پروتسەنت مولشەرى ازايتىلدى، تۇركيا 1944 جىلعا دەيىن وسى قارىزدى تولىقتاي قايتاردى.

اتاتۇرىك ماقساتىنا جەتكەن ەدى، ەلىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى جانە تۇتاستىعى ءۇشىن، ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ جالعاسۋى ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسى ەكى ماسەلەنى شەشىپ العان ەدى. دەگەنمەن، ايا سوفيانىڭ رەسمي مەنشىك اكتىسىن كەشەۋىلدەتىپ، جوعارىدا اتالعان مونترو شارتىنىڭ بەكىتىلۋىن كۇتكەن ول ساياسي كەمەڭگەرلىگىن تاعى ءبىر رەت كورسەتىپ، 19 قاراشا 1936 ج. وسى عيماراتتى “ايا سوفيا كابىر ءجاميى ءشارىفى” دەپ، ياعىني “ايا سوفيا ۇلى مەشىت ءشارىفى” دەپ تىركەتەدى دە، ستامبۋل قالاسىن جاۋلاپ العان فاتيح سولتان مەھمەد ءىى اتىنداعى قايىرىمدىلىق قورىنىڭ جەكە مەنشىگىنە وتكىزەدى. كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي، اتاتۇرىك ساياسي مانەۆر جاساپ، ۇلىتتىق مۇددەگە قول جەتكىزگەن سوڭ ايا سوفيانى رەسمي تۇردە مەشىت رەتىندە تىركەتكەن ەكەن.

قۇرمەتتى دوستار، الىپقاشپا اڭگىمەلەرگە سەنبەڭىزدەر، زايىرلى مەملەكەتتى قۇلاتۋدى كوزدەيتىن راديكالدى كەرىتارتپا اعىمدار تاراتاتىن عايبات پەن وسەكتەرگە ينانباڭىزدار، وسى پوستتى سونداي ماقساتپەن جازىپ وتىرمىن، دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر. اتاتۇرىك ايا سوفيانى مۇراجايعا ايلاندىرۋ تاكتيكاسىمەن سول كەزدەگى تۇركيانىڭ ەڭ ماڭىزدى، ەڭ كوكەيتەستى ەكى ماسەلەسىن شەشىپ الدى. ال تۇركيانىڭ وسى كۇنگى بيلىگى ايا سوفيانى مەشىتكە ايلاندىرىپ، قانداي ۇلى پروبلەمانى شەشىپ جاتىر، ناقتى قانداي ماسەلەنى؟!؟

سۋرەتتە: وسمان پاتشالىعىنىڭ پرەمەر ءمينيسترى كۇيەۋ فەريد پاشا وسمان پاتشالىعىن بولشەكتەپ، ىدىراتقان سەۆر شارتىنا قول قويىپ جاتىر.

ەكىنشى سۋرەتتە سەۆر شارتىنا قول قويۋعا بارعان پرەمەر مينيستر كۇيەۋ فەريد پاشا باستاعان وسمانلى دەلەگاتسياسىنىڭ كەيبىر مۇشەلەرى.