|  |  | 

Суреттер сөйлейді Тарих

ТҰРАРДЫҢ ТҰЯҒЫ

318804176_2377834072372465_3398470941269502683_nBeken Kayratuly

Жақында «Егемен Қазақстан» (1 желтоқсан, 2022) газетіне тарих ғылымдарының кандидаты, ақын-жазушы Сұраған Рахметұлының «Моңғолды мойындатқан Тұрар» атты мақаласы жарық көрді. Осы жазбада, Тұрар Коминтрен өкілі ретінде Моңғолияға барып, тағдырдың қалауымен Дугарқызы Дэнсмаа (1906-1985) есімді арумен танысқаны жөнінде айтылады. Дэнсмаа болса Троицкосавск (Хяагта хот) қаласында дүниеге келген екен. Дэнсмааның 12 жасында әкесі ақтар интервенциясы тарапынан атып өлтірілген. Содан Да Күре (қазіргі Ұланбатыр) қаласына көшіп келіп, осында орысша орта білім алған. 1923 жылы 17 жасында Мәскеудегі КУТВ-қа (Коммунистический университет Трудящихся Востока) оқуға аттанады. Осынау жылдары Моңғолияның Ішкі істер министрлігі, Халықтық серуен бағы, Қаржы мектебі қатарлы мекемелерде қызмет атқарған.
– Қолдағы дерекке сүйенсек, -дейді автор. – Моңғол аруы Мәскеуден келе жатып жолай Коминтерн өкілі Тұрар Рысқұловпен танысады. Бұл таныстық махаббатқа да ұласқан көрінеді. Сөйтіп, 1925 жылы Дэнсмаа босанып, Мая есімді қыз табады. Бұл қыз (мамыр) айында туыпты. Әйтпегенде буддалық сенімдегі халық бұндай есімді қоюы екіталай. Жарықтық Мая 2002 жылы дүниеден өткен екен. (Таңданарлық жағдай Тұрар кейін Вера Дергачева атты әйелінен 1929 жылы туған қызына да Мая деп ат қойған екен Б.Қ)
Тұрар Рысқұлов 1925 жылы Моңғолиядағы тапсырмалық мерзімі аяқталып, Мәскеуге оралған тұста, Дэнсмаа Моңғол армиясының екінші орынбасары, корпус командирі Гончигийн Самбуу деген офицермен тұрмыс құрады. Бұл кісі де 36 жасында 1937 жылы нәубетке ұшырап, атылады.
Маяның шынайы өмірін білетіндер аз. Десе де жоқ емес. Соның бірі – 1924 жылы туған қазақ өнерінің майталманы, Моңғолияның Халық әртісі Қайжамал Бақышқызы. Қайжамал апамыз 2020 жылы дүниеден өтті. Көзі тірісінде әз-апаға жолығып Мая туралы ауызша айтқан естелігін Сұраған Рахметұлы жазып алған екен.
– 1966-1975 жылдары аймақтық МДТ-ын басқардым, – деді апамыз. – Әлі есімде, 1968 жылы Ұланбатырдан бір топ өнер майталмандары Бай-Өлкеге келді. Қонақтарды Мая есімді тұлғасы ғажап, сұлу әйел бастап жүрді. Делегация құрамында атақты опера әншісі, кейін Еңбек Ері атанған Цэвэгжавын Пүрэвдорж, жазушы-драматург Чойжилын Чимэд бар еді. Топ басшысы Мая бізге ерекше ықылас танытты. Кәдімгі бағзы туысқандай біз өзара тез іштесіп кеттік. Қазақы дәстүр бойынша қонақтарға қазақтың ұлттық киімдерін сыйға тартып, құрмет көрсеттік. Мая ажарлы еді және қазақтың ұлттық киімін кигенде қатты толқығанын көзім көрді. Біз екеуміз қатарлас, 43-44 жас шамасындамыз. Дәл қоштасарда Мая мені қасына шақырып алып, өзінің туған әкесі, Турар Эрискулов деген қазақ болуы мүмкін екенін сыбырлап айтты және ол кісі туралы білгісі келетінін меңзеп еді. Көп жыл бұрын анасы екеуі сөйлессе керек. Кезінде Мәскеуде Коминтерн қызметкері болған Гульсим Гареевна Ахметзянова деген татар әйелдің әдіресін тауып, оған хат жазып Рысқұлов жайлы сұраған екен. Ол кісіден жартымды дерек, жөнді жауап та болмаған.
Мая Самбууқызы 1957 жылы Ұланбатырда Мұғалімдер жоғары оқу орнын моңғол тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша бітіреді. Жастайынан өнерге бейім ол Моңғолия сазгерлер одағына мүшелікке өтіп, осы ұйымда жауапты хатшылық қызметте болған. Біршама патриоттық әндердің авторы. Бір қызығы, Маяның Баян-Өлкеге сапары кезінде қазақ театрының әртістерімен бірге түскен мына фотосы Т.Сарантуяа деген іскер әйелде сақталыпты (Мая дөңгелек ақ сызықпен белгіленді).
Айтпақшы, жоғарыдағы Қайынжамал Бақышқызына Сұраған Рахметұлы барып жолыққанда қасында менде бірге болған едім, – дейді аймақтық Діндарлар одағының бастығы, көп жыл өлке имамы болған Азатхан Мұқанұлы: – Қайынжамал маған аталас апайым болып келеді, Серік деген баласы қайтыс болғанын естіп, Сұраған екеуіміз көңіл айтуға бардық. Құран оқып, дұға бағыштадық. Дастархан үстінде апай, жоғарыдағы әңгімені айтты. Сұраған жазып алды. Бірақ өз басым Ұланбатырда Тұрардың қызы тұратын жайлы бұдан әлдеқайда көп бұрын Даниял Дікейұлы деген ақсақалдан естіген едім. Бұл кісі 1916 жылы туған, жас кезінен ел кезіп, анда-мұнда көп жүрген адам еді жарықтық. Тіпті 1939 жылғы Халқын-гол соғысына қатысқан ардагер. Дәкең өмірінің соңында Алматы қаласына көшіп, келіп 97 жасында қайтыс болды…

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: