Qabanbay batırdıñ tuı saqtaulı eken!
El qorğağan Er Däuletbay
Qazaq üşin amanattıñ mañızı zor. Wltımız ejelden wrpağın ädildikke, adaldıqqa, jauapkerşilikke şaqırıp, qwlağına «bireudiñ aqısın jeme», «eşkimniñ ala jibin attama», «amanatqa qiyanat jasama» dep qwyıp otırğan. Ar-ojdandı biik qoyıp, adaldıqqa wmtılıp, imandılıqtı boyına siñirgen izgilerdiñ izin jalğastıru üşin imandılıqtan, baba täliminen ülgi aludıñ erekşe mäni bar. Äsirese, är adam özine jüktelgen isti «ardıñ isi» dep sezinip, berilgen amanatqa qiyanat jasamasa, jemqorlıqtıñ jibi üzilip, äkimderimiz ädildikti wstanarı, qarapayım halıq ziyanğa wşıraması anıq.
Köptegen adamdar «amanat» sözin tar mağınada tüsinedi, yağni olar «amanattı» adamdar saqtauğa bergen zattardı qorğau, saqtau dep qana tüsinedi, al şındığında qazaq wğımında onıñ mağınası keñ jäne auqımdı. Amanattıñ tağı bir mınaday tüsinigi bar: är närse özine tiisti layıqtı ornında boluğa tiis. Asıl babalardan qalğan qanday da bir qwndı dünie öz ornında bolsa, qwba qwp. Sol siyaqtı lauazımdıq märtebe (qızmet) tek soğan layıqtı adamdarğa ğana berilui kerek. Amanattı öz moynına tolığımen alıp, bükil jauapkerşilikti sezinetin, mindetterin tolığımen atqaratın adamdar ğana mwnday iske täuekel etip, bel baylaydı. Mwnıñ sırın aşıp jazıp jatuımızdıñ da erekşe mäni bar.
Ataqtı Qabekeñ aq tuın Däuletbay batırğa tapsırıp jatıp: «– Elge ie bol, jauıñnan saqtan, «Qabanbay öldi» degizbe», – dep ösiet aytqan eken. Solay wlı babadan qalğan asıl mwra wrpaqtan wrpaqqa jalğasıp bügingi künimizge aman-esen jetip otır. Däuletbay batırdıñ tuın saqtağan adam – Nwrbäten Nığmetjanqızı degen apamız. Familiyası Mäkijanova. Ruı Däuletbay, onıñ işindegi Köteş. 1911 jılı düniege kelip, bertinge deyin ğwmır keşken. Mañıraqtıñ Señgir degen jerin meken etip otırğan eken.
Däuletbay batırdıñ tuın saqtağan Nwrbäten apamız osı
Qazaqtıñ basınan ötken qiın-qıstau zamanda – HH ğasırdıñ alğaşqı jartısındağı alasapıranda, ağaları Qıtay asıp bara jatıp, batırdan qalğan, aq tudı qarındastarına tapsıradı. Künder ötip, uaqıt jıljıp, Bäten apamız (tuıstarı Nwrbätendi osılay da atağan) Semey jaqtan qonıs audarıp kelgen üş otbası tobıqtı Jwmabek begen, aqsaqaldıñ äuletine kelin bop tüsedi. Jarınıñ esimi – Jwmağwl. Zamannıñ küyip twrğan kezi. Bwl atamız da qandı qırğın bastalıp soğısqa keterde janında Smağwl bar, Jwmabek bar – bäri Däuletbaydıñ tuın bir jerge jasırıp, tığadı. Sol ketkennen Jwmağwl atamız soğıstan qaytpağan.
Biraq eldiñ işi keñ ğoy. Eşkim eşteñeni wmıtpağan. Tek täuelsizdik alıp, öz qolımız öz auzımızğa jetken beybit zamanda Däuletbay tuı qayta izdelip, swrala bastaydı. Tarbağataydıñ Aqjar auılında Qarakerey Qabanbay batırdıñ 300 jıldıq wlı toyı dübirlep ötkeni belgili. Sol toyğa elimizdiñ tükpir-tükpirinen kelgen tilşiler, respublikalıq arnalardıñ jurnalisteri Bäten apamızdı tauıp, swhbattar alğan. Sodan köp wzamay barlıq oqiğanıñ kuägeri bolğan apamız da dünieden ötipti.
Al Jwmabektiñ Orazğali degen wlınan tuğan Orazhan 1992 jılı äskerden kelgende Däuletbay batırdıñ tuı turalı äñgimeni estidi. Bäten apasınan da köptegen qwndı mälimetterdi bilgen eken. Bwl qwndı qazına jerde jatpauı tiis, onı tauıp, elge qayta tabıstaudı oylap jüredi. Qwdaydıñ qwdireti deymiz be, sol uaqıtta «Tu wstap, el qorğağan er Däuletbay batır» qoğamdıq qorınıñ basşısı, batır babanıñ tikeley wrpağı Samat Qıdırmoldawlı ekeui kezdesip qalıp, sol tanıstıu-jüzdesude Orazhan kökeydegi köpten bergi oyın, armanın jetkizedi. Onısı – batır baba Däuletbaydıñ aq tuın elge tabıstap amanattau. Kördiñiz be, amanattıñ mäni qayda jatır?!
Söytip, «sabaqtı ine sätimen» degendey, oraylı säti tuıp, qor qwrılıp, onıñ basşısınan bastap eldiñ azamattarı barlığı bir kisidey jwmılıp, ülken bir isti bastaydı. Samat Tıştıbaev basqaratın «Er Däuletbay batır» qorı Qazaq handığına 550 jıl qarsañında Tarbağatay audanı, Aqjar auılında Qarakerey Qabanbaydıñ nemere inisi äri üzeñgiles serigi, joñğarğa qarsı azattıq soğısınıñ qaharmanı Däuletbay Satıwlına ötken 7 mamır küni eñseli eskertkiş ornattı. Söz joq, bwl bir – eldikti nığaytatın, birlikti arttıratın ülken eñbek, irgeli şarua. Sol eskertkiştiñ aşılu saltanatı kezinde Däuletbay babanıñ aq tuı da tuğan jwrtımen qayta qauıştı.
Batırdıñ aq tuı. «Wlı Dala qırandarı» qozğalısınıñ jäne «Er Däuletbay batır» qorınıñ belsendi müşeleri
Qalıñ tobıqtı tügili, bükil qazaq sözine wyığan Änet babanıñ:
Tauına qaray – qıranı,
Jerine qaray – qwlanı.
Wlısına qaray – wranı,
Wranına qaray – wlanı, – degenindey, baba esimin wran etip kötergen qazaqtıñ bügingi beybit küni mäñgilikke jalğassın dep tileyik. Endigi jerde bwl qazaq namıstıñ nayzasımen, jigerdiñ jebesimen qorğalıp wrpağına amanat etip tapsırılğan mınau Wlı Dalanı, jer astındağı baylıq ta, jer üstindegi ärbir ösimdik te atanıñ amanatı ekenin wmıtpauı tiis. Qayran bizdiñ qasietti qara narday babalarımızdıñ ärbir isi, aytqan sözi, jazğan hatı, qaldırğan mwrası – biz üşin amanat.
Sondıqtan osınday asa qasterli mwranı közdiñ qaraşığınday saqtap, keleşekke tabıstap otırğan, osı igilikti is şaranıñ bası-qasında bolıp, bir jağadan bas, bir jeñnen qol şığarıp, «el degende ezile, jwrt degende jwmıla qızmet etip» (B. Momışwlı) jatqan barşa azamattarğa, tuğan jer tösindegi, odan tülep wşqan barşa tarbağataylıq jerlesterimizge ülken alğısımızdı bildiremiz.
Zañğar KÄRİMHAN
e-history.kz
Qabanbay Batır
Batır, talanttı qolbasşı.
Qabanbay Qojaqwlwlı, Qarakerey Qabanbay, Daraboz — batır, talanttı qolbasşı. Azan şaqırıp qoyılğan esimi — Erasıl. Ol 1692 j. qazirgi Şığıs Qazaqstan oblısınıñ Ürjar audanındağı Barlıq tauında ömirge kelip, 1770 j. sonda dünie salğan. Qabanbay Nayman işindegi Qarakerey ruınıñ Bayjigit tarmağınan.
Jeti jasında äkesi Qojaqwl, on altı jasında ağası Esenbay joñğarlar qolınan qaza tabadı. On altı jasar bala jau arasına jasırın barıp, ağasın öltirgen joñğar batırın öltirip, kek alğan. Osıdan keyin Zaysandağı Kerey işine ketip, jezdesi Berdäulettiñ qolında boldı. Osında jürip jılqığa şapqan jabayı qabandardı jayratıp, “Qaban batır” atandı.
1717 j. Ayagöz şayqasına, 1723 j. Türkistan qorğanısına, 1726 j. Bwlantı şayqasına, 1730 j. Añıraqay-Alaköl şayqasına, keyinnen Şıñğıstau, Ertis boyındağı şayqastarğa qatısıp, Abılay hannıñ bas batırlarınıñ birine aynaldı.
1741 j. Şıñğıstaudağı Şağan şayqasında aqboz atpen top jarıp, jauğa şapqanı üşin Daraboz atandı.
1751 j. ol Sır boyı, Şımkent, Sayram, Taşkent qalaların joñğarlardan tazartıp, Töle bidiñ bilikke keluine kömektesti. Joñğariyağa aydalıp bara jatqan birneşe mıñ qaraqalpaqtı qwtqarıp qaladı.
1752 — 54 j. Qabanbay basqarğan qazaq äskeri aldımen İle, Balqaş, Qaratal öñirlerin jaudan tazartuğa qatıstı. Osıdan keyin Qaraqol men Narındı, Ürjar men Qatınsudı, Alaköl men Barlıqtı azat etip, teristik bağıttağı Bögembay äskerine qosıldı. Baspan-Bazar, Şorğa, Mañıraq şayqastarına qatısıp, Zaysan, Marqaköl, Kürşim öñirlerin azat etti.
1756 j. joñğar bileuşisi Ämirsananı quıp kelgen qıtay äskeriniñ betin qaytaruğa atsalıstı, Şonjı, Narınqol, Kegen öñirlerin qırğızdardan qaytarıp aluğa qatıstı.
1758 j. qırküyekte Barlıqtan Ürimji qalasına 300 jılqı aydap barıp, qazaq-qıtay saudasın bastap berdi. 500 adamdıq qolmen kelgen qırğız batırı Qarabekke auırıp jatqanına qaramastan qarsı şığıp, jekpe-jekte Qarabekti öltirgen. Sol sätte özi de at üstinen qwlap tüsip, qazağa wşıraydı. Almatı oblısındağı bwrınğı Andreev auılına, Şığıs Qazaqstan oblısı Ürjar audanındağı Jarbwlaq auılına, Almatı, Semey, Öskemen, Taldıqorğan qalalarındağı bir-bir köşege, sonday-aq Ayaköz qalasında ornalasqan tank diviziyasına esimi berilgen. Üşaral qalasında batırğa eskertkiş, Astana irgesinde eskertkiş-monument ornatılğan.
1992 — 93 j. bwrınğı Taldıqorğan jäne Semey oblıstarında 300 jıldığı atalıp ötilip, ülken as berildi. Batırdıñ ömiri men erlik küresi Bwqar, Aqtamberdi, Ümbetey, Dulat, Tätiqara, t.b. aqın-jıraular şığarmaşılığına arqau bolğan. Jazuşı Qabdeş Jwmadilov “Daraboz” tarihi romanın jarıqqa şığardı.
Mälimetter wikipedia saytınan alınğan.
1 pikir
Janım Şıgıskz
Salamatsızdar ma bileyn dep edim men de Kara Kerey atamızdın bir urpagımın onın işinde Dauletbay batırdan taragam,al Dauletbay batırdan taragan adamdardın atı jonderi nemese şejireleri barma sizderde?