قابانباي باتىردىڭ تۋى ساقتاۋلى ەكەن!
ەل قورعاعان ەر داۋلەتباي
قازاق ءۇشىن اماناتتىڭ ماڭىزى زور. ۇلتىمىز ەجەلدەن ۇرپاعىن ادىلدىككە، ادالدىققا، جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرىپ، قۇلاعىنا «بىرەۋدىڭ اقىسىن جەمە»، «ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاما»، «اماناتقا قيانات جاساما» دەپ قۇيىپ وتىرعان. ار-وجداندى بيىك قويىپ، ادالدىققا ۇمتىلىپ، يماندىلىقتى بويىنا سىڭىرگەن ىزگىلەردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋ ءۇشىن يماندىلىقتان، بابا تالىمىنەن ۇلگى الۋدىڭ ەرەكشە ءمانى بار. اسىرەسە، ءار ادام وزىنە جۇكتەلگەن ءىستى «اردىڭ ءىسى» دەپ سەزىنىپ، بەرىلگەن اماناتقا قيانات جاساماسا، جەمقورلىقتىڭ ءجىبى ءۇزىلىپ، اكىمدەرىمىز ادىلدىكتى ۇستانارى، قاراپايىم حالىق زيانعا ۇشىراماسى انىق.
كوپتەگەن ادامدار «امانات» ءسوزىن تار ماعىنادا تۇسىنەدى، ياعني ولار «اماناتتى» ادامدار ساقتاۋعا بەرگەن زاتتاردى قورعاۋ، ساقتاۋ دەپ قانا تۇسىنەدى، ال شىندىعىندا قازاق ۇعىمىندا ونىڭ ماعىناسى كەڭ جانە اۋقىمدى. اماناتتىڭ تاعى ءبىر مىناداي تۇسىنىگى بار: ءار نارسە وزىنە ءتيىستى لايىقتى ورنىندا بولۋعا ءتيىس. اسىل بابالاردان قالعان قانداي دا ءبىر قۇندى دۇنيە ءوز ورنىندا بولسا، قۇبا قۇپ. سول سياقتى لاۋازىمدىق مارتەبە (قىزمەت) تەك سوعان لايىقتى ادامدارعا عانا بەرىلۋى كەرەك. اماناتتى ءوز موينىنا تولىعىمەن الىپ، بۇكىل جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن، مىندەتتەرىن تولىعىمەن اتقاراتىن ادامدار عانا مۇنداي ىسكە تاۋەكەل ەتىپ، بەل بايلايدى. مۇنىڭ سىرىن اشىپ جازىپ جاتۋىمىزدىڭ دا ەرەكشە ءمانى بار.
اتاقتى قابەكەڭ اق تۋىن داۋلەتباي باتىرعا تاپسىرىپ جاتىپ: «– ەلگە يە بول، جاۋىڭنان ساقتان، «قابانباي ءولدى» دەگىزبە»، – دەپ وسيەت ايتقان ەكەن. سولاي ۇلى بابادان قالعان اسىل مۇرا ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ بۇگىنگى كۇنىمىزگە امان-ەسەن جەتىپ وتىر. داۋلەتباي باتىردىڭ تۋىن ساقتاعان ادام – نۇرباتەن نىعمەتجانقىزى دەگەن اپامىز. فاميلياسى ماكىجانوۆا. رۋى داۋلەتباي، ونىڭ ىشىندەگى كوتەش. 1911 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، بەرتىنگە دەيىن عۇمىر كەشكەن. ماڭىراقتىڭ سەڭگىر دەگەن جەرىن مەكەن ەتىپ وتىرعان ەكەن.
داۋلەتباي باتىردىڭ تۋىن ساقتاعان نۇرباتەن اپامىز وسى
قازاقتىڭ باسىنان وتكەن قيىن-قىستاۋ زاماندا – حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى الاساپىراندا، اعالارى قىتاي اسىپ بارا جاتىپ، باتىردان قالعان، اق تۋدى قارىنداستارىنا تاپسىرادى. كۇندەر ءوتىپ، ۋاقىت جىلجىپ، باتەن اپامىز (تۋىستارى نۇرباتەندى وسىلاي دا اتاعان) سەمەي جاقتان قونىس اۋدارىپ كەلگەن ءۇش وتباسى توبىقتى جۇمابەك بەگەن، اقساقالدىڭ اۋلەتىنە كەلىن بوپ تۇسەدى. جارىنىڭ ەسىمى – جۇماعۇل. زاماننىڭ كۇيىپ تۇرعان كەزى. بۇل اتامىز دا قاندى قىرعىن باستالىپ سوعىسقا كەتەردە جانىندا سماعۇل بار، جۇمابەك بار – ءبارى داۋلەتبايدىڭ تۋىن ءبىر جەرگە جاسىرىپ، تىعادى. سول كەتكەننەن جۇماعۇل اتامىز سوعىستان قايتپاعان.
بىراق ەلدىڭ ءىشى كەڭ عوي. ەشكىم ەشتەڭەنى ۇمىتپاعان. تەك تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن بەيبىت زاماندا داۋلەتباي تۋى قايتا ىزدەلىپ، سۇرالا باستايدى. تارباعاتايدىڭ اقجار اۋىلىندا قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ 300 جىلدىق ۇلى تويى دۇبىرلەپ وتكەنى بەلگىلى. سول تويعا ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن تىلشىلەر، رەسپۋبليكالىق ارنالاردىڭ جۋرناليستەرى باتەن اپامىزدى تاۋىپ، سۇحباتتار العان. سودان كوپ ۇزاماي بارلىق وقيعانىڭ كۋاگەرى بولعان اپامىز دا دۇنيەدەن ءوتىپتى.
ال جۇمابەكتىڭ ورازعالي دەگەن ۇلىنان تۋعان ورازحان 1992 جىلى اسكەردەن كەلگەندە داۋلەتباي باتىردىڭ تۋى تۋرالى اڭگىمەنى ەستيدى. باتەن اپاسىنان دا كوپتەگەن قۇندى مالىمەتتەردى بىلگەن ەكەن. بۇل قۇندى قازىنا جەردە جاتپاۋى ءتيىس، ونى تاۋىپ، ەلگە قايتا تابىستاۋدى ويلاپ جۇرەدى. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى دەيمىز بە، سول ۋاقىتتا «تۋ ۇستاپ، ەل قورعاعان ەر داۋلەتباي باتىر» قوعامدىق قورىنىڭ باسشىسى، باتىر بابانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سامات قىدىرمولداۇلى ەكەۋى كەزدەسىپ قالىپ، سول تانىستىۋ-جۇزدەسۋدە ورازحان كوكەيدەگى كوپتەن بەرگى ويىن، ارمانىن جەتكىزەدى. ونىسى – باتىر بابا داۋلەتبايدىڭ اق تۋىن ەلگە تابىستاپ اماناتتاۋ. كوردىڭىز بە، اماناتتىڭ ءمانى قايدا جاتىر؟!
ءسويتىپ، «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەندەي، ورايلى ءساتى تۋىپ، قور قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىسىنان باستاپ ەلدىڭ ازاماتتارى بارلىعى ءبىر كىسىدەي جۇمىلىپ، ۇلكەن ءبىر ءىستى باستايدى. سامات تىشتىباەۆ باسقاراتىن «ەر داۋلەتباي باتىر» قورى قازاق حاندىعىنا 550 جىل قارساڭىندا تارباعاتاي اۋدانى، اقجار اۋىلىندا قاراكەرەي قابانبايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ءارى ۇزەڭگىلەس سەرىگى، جوڭعارعا قارسى ازاتتىق سوعىسىنىڭ قاھارمانى داۋلەتباي ساتىۇلىنا وتكەن 7 مامىر كۇنى ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتتى. ءسوز جوق، بۇل ءبىر – ەلدىكتى نىعايتاتىن، بىرلىكتى ارتتىراتىن ۇلكەن ەڭبەك، ىرگەلى شارۋا. سول ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتى كەزىندە داۋلەتباي بابانىڭ اق تۋى دا تۋعان جۇرتىمەن قايتا قاۋىشتى.
باتىردىڭ اق تۋى. «ۇلى دالا قىراندارى» قوزعالىسىنىڭ جانە «ەر داۋلەتباي باتىر» قورىنىڭ بەلسەندى مۇشەلەرى
قالىڭ توبىقتى تۇگىلى، بۇكىل قازاق سوزىنە ۇيىعان انەت بابانىڭ:
تاۋىنا قاراي – قىرانى،
جەرىنە قاراي – قۇلانى.
ۇلىسىنا قاراي – ۇرانى،
ۇرانىنا قاراي – ۇلانى، – دەگەنىندەي، بابا ەسىمىن ۇران ەتىپ كوتەرگەن قازاقتىڭ بۇگىنگى بەيبىت كۇنى ماڭگىلىككە جالعاسسىن دەپ تىلەيىك. ەندىگى جەردە بۇل قازاق نامىستىڭ نايزاسىمەن، جىگەردىڭ جەبەسىمەن قورعالىپ ۇرپاعىنا امانات ەتىپ تاپسىرىلعان مىناۋ ۇلى دالانى، جەر استىنداعى بايلىق تا، جەر ۇستىندەگى ءاربىر وسىمدىك تە اتانىڭ اماناتى ەكەنىن ۇمىتپاۋى ءتيىس. قايران ءبىزدىڭ قاسيەتتى قارا نارداي بابالارىمىزدىڭ ءاربىر ءىسى، ايتقان ءسوزى، جازعان حاتى، قالدىرعان مۇراسى – ءبىز ءۇشىن امانات.
سوندىقتان وسىنداي اسا قاستەرلى مۇرانى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كەلەشەككە تابىستاپ وتىرعان، وسى يگىلىكتى ءىس شارانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، «ەل دەگەندە ەزىلە، جۇرت دەگەندە جۇمىلا قىزمەت ەتىپ» (ب. مومىشۇلى) جاتقان بارشا ازاماتتارعا، تۋعان جەر توسىندەگى، ودان تۇلەپ ۇشقان بارشا تارباعاتايلىق جەرلەستەرىمىزگە ۇلكەن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.
زاڭعار كارىمحان
e-history.kz
قابانباي باتىر
باتىر، تالانتتى قولباسشى.
قابانباي قوجاقۇلۇلى، قاراكەرەي قابانباي، دارابوز — باتىر، تالانتتى قولباسشى. ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىمى — ەراسىل. ول 1692 ج. قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءۇرجار اۋدانىنداعى بارلىق تاۋىندا ومىرگە كەلىپ، 1770 ج. سوندا دۇنيە سالعان. قابانباي نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي رۋىنىڭ بايجىگىت تارماعىنان.
جەتى جاسىندا اكەسى قوجاقۇل، ون التى جاسىندا اعاسى ەسەنباي جوڭعارلار قولىنان قازا تابادى. ون التى جاسار بالا جاۋ اراسىنا جاسىرىن بارىپ، اعاسىن ولتىرگەن جوڭعار باتىرىن ءولتىرىپ، كەك العان. وسىدان كەيىن زايسانداعى كەرەي ىشىنە كەتىپ، جەزدەسى بەرداۋلەتتىڭ قولىندا بولدى. وسىندا ءجۇرىپ جىلقىعا شاپقان جابايى قابانداردى جايراتىپ، “قابان باتىر” اتاندى.
1717 ج. اياگوز شايقاسىنا، 1723 ج. تۇركىستان قورعانىسىنا، 1726 ج. بۇلانتى شايقاسىنا، 1730 ج. اڭىراقاي-الاكول شايقاسىنا، كەيىننەن شىڭعىستاۋ، ەرتىس بويىنداعى شايقاستارعا قاتىسىپ، ابىلاي حاننىڭ باس باتىرلارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
1741 ج. شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىندا اقبوز اتپەن توپ جارىپ، جاۋعا شاپقانى ءۇشىن دارابوز اتاندى.
1751 ج. ول سىر بويى، شىمكەنت، سايرام، تاشكەنت قالالارىن جوڭعارلاردان تازارتىپ، تولە ءبيدىڭ بيلىككە كەلۋىنە كومەكتەستى. جوڭعارياعا ايدالىپ بارا جاتقان بىرنەشە مىڭ قاراقالپاقتى قۇتقارىپ قالادى.
1752 — 54 ج. قابانباي باسقارعان قازاق اسكەرى الدىمەن ىلە، بالقاش، قاراتال وڭىرلەرىن جاۋدان تازارتۋعا قاتىستى. وسىدان كەيىن قاراقول مەن نارىندى، ءۇرجار مەن قاتىنسۋدى، الاكول مەن بارلىقتى ازات ەتىپ، تەرىستىك باعىتتاعى بوگەمباي اسكەرىنە قوسىلدى. باسپان-بازار، شورعا، ماڭىراق شايقاستارىنا قاتىسىپ، زايسان، مارقاكول، كۇرشىم وڭىرلەرىن ازات ەتتى.
1756 ج. جوڭعار بيلەۋشىسى ءامىرسانانى قۋىپ كەلگەن قىتاي اسكەرىنىڭ بەتىن قايتارۋعا اتسالىستى، شونجى، نارىنقول، كەگەن وڭىرلەرىن قىرعىزداردان قايتارىپ الۋعا قاتىستى.
1758 ج. قىركۇيەكتە بارلىقتان ءۇرىمجى قالاسىنا 300 جىلقى ايداپ بارىپ، قازاق-قىتاي ساۋداسىن باستاپ بەردى. 500 ادامدىق قولمەن كەلگەن قىرعىز باتىرى قارابەككە اۋىرىپ جاتقانىنا قاراماستان قارسى شىعىپ، جەكپە-جەكتە قارابەكتى ولتىرگەن. سول ساتتە ءوزى دە ات ۇستىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، قازاعا ۇشىرايدى. الماتى وبلىسىنداعى بۇرىنعى اندرەەۆ اۋىلىنا، شىعىس قازاقستان وبلىسى ءۇرجار اۋدانىنداعى جاربۇلاق اۋىلىنا، الماتى، سەمەي، وسكەمەن، تالدىقورعان قالالارىنداعى ءبىر-ءبىر كوشەگە، سونداي-اق اياكوز قالاسىندا ورنالاسقان تانك ديۆيزياسىنا ەسىمى بەرىلگەن. ءۇشارال قالاسىندا باتىرعا ەسكەرتكىش، استانا ىرگەسىندە ەسكەرتكىش-مونۋمەنت ورناتىلعان.
1992 — 93 ج. بۇرىنعى تالدىقورعان جانە سەمەي وبلىستارىندا 300 جىلدىعى اتالىپ ءوتىلىپ، ۇلكەن اس بەرىلدى. باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىك كۇرەسى بۇقار، اقتامبەردى، ۇمبەتەي، دۋلات، تاتىقارا، ت.ب. اقىن-جىراۋلار شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولعان. جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ “دارابوز” تاريحي رومانىن جارىققا شىعاردى.
مالىمەتتەر wikipedia سايتىنان الىنعان.
1 پىكىر
جانىم شىگىسكز
سالاماتسىزدار ما بيلەين دەپ ەديم مەن دە كارا كەرەي اتامىزدىن بير ۋرپاگىمىن ونىن يشيندە داۋلەتباي باتىردان تاراگام،ال داۋلەتباي باتىردان تاراگان ادامداردىن اتى جوندەري نەمەسە شەجيرەلەري بارما سيزدەردە؟