Şıñğıshannıñ tegi
kerey.kz
Jwmat ÄNESWLI
Karamzin moğol -tatar şapqınşılığı turalı
Şıñğıshannıñ tegi
Soñğı jıldarı Şıñğısqannıñ tegi turalı maqalalar baspasöz betterinde jii jariyalanıp jür. Qoğam qayratkeri Hasen Qojahmetov, jazuşı Bekswltan Nwrjekeev jäne basqa da tarihşılar Şıñğıs hannıñ türik tektes moğol wlısınan tarağanın aytıp ta, jazıpta jür. Ukrain jazuşısı Belinskiyde Şıñğıs hannıñ moñğol emes ekenin jazdı. «Şıñğıs moğol eken, tegi qazaq eken» dep aytılıp ta, jazılıp ta jürgenine biraz uaqıt boldı. Biraq, sonı qabıldap, nanıp jatqan jwrt bar ma. «Mınau jön eken» dep Qazaq eliniñ tarihın qayta jazıp şığayıq» dep jatqan resmi ğılımi tarih institutı bar ma! Joq! Eşkim bwl jañalıqqa män berip, nazar audarıp jatqan joq. Qayta, «Şıñğıshannıñ tegi aday», «Şıñğıshan qazaq emes» degen jamırauşılar da şığıp jatır. Tayauda «Wlt.kz» portalında jarıq körgen (Egemen Qazaqstanda da» jariyalanğan eken) M.Äuezov atındağı universitettiñ ağa ğılımi qızmetkeri Zäripbay Orazbaydıñ «Mıñjıldıq qwpiyasınıñ şeşimi» attı maqalasın oqıp edim, Şıñğıshannıñ tegi turalı aytqan twjırımdarı köñilge qondı. Şınında da Şıñğıs han turalı birden- bir ayqın derek beretin eñ köne jazbalardıñ biri- Raşid -ad -dinniñ «Jamiğat at- tauarih» ekeni de ras. Osı maqalanıñ avtorı öz sözine qarağanda parsı, türik tilderin jetik meñgergen körinedi. Eñ bastısı, Z.Orazbay Raşid -ad -dinniñ «Jamiğat at- tauarih» kitabında « mañğwl» söziniñ qoldanılmağanın, jazılmağanın tübine jetkizip aytqan. Äñgime Şıñğıs hannıñ tegi turalı jazılıp jürgen maqalalarda Qıtayda «Moñğoldıñ köne tarihınıñ» bar ekeni bwrında aytılıp jürgen, biraq onıñ tüpnwsqası ne Qıtayda, ne Moñğoliyada joqtığı tağı bar.. Bwl bir. Ekinşiden, Şıñğıs han twsında «Moñğoliya attı memlekettiñ, ne wlıstıñ” bolğandığı turalı derekterdiñ orta ğasırdağı parsı jazbalarında kezdespeytindigi. Üşinşiden, eş şejirede Şıñğıs hannıñ, ne onıñ wrpaqtarınıñ basıp alğan elderiniñ ökilderimen «moñğol tilinde» söylesti degen derekterdiñ bolmağandığında. Mine, osı däyekti mäseleler Z.Orazbaydıñ «Mıñjıldıq qwpiyasınıñ şeşimi» attı maqalasında aytılğan. Jön- aq. Öytkeni, avtordıñ bwl maqalası Şıñğıs hannıñ tegi «moñğol» emes, «moğol wlısınan» şıqqandığına közimizdi jetkizgendey bolğandı. Osı maqala avtorı atap körsetkendey,Şıñğıs han turalı naqtı derek beretin orta ğasırdağı birden bir aytulı eñbek ol- Raşid ad- dinniñ 1311-jılı jazılğan«Jamiğat at tauarih» eñbegi. (Raşid ad din «Jamiğat at- tauarihtı» on bir jıl jazğan eken). Z.Orazbay « Jamiğat at -tauarihtağı» parsı tilindegi « moğol» ağılşın, orıs tiline audarılğanda nege «moñğol» bolıp audarılıp ketkenine nazar audarğan. Mine, meniñşede,äñgimeniñ özegi – Şıñğıs äuleti turalı söz bolğanda ertedegi şejirelerde qoldanılğan «moğol» sözi büginge deyingi tarihtada qalay «moñğol» bolıp qalıptasıp ketkeni turalı.
Iä, Şıñğıs hannıñ tegi moñğol emes, moğoldan taraytındığı turalı tek Z.Orazbay ğana emes,basqada jazuşılardıñ soñğı jıldarı äñgime qozğap jürgenin joğarıda aytqan edim. Biraz jazuşı, tarihşılar birşama tarihi derekterge süyene otırıp, Şıñğıs hannıñ tegi moñğol emestigin däleldep bergendey edi. Biraq, ökinişke oray, Şıñğıs hannıñ tegi turalı mäselege Ğılım akademiyası, respublikamızdıñ tarih institutı jäne keybir jekelegen tarih mamandarı
asa män bermey, köleñkede qaldırıp otırğanın teriske şığara almaymız.Öytkeni, onıñ bir ğana däleli bar, ol -ğasırlar boyı qalıptasıp qalğan ğılımi kanondardı bwzıp, qazaq istoriografiyasın, qayta qazaq tarihın jazıp şığuda oñay is emestiginde. Älemdik tarih, äsirese, Resey tarihı türli qoğamdıq özgeristerdi, türli töñkeristerdi bastarınan ötkerdi. XX-ğasırdıñ bas kezindegi revolyuciyalıq töñkeristen keyingi, orıs imperiyası aumağında qwrılğan Keñester ökimeti twsında tarihtıñ wmıttıratın jerin wmıttırıp, ideologiyağa say özgertip, jaza beruge bolatının kördik, oqıdıq, tüsindik. Keñester odağı kezindegi qazaq tarihı sol ideologiyanıñ ayasında qısqa ğana jazıldı. Ol kezde Şığıs tarihın, äsirese, Orta Aziya tarihın tereñdetip jazu mümkin emes edi. Äsirese, wlt azattığı üşin küresken Kensarı han men Alaş kösemderi turalı jazu tügili, auızğa aludıñ özi qılmıs bolıp sanalatın.
Sondıqtan, mäseleniñ bir bası orta ğasır jazbalarındağı «moğol» sözi «orıs tiline audarılğanda nege «moñğol» dep audarılıp ketken» degen swraqtıñ jauabın tauıp, däleldeude bolıp otır. Sol sebepti Resey tarihında «moñğol» sözi, tirkesi qay kezde, kimniñ eñbeginde alğaş payda bolğanın biraz zerdeledim. Osı taqırıptıñ özegi retinde Z.Orazbay şığıstanuşı I.P.Berezinniñ «Şejire jinağı» attı eñbeginde «Istoriya mongolov», «Soçinenie Raşid ad dina», «Istoriya Çingishan» attı jazbalardıñ bar ekenine toqtalğan. Şığıstanuşı I.Berezin « Jamiğat at tauarihtı» 1858-jıldarı audarğan eken. Bayqap otırğandarıñızday, « Şejire jinağında» bir taqırıptı Berezin «Istoriya mongolov'» dep atağan eken. Biraq, Şıñğıs hannıñ äuletin «moñğol» dep atau Z.Orazbay körsetkendeyi ŞIĞISTANUŞI Berezinnen emes, odan äride bastalğan.
«Qazaqstannıñ tarihı» beride, Keñes ökimeti twsında, marksizm -leninizm ideologiyası negizderinde jazılğanın biraz jwrt biledi. Kirige aytsaq, ertede qalıptasıp qalğan Resey imperiyasınıñ qalıptasıp qalğan tarihi kanonı negizinde jazılğan. YAğni, qazaqşalap tüsindirsek, «Qazaqstan tarihı» «Resey tarihınıñ» tonınan şıqqan. Patşalıq Resey imperiyasınıñ qol astında bolğan otar elderdiñ, keyin Keñester Odağınıñ qol astında bolğan respublikalardıñ tarihtarı osı Resey imperiyasınıñ tarihımen tığız baylanıstırılıp jazıldı.
Endeşe , biz «moğol» anıqtamasınıñ qalay jäne qay kezde «moñğol» bolıp atalıp ketkenin bilu üşin, tüsinu üşin Reseydiñ alğaşqı tarihnaması (istoriografiyası) men tarihı qalay jazılıp, qalıptasqan kezeñderine üñilip, zerdeleuimiz asa qajet.Sonımen Reseydiñ istoriografiyasınıñ qalıptasu tarihına hal qadirimizşe üñilip köreyik.
Resey istoriografiyasınıñ (tarihnamasınıñ) damuı
Orta Aziya tarihınıñ bastauında HIV-ğasırda, Raşid ad dinniñ «Jamiğat at- tauarih» attı eñbeginiñ twrğanın eske alsaq, Resey istoriografiyasınıñ irgesin qalau XVIII-ortasında, yağni, 1725- jılı patşayım Elizaveta I-niñ twsında Resey Ğılım akademiyasınıñ aşıluı kezinen bastalğan. Ğılım akadamiyasınıñ qarqındı damuına belgili twlğalar M.Lomonosov, t.b. jetekşilik jasağan. Akademiyada sol twlğalardıñ ıqpalımen himiya, fizika, geografiya, tarihnama kafedraları jwmıs istegen. Orıs istoriografiyasın damıtu üşin sol kezde Prussiyadan Bayer, G.Miller arnayı şaqırtılğan. Osı G.Miller 1733-jılı Ekinşi Kamçatka ekspediciyasına qatısıp, Sibirdi on jıl zerttegen. G.Millerdiñ «Opisanie Sibirskogo carstva» attı ğılımi eñbegi 1749- 1750-jıldarı jazılğan. Millerdiñ bwl eñbeginde Orta Aziyanı mekendegen wlıstar men rular turalı biraz derekter,anıqtamalar, zertteuler bar. Eñ qızığı, G.Miller osı saparında Orta aziya tarihına qatıstı köp arhivtik tarihi qwjattar alıp kelgen. Orıstıñ belgili tarihşısı V.Klyuçevskiydiñ jazuı boyınşa, olardıñ işinde foliantpen (altın, kümis, jibek jiptermen körkemdelgen mwqaba) äsemdelgen otız kitap bolğan.Klyuçevskiy Millerdiñ Şığıs elderine qatıstı osı tarihi derekti qwjattardıñ bärin zerttep, ülgermegenin aytadı. Degenmen, 1818-jılı birneşe tom bolıp, baspadan basılıp şıqqan ataqtı ädebietşi, tarihşı N.Karamzinniñ «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo »attı keñ taralğan eñbeginen XIV-ğasırdıñ bas kezinde jazılğan Raşid ad dinniñ, XVII-ğasırda jazılğan Äbilğazınıñ «Türik tarihı» attı eñbekterin osı Miller Sibirden alıp kelgen arivtik qwjattardan alıp, paydalanğanın bayqauğa boladı. Mäselen, N.Karamzin öziniñ äygili birneşe tomdıq «Istoriya gosudarstva Rosiyskogo»eñbeginiñ köp jerinde Äbilğazınıñ kitabınan alınğan betterdi atap körsetip otıradı. Sodan- aq, N.Karamzin Şıñğıshan, Batıy şapqınşığı turalı jazğanda Raşid ad- dinniñ eñbekterine süyenip jazğanın bağamdauğa äbden boladı.
Al, endi Resey Ğılım akademiyası alğaş qwrılğan kezde istoriograf qızmetin atqarğan, Sibirge on jıl sapalap qaytqan G.Miller turalı äñgimegeqayta oralsaq, Miller 1749-jılı Resey Ğılım akademiyasında ötetin jinalısqa «Proishojdenie naroda i imeni rossiyskogo» attı ğılımi bayandama äzirleydi. Istoriografiya ğılımı belgili bir halıqtıñ, wlttıñ, etnostıñ «qalay payda bolğanın, tegin, qay jaqtan kelgenin, twrğan jerin» anıqtaytın ğılım. Tarih sodan keyin jazıladı. XVIII –ğasırdıñ ortası orıs tarihnamasınıñ irgesi jaña salınıp, «orıs»söziniñ , halqınıñ qalay payda bolğanı, qaydan kelgeni ğılımi twjırımdalmay twrğan kez edi. 1749-jılı Miller Reseydiñ Ğılım akademiyasında jasaytın «Proishojdenie naroda i imeni rossiyskogo» attı bayandamasında orıstıñ Bastapqı şejiresine süyene otırıp, mınanday tezisterdi, yağni, « volohtar men rimlyandar slavyandardı Dunaydan Dneprge deyin quğan, slavyandar sosın osı, bwrın finder mekendegen jerge qonıstandı…» deydi. Miller ekinşi tezisinde « «varyagtar skandinav halıqtarımen qandas» degen. Üşinşisinde ol- «orıs halqı varyagtarmen tuıstas, jaqın, öytkeni olar(skandinavtar) orıstarğa patşalar bergen» degen dälelder keltiredi. Ayta ketsek, «ros, rus'» degen tüsinikti ataulardıñ da qalay payda bolğanı turalı osı jinalısta talqılanğan. Biraq, naqtı anığı Miller men Lomonosovtıñ arasında sol jiında aytıstıñ tuındap ketuine baylanıstı, bwl mäsele jerine jetkizilmegen. .Millerdiñ osı jiındağı orıs eli turalı tezisteri Lomonosovtıñ jäne basqada onı jaqtauşılardıñ aşuın tuğızğan. «Millerdiñ bwl tezisteri orıs tarihın basqa jolğa saladı, orıs halqınıñ namısına tiedi» degen sözder aytıp, Millerdiñ bwl bayandamasınıñ jariyalanuına tıyım salğan jäne onı istoriograf qızmetinen bosattırğan. Degenmen, Millerdiñ orıs istoriografiyasına qatıstı jazğan eñbekteri säl keyinirek francuz tilinde şetelde basılıp şığıp, ğılımi aynalımğa endi. Millerdiñ Reseyde quğındaluınıñ sebepteri mınaday. «Bwl kezde gumanitarlıqğılımdardıñ basın qosıp, olardıñ damuına zor üles qosıp jürgen M.Lomonosov istoriografiya salasında Prussiyadan kelgender qızmet istep jürgenine äuelden narazı edi. Bosada äñgime bolğasın, Resey Ğılım akademiyasınıñ bası qasında jürgen M.Lomonosovtıñ ädebiet, tarih ğılımdarın damıtuda qanday wstanımda bolğanın ayta keteyik. 1721-jılı Resey Azovtı özine qaratıp, Soltüstikte Şveciyanı jeñgennen keyin, derjava atandı. I-Petr imperator atağına ie boldı. Patşa osı kezden bastap Orıs imperiyasınıñ därejesin älemdik deñgeyge köterudi maqsat twtqan edi. Resey Ğılım akademiyasındağı ıqpaldı twlğa M.Lomonosov ta orıs patriotizimin wlıqtaudı közdegen. «Är patşa tarihtı öz qalauımen jazdıradı» degen erteden qalğan söz bar. Resey ayasın keñeytip, derjava , imperiya bolğannan keyin, Petr I-de, odan keyingi Elizaveta da orıs ruhın köteretin, erlikterin körsetetin tarih jazudı oylastırğan. Osı äñgime bolıp otırğan kezeñdegi patşayım Elizaveta Petr I- turalı tarihtı francuz filosofı Volter'ge jazdırudı oylastırıp jürgen eken. Patşayımdı ol oyınan qaytarğan patşa sarayına jaqın jürgen dvoryanin Şuvalov. Osı Şuvalov jaña orıs tarihın M.Lomonosovtıñ jazuına Elizavetanıñ I- kelisimin alıp beredi. Lomonosov Tatişevpen keñese jürip, «Drevney istoriya Rossiyskogo» eñbegin jazıp şığardı. Orıstıñ belgili tarihşısı Klyuçevskiydiñ aytuı boyınşa «Lomonosovtıñ bwl eñbegi sol kezdegi orıs tarihına jäne istoriografiyasınıñ damuına asa bir eleuli ıqpal ete qoymağan». Lomonosovtıñ bwl tarihi eñbegine keyingi belgili orıs tarihşısı Klyuçevskiy «Lomonosov pristupil k obrabotke (osı sözge nazar audarıñız) russkoy istorii s tendenciey, podskazannoy emu patriotiçeskim nastroeniem elizavetinskogo obşestva. On hotel vospolnit' probel russkoy istorii, on hotel sdelat'sya russkiem Liviem, kotorıy «otkrıl bı miru drevnost' i slavu russkogo naroda»deydi. Klyuçevskiy XIIIV- Resey tarihınıñ «orıs patriotizmi» ruhında qalay, ne sebepti jazıla bastağanın osılay tüsindirgen. Iä, Reseydiñ tarihı (Lomonosovtan bastap, kelesileri de) patşayım Elizavetanıñ «Rossiya jivet dlya samoy sebya i doljna vse delat' svoimi rukami» degen wstanımı negizinde jazılğanın atap ötsek boladı. Lomonosovtan keyin bireneşe tarihşı Resey tarihın jazğan. Solardıñ biri N.Polevoydıñ «Istoriya russkogo naroda» attı eñbegi. Bwl kitap ta keñ taray qoymağan. Onıñ bastı sebepteri bwl atalmış avtorlar orıs tarihındağı Şıñğıshannıñ alğaş orıs knyaz'dikterin talqandauınıñ, Batıy han şapqınşılığınıñ, orıs knyaz'dikteriniñ üş jüz jılğa juıq tatar -moğoldardıñ qol astında boluınıñ kiltin aşa almağındığında boluı kerek. Orıs istoriografiyasındağı osı bir olqılıqtı toltırğan istoriograf Gerhard Miller, onıñ Sibirden alıp kelgen ŞIĞIS TARIHINIÑ arhivtik qwjattarı. Onıñ köptigi, äri mañızdılığı sonday, Millerden bwl qwjattardı Ekaterina I-şi 20- mıñ somğa satıp alıp, mwrajayğa saqtuağa bergen. Meniñşe, Miller Sibirden äkelgen öte kölemdi qwjattardıñ işinde Raşid ad -dinniñ «Jamiğat at- tauarih», Äbilğazınıñ «Türik tarihı» attı kitaptarı bolğan tärizdi. Öytkeni, belgili tarihşı Klyuçevskiy « Millerdiñ Sibirden äkelgen arhivtik qwjattarınıñ işinde otızğa juıq «foliant» bolğanın» jazadı. YAğni, bwl HIIIV-ğasırdıñ ayağı. Al, Äbilğazınıñ kitabınan derekter keltirgen orıstıñ ädebietşisi, tarihşısı N.Karamzinniñ ataqtı on eki tomdıq «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» attı birneşe tomdıq kitabı Sankt Peterburgte 1818-jılı baspadan basılıp şığadı. Karamzinniñ bwl tarihı bir aydıñ işinde elge tarap ketken. Orıstıñ sauatı barınıñ bäri kezinde osı Karamzinniñ tarihın oqıp şıqqan. N.Karamzinniñ «Istoriya gosudarstvo Rossiyskogo » attı eñbegi Reseydiñ ertedegi tarihın, Ekaterina patşayımğa deyingi tarihın körkem ekşelep şığuımen erekşelenedi. «Körkem ekşelep şıqtı» deytin sebebim, keyin Karamzinniñ osı tarihın sınauşılar «Karamzin jazuşı retinde «tarihtı körkem tilmen jazğan» degen tärizdi sın aytqan. Qalay dese de, Karamzinniñ «Istoriya Rossiyskogo gosudarstva» attı tarihi eñbeginde Şıñğıshannıñ tarihın, Batıydıñ Reseyge, Europağa jorığın, tatar- moğol şapqınşılığınıñ kezeñderin, oqiğaların nanımdı, tolıqqandı jetkizgen. «Neniñ arqasında?» degen swraq tua qalsa, «Ertede jazılğan Şığıs tarihi kitaptarınıñ,qwjattarınıñ arqasında» dep aytuğa boladı. Şığıs tarihı turalı qwjattardı, folianttardı Sibirden istoriograf Millerdiñ XVIII-ğasırdıñ ayağında äkelgenin joğarıda ayttım. Karamzinniñ özi kitabında Äbilğazıdan mısaldar keltirip otırğanın ayttım.N.Karamzin öziniñ «Istoriya gosudarstvo Rossiyskogo» tarihi eñbeginde orıs şejirelerin, şığıs şejirelirin keñinen paydalanıp, onı kitabınıñ şetinde derek közderin körsetip otırğan, birden bir alğaşqı tarihşı. Ekinşiden, Karamzindi ejelgi orıs tarihınan Ekaterinağa deyingi tarihtı köp tomdıq etip,jazıp şıqqan, äri orıstıñ ziyalı qauımımen kezinde moyındalğan birinşi tarihşı dep atauğa boladı. Degenmen, patşayımdar Elizaveta men Ekaterinanıñ « tarihtı jazğanda orıs patriottıq ruhın köterudi wmıtpau kerek» degen wstanımdarı Karamzinniñ osı tarihi eñbeginde körinis tapqanın ayta ketken jön. Solay desek te, Karamzinniñ «Istoriya gosudarstvo Rossiyskogo» kitabınan XIII-ğasırdan bastalıp, XVI-şı ğasırğa deyin sozılğan tatar- moğol basqınşılığı turalı biraz şınayı derekterdi köruge boladı. Onıñ naqtı sebebi- Batıs jäne Şığıs tarihına qatıstı jazba mol qwjattardıñ Miller, Şerbatov,Novikov tärizdi jeke twlğalarda saqtalıp qaluına baylanıstı boluı mümkin. XVIII-ğasırdıñ ayağına deyin Resey istoriografiyasın damıtu maqsatında öte kölemdi jazba qwjattar jinalğan. Biraq solardıñ köpşiliginiñ 1812-jılı Napoleon Mäskeudi örtegen kezde joğalıp ketkenin aytadı.
Sonımen, joğarıda bastağan taqırıbımızğa qayta oralsaq, N.Karamzinniñ 1227-1229-jılı bastalğan orıs jerine tatar moğol şapqınşılığınıñ tarihın bastan ayaq jazğan alğaşqı tarihşı ekenin ayttım. YAğni, Karamzinniñ «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» attı tarihında Şıñğıshannıñ tarihın jazğanda da, Batıy turalı jazğanda da, «Altın orda» tarihın jazğanda da «moñğol» degen sözdiñ, anıqtamanıñ qoldanılmağanının atap körsetkim keledi. Onı Sizderdiñ aldarıñızda däleldeu üşin, Karamzinnıñ «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» tarihınan Şıñğıshan jäne Batıy han turalı jazğandarınan tömende şağın üzindi keltiremin. Karamzinniñ bwl kitabı eski orıs ğaripterimen jazılğan, degenmen bügingi oqırmanğa da tüsinuge boladı.
Karamzinniñ Şıñğıshan turalı jazğanı (üzindi)
N.Karamzinniñ «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» attı tarihi eñbegi on eki tomnan twradı. Ol ertegdegi kirill ğarpinde, erterektegi slavyan dialektisinde jazılğan. Soğan qaramastan, Karamzinniñ söziniñ mänderin tüsinuge boladı. Sondıqtan men oqırmandarğa Karamzin osı Resey tarihın jazğanda, onıñ işinde Şıñğıshan men Batıy turalı jazğanda «moñğol» degen sözdi, yaki mwnday tirkestiqoldanbağanının däleldeu üşin , Karamzinniñ Şıñğıshan men Batıydıñ Orıs jerine şapqınşılığı turalı jazğandarınan sol küyinde üzindi keltiremin. Karamzinniñ Şıñğıshan turalı tüsiniktemesi «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» eñbeginiñ III-tomınıñVIII- tarauınan bastalğan.Bwl tarau tatar- moğol basqınşığınıñ bastalğan kezi 1224-1238- jıldardı qımtidı. Sonımen Karamzinniñ Şıñğıshan turalı jazğanı:
«V' nın'neşney Tatarii Kitayskiy,na YUg' ot' Irkutskoy Gubern'i, v' step'yah neizv'stnıh' ni Grekam', ni Rimlyanam', skitalis' Ordı Mogolov',edinoplemennıh' s' Vostoçnımi Turkami.Sey narod'….zavisel' ot' tatar' Niuçey, gospodsvovavşih' v' s'vernoy çasti Kitaya. No okolo XII-veka usililsya, i naçal' slavit'sya pob'dami.Han' ego, imenem Ezukay Bagadur', zavoeval' n'kotorıya oblasti sos'dstvennıya i skonçav' dni svoi v' cv'tuşih l'tah, ostavil' nasl'edie trinadcat'letnemu sınu Temuçinu….Vs' osobennıe naçal'niki Mogol'skih' i Tatarskih' Ord' dobrovol'no ili ot' straha pokorilis' emu….V' to vremya, kak mnogoçislennoe voyska Mogol'skoe raspolojennoe v' devyati stanah' bliz istoçnikov' r'ki Amura, pod şatrami raznocv'tnımi, s' blagov'niem' vziralo na svoego yunago Monarha, ojidaya novıh' povel'eniy, yavilsya tam kakoy to svyatıy pustınnik', ili mnimıy prorok' i vozv'stil' sobraniyu, çto bog' otdaet' Temuçinu vsyu zemlyu,i çto sey Vlad'tel' mira doljen vpred' imenovat'sya Çingishanom ili Velikim Hanom'. Voinı , çinovniki edinoduşno iz'yavili revnost' bıt' orudiyami voli nebesnoy. Naroda sl'dovali ih prim'ru. Kirgizı yujnoy Sibiri i slavnıe prosveşeniem Igurı ili Uygurı obitavşie na granicah maloy Buharı nazvalisya poddannımi Çingishana….
(Karamzin äri qaray Şıñğıshannıñ Qıtaydı , Persiyanı, Horezm men Bwharanı ,Hiuanı, Kaspiy boyındağı alandardı, dağıstandı, yassılardı, kapkazdıñ soltüstigin, Qırımğa deyin mekendegen polovecterdi (qıpşaqtardı) qalay bağındırğanın täptiştep ayta kelip, Şıñğıshannıñ bastı äskeriniñ Kal'ka özeni boyında orıs knyazderin qalay oysırata jeñgeninde jaqsı surettegen).Äri qaray tağı Karamzinnen üzindi. Bwl Şıñğıshan äskeriniñ Orıs äskerin Kalka özeninen sonau Dneprge deyin quıp, jeñgeni turalı sözi.
«Polkovodcı Çingishanovım' ostermenennıe soprotivleniem' velikoduşnogo Mstislava Kievskogo i vspomnit' ubienie svoih' Poslov' v' naşem' stan', Mogolı izrubili vs'h' Rossiyan', treh' Kn'yazey zaduşili pod' doskami i s'li pirovat' na ih' trupah'. Takim obrazom' zaklyuçilas' siya pervaya krovprolitinaya bitva naşih' predkov s' Mogolami, kotorıe , po izv'stiyu Tatarskogo Istorika…»dep äri kete beredi.
On jıl boyı jazılğan Karamzinniñ on eki tomdıq «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» kitabın tolıq şolıp şığu bizdiñ qazirgi mindetimiz emes, degenmen, qazaqtıñ keleşek tarihı üşin mañızdı tağı bir jazğandarınan mısal keltire keteyik.
Karamzinniñ kelesi sözi: «Posl' nesçastnoy Kalkskoy bitvı Rossiyane l't şest' ne slıhali o Tatarah', dumaya sey straşnıy narod', podobno drevnim' Obram', kak bı isçez' v sv'te. Çingizhan' soverşenno pokoriv' Tangut', vozvratilsya v' otçiznu i skonçal' jizn' slavnuyu dlya Istorii, ujasnuyu i i nenavistnuyu dlya çelov'çestva , v' godu, ob'yaviv nasl'dnikom' svoim' Oktaya ili Ugadaya, starşego sına, i predpisav' emu davat' mir' odnim pobejdennım' narodam'. ….Oktay(Ugaday) jil v' glubin' Tatarii…Novıy Han' voinov' Batıyyu, svoemu plemyanniku, i vel'l' emu pokorit' s'vernıe berega Kaspiyskogo s' dal'neyşimi stranami. Sie predpriyatie r'şilo naşego oteçestva. Uje v' 1229-godu kakie to Saksinı v'royatno s' Kirgizami, Polovcı i straja Bolgarskaya ot' beregov YAika gonimıe Tatarami ili Mogolami, prib'jali v' Bolgariyu, s' izv'estiem' o naşestvii sih' groznıh' zavoevateley…..»
Tarihşı N.Karamzin bwl kitabında äri qarayda Batıydıñ Reseydiñ köptegen qalaların qalay basıp alğanın, Litvanı, basqa da Europa jerlerin basıp alğanın aytadı.
Osı jerde Karamzinniñ tatar -mogol äskerine öte joğarı bağa bergeni turalı öz sözimen ayta ketsek, artıq bolmas.
Karamzin: «..Vproçem' Mogolı slavilis' i hrabrostiyu, vselennuyu v' nih' umom' Çingishana i sorokal'tnim pob'dami. Ne poluçaya nikakogo jalovan'ya,lyubili voynu dlya dobıçi, perevozili na volah' kibitki i semeystva, jen', detey i vezd' nahodili oteçestva, gd' pastisya ih' stado.»
Karamzinniñ osı tarihınıñ II-tomınıñ VIII-tarauınıñ ayağında «MOĞOLDAR» turalı tağı mınaday keremet söz bar.
Karamzin: «Mogolı voobşe, lyubili hudojnikov', ob'zannıe sim' novım dlya nih' vkusom' mudromu pravleniyu bessmertnogo Iliçutsaya, o koem' mı vışe upominali, i kotorıy , bıv' dolgoe vremya ministrom' Çingishana i preemnika ego, revnostno staralsya obrazovat' ih' poddannıh'. Spas' jizn' mnogih ' uçenıh kitaycev',osnoval' uçilişa, vm'st' s' Matematikami, Arabskimi, Persidskimi soçinil' kalendar' dlya Mogolov', sam' perevodil' knigi, çertil' geografiçeskiya kartı. Pokrovitel'stvoval' hudojnikov', i kogda umer to zavistniki sego velikogo muja, k' stıdu svoemu, naşli u nego , vm'sto predpologaemıh' sokroviş', mnojestvo rukopisnıh' tvoreniy i nauk' pravit' Gosudarstvom', Medicin', i zemled'lii.»
N.Karamzinniñ 1818-jılı soñğı 12-tomı jarıqqa şığıp, Resey eli arasında keñ tanımal bolıp ketken «Istoriya gosudastvo Rossiyskogo» eñbegi Resey tarihın on eki tomğa engizgen eñ alğaşqı auqımdı tarihi eñbek edi. Karamzinnıñ bwl eñbegin kezinde orıstıñ wlı aqını A.Puşkin de joğarı bağalağan.
Biraq, Karamzinnıñ osı «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» tarihi kitabında Şıñğıshan turalı, Batıy turalı, Tatar -moğol şapqınşılığı turalı jazğan taraularında birde bir «MOÑĞOL» sözin yaki, anıqtamasın qoldanbağanın atap körsetkim keledi.
Endeşe, «moñğol» sözi, ne tirkesi qalay, jäne qay kezde payda boldı» degen orındı swraqtıñ tuındauı orındı. Endi men kelesi taqırıpta soğan jauap beremin.
RESEY TARIHINDAĞI «MOÑĞOL» TİRKESİNİÑ ALĞAŞ QOLDANILUI
Joğarıda Türkistan universitetiniñ oqıtuşısı Z.Orazbay Raşid ad -dinniñ «Jamiğat at- tauarih» attı eñbegin parsı tilinen 1858-jılı orısşağa audarğanda I.Berezin «moğol» sözin «moñğol» dep audarıp jibergenin aytadı.Mwnıñ özindik sebepteri bar edi, öytkeni,istoriografiya zañdılıqtarı boyınşa, kez kelgen tarihşı, audarmaşı özinen bwrınğı jazılğan tarihi eñbekterdi zerdeleydi, salıstıradı jäne özine deyingi tarihta qalıptasqan tarihi izben (kanonmen) jüredi. Berezin özinen bwrın jazılğan S.Solov'evtiñ tarihın qarap şıqqan.Sonıñ eñbeginde «moñğol»degen tirkesti körip, Raşid ad dindegi «moğol» tirkesin, «moñğol» dep audarıp jibergen.
Jalpı, Karamzinnen keyin Reseydiñ köp tomdıq tarihın jazıp şıqqan belgili tarihşı S.Solov'ev. Ol 1851-jılı «Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı eñbegin jarıqqa şığardı. «Moñğol» tirkesi bwrın soñdı jazılğan orıs tarihında alğaş ret osı Solov'evtıñ«Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı köp tomdığınıñ III-tomınıñ III-tarauında «Ot Batıeva naşestviya do bor'bı mejdu sınov'yami Aleksandra Nevskogo» attı ğılımi monografiyasınıñ eñ soñında ğana qoldanılğan. «Bir auızdan şıqqan söz qırıq wlısqa taraydı» degen mätel bar, Köp tomdıq Resey tarihın jazğan Solov'evtıñ özi «moğoldı» «moñğol» dep jazıp otırsa, basqağa ne jorıq. Solov'evtıñ «Istoriya Rossii s drevneyşih vremen» attı köp tomdığı şıqqannan keyin, jeti jıldan keyin Raşid ad -dinniñ şığarmasın audarıp otırğan Berezin orıs tarihında endi qalıptasıp qalğan «moñğol» tirkesin özgertuge, Raşid ad- dinde jazılğanday «moğol» dep audaruğa mümkindigi de, erki de bolmas edi. Öytkeni, patşa Petr I-den, patşayım Elizavetadan bastau alatın «orıs patriotizimin köteru» turalı sayasi wstanım solay edi. Osı küngi orıs tarihi ğılımınıñ doktorı S.Maloviçko sol kezdegi tarihtağı wstanım turalı «V Rossii pervuyu oçered' , imenno u Lomonosova mı nahodim jelanie organizovat' opredelennuyu russkuyu pamyat'» deydi. Maloviçko atap körsetip otırğan «russkuyu pamyat'tı», kezindegi tarihşılar orıs ruhın köteru üşin, sol patriottıq ruhtı köteru üşin Resey tarihın jaña izge, jaña kanonğa saldı. Mwnday jağdayda, bwrın Karamzinde qoldanılğan «moğol» tirkesi ğana emes, köp sözder, köp oqiğalar özgeriske tüsti, tipti boyamalandı. Söytip, Resey istoriografiyası men tarihı XVIII- ğasırdıñ ayağında, XIX-ğasırdıñ basında Petr I-şi, Elizaveta I-şi jäne odan keyingi patşayım men patşalar qalağanday , orıs patriotizmin wlıqtağa mindetti boldı. Aşıp aytsaq, onıñ saldarı otar elderdiñ tarihında bwrmalauğa soqtırdı.
XVIII-ğasırda, orıs istoriografiyası men tarihı endi damıp kele jatqan kezde, Şıñğıshan men Batıy şapqınşılığı turalı jazğan tarihşılar tek «Tatar moğol»şapqınşılığı dep jazğanın oqırmandardıñ esterine tağı tüsiru üşin, men ataqtı tarihşı Karamzinniñ «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» kitabındağı Batıy şapqınşığı turalı jazğan ( III-tom, VIII-tarauınan) surettemelerin mısalğa qısqa- qısqa üzindiler keltire keteyin.
Karamzin (köp nükteli jerlerdi qısqartqan menmin):
«…No Batıy şel' gromit' yujnıe pred'lı naşego oteçestva. Vzyav' Pereyaslavl',Tatarı opustoşili ego soverşenno…Tatarı sojgli Çernigov'…Uje Batıy davno slışal' o naşey stolic' Dn'provskoy, eya cerkovnıh' sokrovişah' i bogatstv' i bogatstv' lyudey torgovıh'….Vnuk' Çingishana imenem' Mangu, bıl' poslan' osmotret' gorod Kiev'.Uvidel' ego s l'voy storonı Dn'epra i po slovam' l'topiscev', ne mog' nadivit'sya krasot'oy onogo…. Ryazani, Vladimira stol' mnogih' inıh' gorodov', svid'tel'stvovali groznuyu silu MOGOLOV', dal'n'yşie uporstva kazalos' bespoleznım'….
Skoro vse ujasnaya sila Batıeva kak' gustaya tuça , s' raznıh' storon' oblegla Kiev'.Kievlyane uznali, çto sam' Batıy stoit' pod' st'nami Kieva so vsemi Voevodami Mogol'skimi. Çto znatn'yşie iz nih' sut' Gayuka (sın 'Velikogo Hana),Mangu, Baydar' (vnuki Çingizhanovı), Ordu, Kadan', Suday Bagadur' i dr…»
Endi Batıydıñ Reseyge, Europa jerine şapqınşılığın Karamzinniñ sözimen tağı bir oqıp köreyik.
Karamzin ( tom taraudıñ ayaq jağındağı söz):
«Batıy zavoevav' mnogiya oblasti Pol'skiya,Vengriyu, Kroaeciyu, Serbiyu,Dunayskuyu Bolgariyu, Moldaviyu,Valahiyu i privedşiv' ujas' Evropu, vdrug', k' obşemu udivleniyu, ostanovil' burnoe stremlenie MOGOLOV' i vozvratilsya k' beregem' Volgi.Tam' imenuyas' Hanom', utverdil' on' svoe vladıçestvo nad' Rossieyu,zemleyu Poloveckuyu,Tavridoyu, stranami Kavkazskimi i vs'mi ot ust'ya Dona do r'ki Dunaya. Nikto ne derzal' emu protivit'sya. Narodı, Gosudari staralis' smyagçit' ego smirennımi posol'stvami i darami. Batıy zval' k' seb' Velikogo knyaz'ya. Osluşanie kazalas' YAroslavu neblagorazumiem' v' togdaşnih' obstoyatel'stvah' Rossii, bezlyudnoy, polnıy razvalin' i grobov', Preziraya sobstvennuyu liçnuyu opasnost', Velikiy Knyaz' otpravilsya so mnogimi boyarami v' stan' Batıev', a sına svoego, yunogo Konstantina, poslal' v' Tatariyu, k' Velikomu Hanu Oktayu, kotorıy v' sie vremya, prazdnuya blestyaşiya zavoevaniya Mogolov' v' Kita' i Evrop', ugoşaya vs'eh' star'şin' naroda.Nikogda po skazaniyu Istorika tatarskogo, mir' n' vidal' prazdnika stol' roskoşnogo, ibo çislo gostey bılo nesm'tno….»
XVIII-ğasırdıñ ayağına taman Sibirde on jıl jürgen orıs istoriografı G.Miller «sol jaqtan Raşid ad dinniñ «Şıñğıs han tarihı» attı eñbegi men Äbilğazınıñ «Türik tarihı» attı eñbekterin alıp keldi» degen sözimizdiñ däleli boluı üşin, men N.Karamzinniñ «Istoriya gosudarstva Rossiiskogo» attı on eki tomdıq eñbeginiñ IV-tomındağı III-tarauında Äbilğazı turalı aytqan jerin mısalğa keltire keteyin:
«…Velikoe Knyaj'nie Suzdal'skoe bılo spokoyno, to est', rabstvovalo v' tişin', inarod' blagodaril' Nebo za oblegçenie svoey doli, kotoroe sostoyalo v' tom', çto preemnik' Hana ili Carya Berki, brat' ego , imenem Mangu Timur', osvobodil' Rossiyan' ot' nasiliya otkupşikov' Harazskih'. Istorik' Mogol'skiy ABUL'GAZI hvalit' Timura za ego ostrıy um',no um' ne smyagçal' v' nem' jestokogo serdca, i pamyat' sego Hana zapeçatl'na v' naşih' l'topis'yah' kroviyu dobrogo sına Olegova, Romana, Knyaz'ya Ryazan'skogo, prinyavşego v' Ord' v'nec Muçenika…»
«Türik tarihınıñ» avtorı Äbilğazınıñ esimin Karamzin öz tarihında osılay birneşe ret atap körsetken.
Sonımen, «qırıq auız sözdiñ bir tüyini»retinde aytpağım- orıstıñ alğaşqı on eki tomdıq tarihın jazğan ataqtı tarihşı, jazuşı N.Karamzin «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» eñbeginde Raşid ad -dinniñ, Äbilğazınıñ jazbaların derek közi retinde keñ paydalana otırıp, Şıñğıshannıñ tegi turalı, Batıydıñ şapqınşılığı turalı, Altın orda tarihı turalı birneşe tarauda söz qozğağan. Sözdiñ toq eterin aytsam, Karamzin osı köp tomdıq tarihınıñ bir jerinde «MOÑĞOL» tirkesti qoldanbağan. Karamzinniñ on eki tomdıq tarhınıñ III-tomınıñ jarımı, sosın IV-tomı osı Şıñğıshan tarihınan bastalıp, Altın ordanıñ qwlauınan keyingi tarihqa arnalğan.Sol tarihtıñ basınan ayağına deyin birde «tatar», birde «moğol» degen tirkes qana qoldanılıp otırğan. Söz ayağında aytarım, patşalıq Resey tarihında «Moñğol» degen tirkestiñ keyin payda bolğanın, Keñes ökimetiniñ qayta jazılğan tarihında bwl tirkes nığaya tüsip, otar elderdiñ tarihın adastıra tüskenin birşama däleldegen tärizdimin.YAğni, Şıñğıshannıñ tegi eşqaşan «moñğol» bolğan emes.Ötken tarihtağı osınday qoldan jasalğan özgerister sayasi bwrmalauşılıqtan, Resey tarihın patriottıq ruhta jazu kerek bolğandıqtan, bwrın otar elderdiñ älemdik deñgeyde wlı missiya atqarğandığın keler wrpaqqa bildirmeu üşin istelgen sayasat nätijesi edi.
Jwmat ÄNESWLI,jazuşı, tarihşı
kerey.kz
Pikir qaldıru