Qazaqtıñ otjürekti aqını Äbdiraştıñ Jarasqanı bir jırınıñ tüyinin: «Qwlpıtas qoyar-qoymas basımızğa, Ol jağın Uaqıttıñ özi biler!..» dep bir qayıratını bar. Osı arqılı aqın öziniñ ğana emes, bwrınğı babalardıñ amanatın da jetkizip twrğanday. Zadında halıq atınan da qwlpıtas özi ayrıqşa qwrmettegen, elge eñbegi siñgen twlğasına qoyadı emes pe. Jarasqan aqın aytqan «uaqıttıñ» astarında wrpaq parızı qosa örilip jatır. Öytkeni, uaqıt ötken sayın nağız twlğalardıñ el aldındağı märtebesi de biiktey tüspekşi. Sol arqılı igi jaqsılardıñ eñbegi wrpaq sanasında qayta jañğıradı, uaqıt ölşemi osılayşa «kimniñ kim ekendigin» tarazılap beredi. Ötkenine qwrmetpen qaraytın wrpaq qana ömirden ötken igi jaqsıları men jaysañdarına layıqtı qoşemet körsete aladı. Ärine, ol üşin äueli tektilerimizdi tügendep alu, olardıñ elge siñirgen eñbegin saralau mäselesi aldan şığatını belgili.

…Este joq eski zamanda babaları­mızdıñ biri bilim izdep, ilim quıp Şam şaharına jol tartsa, endi biri tağdırdıñ tauqımetimen qwldıqqa satılıp, Mısır elinen bir-aq şıqqan. Olardıñ tuğan jerden, özderi ömir boyı añsap ötken jusandı dalasınan jıraqta mäñgilik qonıs tebuine osınday jağdaylar sebep bolğan. Ne desek te, ğwlama ğalım, «Şı­ğıs­tıñ Aristoteli» atanğan äl-Fara­bi men ataqtı qolbasşı, Mısırğa bilik jürgizgen swltan Beybarıstıñ qazirgi Qazaq eli dep atalatın irgeli jwrt­­tıñ perzenti ekeni – tarihta tübe­geyli tañbalanğan aqiqat. Basqa jwrt olardıñ wlan-ğayır wlı dalanıñ wlanı ekendiginen, sol dalanı qazaq degen halıq mekendeytininen beyhabar bolıp jatsa, ol – bügingilerdiñ kemşiligi. Qazirgi kezde älemde «toğızınşı territoriya» sanalatın Qazaq dalasınan äl-Farabi, swltan Beybarıs, Mwhammed Haydar Dulati sındı danalar şıqqandığın ğalamğa tanıta almay jatsaq, ol da äli ornı tolmay jatqan osal twsımız.

Jat jwrtta jerlengen atalarımızdıñ tağı biri emigraciyada jürip dünieden ötti. Tuğan halqınıñ, qazaq eliniñ ğana emes, isi türki jwrtınıñ azattığı üşin arpalısqan, totalitarlıq jüyeniñ qısı­mına şıdamay, emigraciyağa ketuge mäjbür bolğan Alaş arısı Mwstafa Şoqay sırtta jürip te eliniñ täuelsizdigi üşin küresin jalğastıra berdi.

Büginde jat jwrt sanalatın elderde jerlengenderdiñ kelesi bir tobı – ata­mekeniniñ topırağı bwyırğandar. Taşkentti bilegen Töle bi, Samarqanğa bilik aytqan Jalañtös bahadür osınıñ ayğağı. Arda qazaq keñ jürip, en jaylağan Nwratada (Özbekstannıñ Nauai oblısı) Äyteke bidiñ jerlenui de osını dälel­deydi. Qwrmanğazınıñ süyegi de ata-babaları at oynatqan Reseydiñ Astrahan' oblısınıñ aumağında jatır. Edil men Jayıq özenderiniñ arasındağı qazaqtıñ ataqonısın Resey patşası İİ Paveldiñ jarlığımen zañdastırıp bergen Bökey han da atalğan oblıstıñ şeñberinde mäñgilikke damıldağan.

Zamanalar dauılınan, töñkerister topa­lañınan bağzı babalarımız keñ jaylağan qonısımızdıñ örisi tarıl­dı. Wstağannıñ qolında, tistegen­niñ auzında ketti demesek te, swrqay sayasat­tıñ kesirinen basqanıñ qanjı­ğası­na bökterilgeni aşıq mäsele. Resey, Qıtay, Özbekstan aumağında jatqan babalardıñ süyegi osığan kuä. Ärine, aumaqtıq talap qoyğalı otırğan biz joq. Mümkindigi bolsa, süyegi jat jwrtta qalğan wlılarımızdıñ basına eskertkiş-belgi ornatıp, jaqsılarımız ben jaysañdarımızdı wlıqtau – bastı parızımız. Eñ bolmasa, olardıñ qay jerde jerlengeninen habardar bolu, sonı keler wrpaqqa amanattau da tarihi tanımnıñ bastauı bolmaqşı. Biz köterip otırğan mäseleniñ mañızı da osığan sayadı. «Öli razı bolmay, tiri bayımaydı» degendi babalarımız osığan qatıstı aytqan şığar-au.

Täuelsizdik twsında arğı-bergi tari­hımızğa jañaşa közqarastıñ qalıptasuı kesek twlğalardıñ tragediyalı häm tağı­lımdı tağdırın tarazılap, eñbekterin saralauğa mümkindik berdi. Äl-Farabi, Beybarıs swltan, Töle bidiñ kesenesi qalpına keltirilip, Qwrmanğazınıñ, Äyteke bidiñ, Bökey hannıñ keseneleri boy köterdi. Biz el täuelsizdiginiñ 25 jıldığı qarsañında atajwrttan jıraqta jerlengen twlğalardı eske alğandı jön körgen edik.

  Siriya

Äbu Nasır äl-Farabi – Otırarda tuıp, älemge dañqı jayılğan şığıstıñ wlı oyşılı. Filosof, matematik, astronom, fizik, botanik, lingvist, logika, muzıka zertteuşisi. Äl-Farabi babamız 970 jılı Şam şaharında, qazirgi Siriyanıñ Damask qalasındağı Bab äs-Sağir ziratına jerlengen. Kesenesi 2010 jılı Qazaqstan Ükimetiniñ at salı­suımen qayta qalpına keltirildi.

 Egipet

Beybarıs swltan – 1223-1277 jıldarı Mısırda bilik qwrğan. Qıpşaq dalasında tuğan dañqtı ämirşi Kairde jerlengen. 2010 jılı qayta qalpına keltirilgen 6 tarihi nısannıñ tiziminde Beybarıs babamızdıñ da kesenesi bar.

Qaytpay (Tolıq nıspısı – äl-Äşraf Seyit ad-Din Qaytpay) 1416 (18) jılı Deşti Qıpşaq topırağında kindigi kesilgen. Qaytpay Mısır men Şamnıñ (Siriya) mämlükterden şıqqan on segizin­şi swltanı (1468-1496) bolğan. Ol Mekke, Mädina, Kair, Qwdıs (Ierusalim), Dama­şıq (Damask), Haleb (Aleppo), Alek­­sandriya sekildi şaharlardıñ qwrı­lı­sında öz qoltañbasın qaldırdı. Swltan 1496 jılı dünieden ötti. Süyegi özi saldırğan Qaytpay keşenine jerlengen.

Qauam ad-din äl-Itqani(Iqani) äl-Farabi at-Türkistani (1286-1357) Türki­­stan qalasınıñ şığısında 20, Otı­­rardan soltüstikke qaray 40-50 şaqı­rım­day jerdegi, orta ğasırlarda Itqan (Atqan), qazirgi uaqıtta Iqan dep ata­latın kentte düniege kelgen. Ol otızdan asqan şağına deyin Otırarda imam bolğan. Sonan soñ bilim izdep äueli Samarqan men Bwharağa, keyin Damaskige sapar şekken. Bağdadta 25 jıl qazilıq etken äl-Itqani sonda üylenip, bala-şağalı bolğan. Ömiriniñ soñında Kairge qonıs audarıp, sonda baqilıqqa attanğan.

  Ündistan

Mwhammed Haydar Dulati (1499-1551) – äygili tarihşı, ädebietşi, Moğol­stan men oğan irgeles elderdiñ tarihı jöninde asa qwndı derekter beretin «Tarihi Raşidi» kitabı men «Jahannama» dastanınıñ avtorı. Ündistannıñ Kaşmir ştatındağı «Mazari-i Salatin» qorımında jerlengen.

  Türkiya

Hasen Oraltay (1933-2010) – şetel­degi qazaqtardıñ azattıq üşin küres sim­volına aynalğan twlğa. Europadağı «Azattıq» radiosınıñ qazaq bölimin 40 jılğa juıq basqarğan, azattıq ideya­sın jer jüzindegi qazaq balasına wzaq jıldar boyı nasihattağan. Beyiti – Tü­r­kiya­nıñ Salihlı qalasındağı mwsılman ziratında.

Mwstafa Öztürik (1954-1995) – taek­von-do sportınan älemniñ altı dürkin çempionı, 6-şı dan iegeri. Mwsıl­man älemindegi osınday biiktikti bağındırğan jalğız adam. Atamekenine oralğan arda azamat 1995 jılı Almatıda belgisiz jağ­day­da köz jwmdı. Süyegi Istambwldağı ziratta.

  Germaniya

Mwstafa Şoqay (1890-1941) – kör­nek­ti qoğam jäne memleket qayratkeri, türki düniesiniñ dañqtı küreskeri. Qızıl imperiyanıñ qısımınan elden bezip, aldımen Gruziya, sonan soñ Türkiya ar­qılı Germaniyağa, odan Franciyağa barıp ornığadı. Alaş jwrtınıñ qaysar perzenti 1941 jılı 27 jeltoqsanda Berlinde jwmbaq jağdayda qaytıs boldı. Süyegi Berlindegi «Türik şahitligi meşiti» aumağındağı şağın ziratqa jerlengen.

Mäjit Aytbaev (1914, Qızılorda oblısı – 1945, Drezden) – aqın, publicist. Ekinşi düniejüzilik soğısta auır jaralanıp, nemisterdiñ twtqınında bolğan. Topıraq Drezden qalasınan bwyırdı.

Mahmet Qwlmağambetov (1930-2008) – Orta Aziyadan şıqqan twñğış dissident. Sayasi közqarası üşin jazıqsız bas bostandığınan ayırılıp, jeti jıl türmeniñ dämin tatqan. Qazaqstan täuel­siz­dik alğannan keyin, Joğarğı sottıñ ükimimen aqtaldı. Myunhende köz jwmdı.

  Qıtay

Zwqa Säbitwlı (1866-1928) – qoğam qayrat­keri, batır. Jergilikti qazaqtardı qıtay wlıqtarınıñ qıspağınan qor­ğau­ğa küş salğan. 1928 jılı Qıtay äsker­leriniñ qolınan Zwqa batır men onıñ serikteri qapıda qaza tabadı. «Ökimetke qarsı şıqqandardıñ köretini osı» dep jergilikti qazaqtardı üreylendiru maq­satımen Sarsümbe qalasındağı köpir­ge Zwqa batırdıñ basın ilip qoyadı. Erligin qwrmetteytin halıq keyin onı Belqwdıqqa jerlep, basına ülken qorğan twrğızğan.

Aqıt Ülimjiwlı (1868-1940) – Qıtay, Moñğoliya qazaqtarı arasınan şıq­qan körnekti aqın, ağartuşı, qoğam qayratkeri. Qwrandı twñğış ret qazaq tiline audarğan. Halıq köterilisine bel­sene qatısqanı üşin twtqınğa alınıp, kitaptarı örtelip, türmede azaptalıp öltirilgen.

Ospan batır (1899-1951) – Şığıs Türkistannıñ wlt azattığı jolındağı kösemi, el basqarğan äygili batır. 1943 jıldıñ küzinde Qızılqiya degen jerde jwrtşılıq onı aq kiizge otırğızıp han kötergen. Batırdı qıtay kommunisteri qapıda qolğa tüsirgen. 1951 jılı 28 säuirde Ürimjide atılğan.

Äset Naymanbaywlı (1867-1923) – äy­gili aqın, änşi, sazger. «Äsettiñ Kem­pir­bay­­men qoştasuı», «Maqpal», «Qara köz», «May­da qoñır», «Qoñır qaz», «Qısımet», «Ar­daq» sekildi änderi halıq ara­sına keñi­nen tanımal. Añdausızda almaspen ulanğan darın iesi qapıda köz jwmdı. Qabiri QHR, Qwlja uälayatınıñ Kökqamır jaylauında.

Jüsipbek Şayhıslamwlı (1854-1936) – qissaşı, qazaqtıñ auız ədebieti ülgi­lerin jinauşı, bastırıp taratuşı, nasihattauşı. Arab, parsı tilderin jetik bilgen. 1936 jılı Şıñjañ ölkesi, İle audanınıñ tau baurayında qaytıs bolğan.

Tañjarıq Joldıwlı (1903-1947) – aqın. 1940 jıldan bastap Qıtay ükimeti qazaqtıñ betke wstar twlğaların ayausız basıp-janşığan twsta türmege qamalıp, jan tözgisiz azapqa wşıraydı. 1947 jılı auır nauqastan köz jwmdı. Ziratı QHR-dıñ İle aymağınıñ Künes audanındağı Şapqı jaylauında.

Dälelhan Sügirbaywlı (1906-1949) – sayasi qayratker. Qıtaydağı Altay ayma­ğınıñ uälii (gubernator), Altay attı äskerler polkınıñ komandiri. 1949 jı­lı Beyjiñge memlekettik därejedegi ar­nayı jiınğa wşıp bara jatıp, wşaq qwlap, qaza taptı.

Jaqıpberdi Soltanbekwlı (1884, Almatı oblısı, Rayımbek audanı – 1932, QHR, Janbwlaq qorımı) – batır, mergen. Keñes jäne Qıtay ökimeti tarapınan qu­­ğın­ğa wşırağan tarihi twlğa. 1916 jı­lı Qarqara köterilisinde twtqınğa alın­ğan el ağaların bosatıp alu üşin atqa qonğan halıq jasağına basşılıq jasağan. 1933 jılı Küre qamalında Qı­tay äskeri qasında 24 adamı bar Jaqıp­berdi mer­gendi oqqa baylaydı. Süyegi Şıñ­jañdağı Janbwlaq qorımına jerlengen.

Mergenbay Jamanközwlı (1882, Almatı oblısı, Rayımbek audanı, Qaq­paq auılı – 1931, QHR, Qwrmanjan köpiri) – batır, mergen. Alğaşqıda Qızıl äsker qatarında qızmet etip, Jetisuda keñes ökimetin ornatuğa qatısqan. Biraq keyingi asıra silteuşilik sayasat Mergenbaydıñ közqarasın özgertuge sebepşi boladı. 1931 jılı köş bastap Qıtay jerine ötkende qalmaqtarmen şayqasta qaza taba­dı. Batırdıñ denesi Tekes özeni bo­yın­­dağı, Qwrmanjan köpiriniñ oñtüs­tik-şığısındağı töbeşikke jerlengen.

Qajığwmar Şabdanwlı (1925-2011) – jazuşı. Sayasi jalamen ömiriniñ qırıq jılğa juığın jazalau lagerinde, türmede ötkizgen. «Qılmıs» trilogiyasınıñ av­torı. 2011 jıldıñ aqpan ayında ömir­den ozğan qalamgerdiñ süyegi QHR-dıñ Şäueşek qalasındağı mwsılman qorı­mında jatır.

Mütälip Ämirewlı (1928-1988) – äygili teatr jäne kino akteri. «Tyan'-Şan' qızıl güli», «Qız beyiti», «Jetim qızdıñ mahabbatı» sındı ataqtı kino­fil'mderde bastı rölderdi somdağan.

  Tibet

Böke batır Jırğalañwlı (1846-1904) – wlt qayratkeri. Halqınıñ qamın oylağan er, artına jwrtın ertip, Tibet asıp, Ündistannıñ şekarasına at twm­sı­ğın tirep toqtaydı. Böke batırdı 1904 jıldıñ jazında Tibet töreleri el astanası Lhasa qalasına şaqıradı. Osı sapardan eline oralğan twsta Böke auırıp, qaytıs boldı. Süyegi Tibet avto­no­miyalı rayonı Altıntoq audanına jerlengen.

  Resey

Dospambet jırau (1490 jılı qazirgi Resey Federaciyasınıñ Rostov ob­lı­sında düniege kelip, 1523 jılı Astra­han' mañındağı Azau qalasında dünieden ötken) – jırau, qolbasşı. Dospambet jırau qazaq halqınıñ qalıptasu kezeñin­de ömir sürgen. Deşti Qıpşaqtı köp aralağan. Baqşasarayda, Istambwlda bol­ğan. Qırım hanınıñ jağında köptegen äskeri jorıqtarğa qatısqan. Taypa aralıq wrıstardıñ birinde qaza taptı.

Qadırğali Jalayri (1530-1605) – ataqtı ğalım, şejireşi. Täuekel hannıñ sarayında qızmet etip, aqılşı mindetin atqarğan. Orazmwhammed swltanmen birge Resey patşası Boris Godunovtıñ qol as­tında amanatta bolğan. 1602 jılı ja­rıq körgen «Jılnamalar jinağınıñ» av­­torı. Reseydiñ Ryazan' oblısı, Kasımov qa­la­sındağı mwsılman qorımına jer­lengen.

Bökey han Nwralıwlı (tuğan jılı belgisiz – 1815) – Bökey ordasınıñ hanı. Edil men Jayıq özenderiniñ arasındağı qazaqtıñ ataqonısın 1580 jıldan Resey patşalığı ielenip kelgen edi. Bökey han Resey patşası İİ Pavelden qazaqtardıñ osı jerge qonıstanuına rwqsat alıp, Bökey ordasınıñ irgesi qalanıp, elimizdiñ batısındağı Reseymen aradağı şekara şegen­deldi. Bökey han 1815 jıldıñ 21 ma­mı­rında köz jwmdı. Ziratı qazirgi Re­sey­­diñ Astrahan' oblısı, Krasnıy YAr audanı, «Malıy aral» auılına jaqın jerde.

Arınğazı han Äbilğazizwlı (1758-1833) – körnekti memleket qayratkeri, däu­lesker küyşi. Halqına jağımdı bolğanı üşin el auzında «Tınım han» atanğan. 1823 jılı patşalıq Resey ükimeti onı qapıda aldap qolğa tüsirip, Kalugağa jer audardı. Arınğazı han aydauda jürip belgisiz jağdayda qaytıs bolğan.

Qwrmanğazı Sağırbaywlı (1823-1896) – qazaqtıñ wlı küyşisi. «Aday», «Sarıarqa», «Aqsaq kiik», «Töremwrat», «Bal­­bırauın», «Quanış», «Köbik şaş­qan», «Kişkentay» sındı köptegen küy­diñ avtorı. Küyşiniñ süyegi Astrahan' ob­lı­­sınıñ Volodar audanına qarastı «Qwr­­manğazı töbe» dep atalatın jerde jatır.

Sälimgerey Jantörin (1864-1926) – wlt-azattıq qozğalıs jetekşileriniñ biri, mecenat. Ataqtı «Ğaliya» medresesin salu­ğa qarjılay ıqpal etken, «Äl-Ğala­mi äl-Islami» (mwsılman älemi) dini-sayasi ga­zetiniñ qwrıltayşısı häm ideyalıq ba­ğıttauşısı bolğan. «Alaş» partiyasınıñ kösem­derimen ara­lasıp, olarğa qoldau kör­setken. 1926 jılı jwmbaq jağdayda ömirden ozğan Sälim­gerey Jantörin Ufada jerlendi.

Älihan Bökeyhanov (1876-1937) – wlt tarihında öşpes iz qaldırğan Alaşorda köse­mi, qazaq jeriniñ astındağı, üstindegi, kögin­degi bar baylığı qazaqqa qızmet etuin armandap ötken asa körnekti twlğa. 1937 jıldıñ tamızında naqaq jalanıñ qwr­banı bolıp Mäskeude atu jazasına kesildi.

Jüsipbek Aymauıtov (1889-1931) – qazaq halqınıñ azattığı üşin küres­ken wlt qayratkeri, klassik jazuşı, ağartuşı ğalım. 1929 jılı «wltşıl wyımmen baylanısı bar» degen jalamen twtqındalıp, 1931 jılı atu jazasına kesu turalı sırttay ükim şığarıldı. Mäskeude jerlengen.

Nığmet Nwrmaqov (1895-1937) – kör­nekti qoğam jäne memleket qayratkeri, qalam­ger publicist. Alaş arısı Älihan Bökeyhanovpen bir künde, bir stat'yamen Mäskeude atılğan.

Swltanbek Qojanov (1894-1938) – memleket jäne qoğam qayratkeri, ğalım, pub­­licist. Astananı Orınbordan Qızıl­­­ordağa köşirude, bwrmalanıp kel­­gen «kirgiz» degen attı «qazaq» dep tüze­tu­de eren qayrat körsetken.

Näzir Töreqwlov (1892-1937) – mem­leket jäne qoğam qayratkeri. Qazaqtan şıqqan alğaşqı käsibi diplomat. KSRO-nıñ Saud Arabiyasındağı ökiletti ökili bolğan, Duayen lauazımına (sol eldegi elşilerge basşılıq jürgizetin däreje) jetken twñğış qazaq. Wlt müddesin öz ömirinen biik qoyğan ardaqtı azamat 1937 jılı atu jazasına kesildi.

Twrar Rısqwlov (1894-1938) – memle­ket jäne qoğam qayratkeri. Halıq komis­sarları Keñesi törağasınıñ orın­basarı därejesine deyin köterildi. 1937 jılı 21 mamırda Kislovodskide demalısta jürgen jerinde «pantürikşil», «halıq jauı» degen ayıppen twtqınğa alındı, Mäskeude atıldı.

Ahmet Birimjanov (1871-1927) – Alaş jwrtınıñ azattığı üşin küresken twlğa. Reseydiñ İ jäne İİ Memlekettik Dumalarına deputat bolıp saylanıp, Mwsılman frakciyası törağasınıñ orınbasarı qızmetin atqarğan. Süyegi Leningradtağı «Volkov» ziratında.

Qambar Medetov (1901-1938) – ataq­tı küyşi, öner qayratkeri. Küyşilik talantımen Stalindi tañğaldırğan. 1937 jılı repressiyağa wşırap, Soltüstik Qiır Şığısta qaytıs boldı.

Ğani Mwratbaev (1902-1925) – Orta­lıq Aziya men Qazaqstan jastar qoz­ğa­lısın wyımdastıruşılardıñ biri, kommunistik jastar internacionalınıñ qayratkeri. Ökpe auruınan qaytıs bolıp, Mäskeudegi «Vagan'kov» qorımına jerlendi.

Elizaveta Älihanqızı Säduaqasova (1903-1971) – «Alaş» qozğalısınıñ kösemi Älihan Bökeyhanovtıñ qızı, wlt qayratkeri Smağwl Säduaqasovtıñ jarı. Däriger-terapevt, medicina ğılımınıñ doktorı. Ekinşi düniejüzilik soğısqa özi swranıp attanğan. Mäskeu qalasında qaytıs bolğan.

Qayırbolat Maydanov (1956-2000) – Auğanstandağı soğısta Keñes Odağınıñ Batırı atanğan jalğız qazaq. Auğan jerinde barlığı 1250 tapsırma orın­dap, 1100 sağat uaqıtın äuede ötkiz­gen. 2000 jılı Çeşenstandağı soğıs­ta erlik­pen qaza tapqannan keyin Resey Fede­raciyasınıñ Batırı atağı berildi. Qazaqtıñ qıran qanattı qaharman wlı Sankt-Peterburgte jer qoynına tapsırılğan.

Erik Qwrmanğaliev (1959-2007) – äygili ope­ra änşisi, akter. 1992 jılı «Madam Bat­terflyay» spektaklindegi bastı röli üşin Resey­de «Jıldıñ üzdik akteri» atanğan. Asa si­rek kezdesetin dauıs iesi 2007 jılı köz jw­mıp, Mäskeudegi «Vagan'kov» ziratına jerlendi.

    Iran

Jarılğap Qırıqmıltıq (1908-1990) – Iran qazaqtarınan şıqqan äygili aqın. Tuğan elge degen jürekjardı sezim­nen tuğan jırları otandıq merzimdi basılımdarda jii jariyalanğan. Gümbez-Qauıs qalasınıñ irgesindegi qazaq auılında ömirden ozdı.

  Moñğoliya

Kültegin (684-731) – Türki jwrtınıñ dañqtı qolbasşısı. Ejelgi tarihi-poeziyalıq jazba derekter boyınşa, 7 jasında jetim qalğan, 16 jasında bes qaruın asınıp el qorğağan. Ağası Tonıkök dananı taqqa otırğızıp, özi ömiriniñ soñına deyin at arqasında ğwmır keşken. 47 jasında soğısta qaza bolğan.

Hamza Erzinwlı Zaysanov (1912-1966) – şetelderdegi qazaqtar arasınan şı­qan alğaşqı qazaq generaldarınıñ biri, atı añızğa aynalğan äskeri wşqış. 1939 jılı Japoniyamen Halhin-Golda bol­ğan wrısta teñdessiz erlik körsetken. 1942 jılı Moñğoliya Ükimetiniñ qaulı­sı­­men Äue qarulı küşteriniñ Bas qolbas­şı­­sı bolıp tağayındaladı. 1944 jılı Wlı Qwrıltay basşısınıñ Jarlığımen oğan avia­ciya general-mayor şeni beriledi. 1966 jı­lı qaytıs bolğan dañqtı batır Wlan-Ba­tor­dağı «Altın besik» ziratına jerlengen.

  Özbekstan

Er Qosay (1507-1594) – Qazaq handığı­nıñ alğaşqı kezeñinde ömir sürgen, qazaq memlekettigin nığaytuğa üles qosqan tarihi twlğa. Er Qosay türikmenniñ Er Sarı kösemi­niñ qızı Oğılmeñlige üylengen. Odan jorıq jırşıları, aqındar, jıraular, öner şeberleri Qal­niyaz, Abıl, Nwrım, Qaşağan sındı düldülder tarağan. Er Qosay men Oğıl­meñli ana Nükis qalasınıñ Bes­töbe jerinde mäñgilikke damıl tapqan.

Täuekel han – 1583-1598 jıldarı bilik qwrğan qazaq hanı. Bwhar handığımen küreste Mäskeumen odaqtasudı jön sanap, 1594 jılı elşi attandırğan. Bwhara qalasın alu üşin bolğan wrısta auır jaralanıp, Taşkentke kelip qaytıs boldı. Samarqan qalasında jerlengen.

Şığay han – 1580-1582 jıldarı bi­lik jürgizgen qazaq hanı. Şaybani mwra­gerleriniñ arasındağı taq tartısın qazaq memlekettiligin nığaytuğa sätti pay­da­lanğan. Samarqan qalasında jerlengen.

Jalañtös bahadür Seyitqwlwlı (1576-1656) – batır qolbasşı, bi. Batırdıñ denesi Samarqan öñirindegi Dağbid qıstağında jerlengen.

Töle bi (1663-1756) – qazaq halqınıñ birligin nığaytuğa zor üles qosqan ataqtı bi. Täukeni han etip saylap, üş jüzdiñ wlıstarın bir ortalıqqa bağındıruğa wyıtqı bolğan. Töle bi Taşkenttegi Şayqantäuir ziratına jerlengen.

Äyteke bi (1644-1700) – qazaq halqı­nıñ ataqtı üş biiniñ biri. Täukeni han etip saylauğa qatısqan. Äyteke bidiñ qabiri Özbekstandağı Nauai oblısınıñ Nwrata degen jerinde.

Sırım Datwlı (1723-1802) – qol­bas­şı batır, bi, şeşen. 1783-1797 jıl­dardağı orıs otarşılarına qarsı wlt-azattıq köterilistiñ jetekşisi. Patşa äskerinen bas sauğalağan Sırım Hiua handığınıñ jerine ötip ketedi. El arasına atağı keñinen tarağan batırdan qauiptengen Hiua hanı onı qapıda ulap öltirgen. Süyegi Qaraqalpaqstanda jerlengen.

Bazar Oñdaswlı (1842-1911) – jırau. Qazirgi Qızılorda oblısınıñ Qar­maqşı audanında düniege kelgen. Bazar 15-16 jasınan bastap Or töñiregin, Irğız, Sır boyı, Qızılqwmdı, Ürgeniş, Hiua ja­ğın jırau retinde aralay­dı. Jıraudıñ öz aytuı­men hatqa tüs­ken 15 mıñ jolğa juıq öleñ-jırları, 5 das­tanı saqtalğan. Bazar jıraudıñ öleñ­deri 1925 jılı Taş­kent­te şıqqan «Terme» jinağına, 1931 jılı ja­rıq körgen «Qazaqtıñ äde­biet nws­­qaları» attı kitapqa endi. Bazar jıraudıñ zira­tı Özbekstannıñ Tamdı audanınıñ Jalpaqtau degen jerinde.

Şädi Jäñgirov (1855-1933) – aqın. Ol 30-ğa juıq dastan jäne köptegen öleñder jazğan. Kölemdi şığarmalarınan qazirşe tabılğanı – 18 dastan. Özbekstannıñ Sırdariya oblısı Qaratöbe eldi mekeninde dünie salğan.

Seräli Lapin (1868-1919) Qızılorda oblısı, Sırdariya audanı, Qoğalıköl auılında tuğan. Arab, parsı t.b. şığıs tilderin jetik bilip, «Şahnama», «Tuhrat al-Hani» dastandarınıñ parsı tilindegi qoljazbaların zerttegen, Firdausidıñ «Şahnamasın» qazaqşa tärjimalağan. 1919 jılı Samarqan qalasında belgisiz jağdayda qaytıs boldı.

Sabır Rahımov (1902-1945) – Keñes Odağınıñ Batırı, gvardiya general-mayorı, dañqtı qolbasşı. 1945 jıldıñ naurız ayında Kenigsbergte qaza taptı. Keyin süyegi maydan dalasınan äkelinip, Taşkenttegi Kafanov sayabağına jerlendi.

Oral Tañsıqbaev (1904 — 1974) – keskin­demeşi, KSRO halıq suretşisi, KSRO Körkemsuret akademiyasınıñ tolıq müşesi. Özbek KSR-i Memlekettik sıy­lığınıñ laureatı (1973). Lenin jäne basqa 4 ordenmen marapattalğan. Taş­kenttegi «Şağatay» qorımına jerlengen.

Äbibulla Sadıqov (1930-1991) – baluan. 1952 jılı Aşhabadta Orta Aziya jäne Qazaqstan arasında ötken spartakiadada küresten absolyutti çem­pion bolğan. Özbekstannıñ birneşe dürkin (1949,1954, 1955) çempionı. Süyegi Nökis qalasındağı ziratqa qoyılğan.

Ömirzaq Qojamwratov (1936-1983) – aqın. Bwhara oblısı, Tamdı audanında tuğan. Jazuşı», «Jalın» baspalarınan «Jideli Baysın» (1966), «Tañğı dauıs» (1971), «Jol ayaqtalmaydı» (1981), «Oy keşu» (1989), «Kün astında – qwdiret» (1998), «Surettegi jwmbaqtar» (1998) jır jinaqtarı jarıq körgen. Özbekstannıñ Nauai oblısında jerlengen.

  Ukraina

Ğwbaydolla Bökeev (1840-1909) – äskeri qayratker, Resey armiyasınıñ infanteriya generalı. Orıs-türik soğısında ayrıqşa qolbasşılıq qabilet körsetkeni üşin general-mayor atağın, «Erligi üşin» al­tın qılışın ielengen, İ därejeli Anna ordenimen marapattalğan. Otstavkağa şıq­qan soñ, 1902 jılı imperator sıyğa tartqan YAltadağı ieligine köşip barıp, süyegi sol qalada jerlengen.

  Täjikstan

Eleusiz Bwyrin (1874-1933) – aqın, qoğam qayratkeri. 1911-13 jıldarı «Qazaq­stan» gazetiniñ redaktorı bolıp, «Qazaq­stan» sözin twñğış ret resmi tilge engizdi. 1932 jılı elde sayasi qu­ğın-sürginniñ alğaşqı tolqını bas­tal­­ğanda Eleusiz Bwyrin Täjikstanğa qonıs audaradı. Sonda Ortalıq arhiv basqarmasına inspektor bolıp qızmetke ornalasadı. 1933 jılı 16 säuirde qız­metinen quılıp, köp wzamay aştıqtan Duşanbede dünie saladı.

  Türikmenstan

Qwnıskerey Qojahmetov (1895-1964) – qızıl çekisterge qarulı qarsılıq körsetkeni üşin quğındalğan, «Bandı Qwnıskerey» atanğan halıq batırı. Atırau oblısı, Qızılqoğa audanı, Taysoyğan qwmında tuğan. Keñes ökimeti twsında «qandıqol qaraqşı» degen jala jabılsa da, ädildigimen, erligimen esimi añızğa aynalğan. 1933 jılı Türik­menstanğa bas sauğalauğa mäjbür boladı. Sol jaqta Äbilqayır Jamanov degen at­pen ömir sürip, 1964 jılı ömirden ozğan.

P.S. Jat jwrtta jerlengen twl­ğa­l­ardıñ joğarıdağı tizimine qosılatın äli qan­şama arısımız bar ekeni sözsiz. Biz bügin tarihtı zertteuşilerge, ğalım­darğa wsı­nıs retindegi oyımızdı ortağa salıp otırmız. Eskerte ketetin bir jayt, 1941-1945 jıl­dardağı Wlı Otan soğısında Resey, Ukraina, Belorussiya, Moldaviya men Vengriya, YUgo­­slaviya, Pol'şa, Çehoslovakiyada opat bolıp, sonda jerlengender deregi köp kitaptarda bar bolğan­dıqtan maqalağa kir­gizilmedi. Twlğalarımızdı tolıq­qandı tü­gen­deu aldağı künniñ enşisinde bolmaqşı. Oqırman tarapınan aytar wsınıs-tilek bolsa, qwlaq qoyuğa äzirmiz.

Ğabit İSKENDERWLI,

«Egemen Qazaqstan».