|  | 

Сұхбаттар

Ерлан САИРОВ, саясаттанушы: Саясаттану – елiмiздiң екпінді дамуының негізі

Ерлан САИРОВ, саясаттанушы: Саясаттану – елiмiздiң екпінді дамуының негізі

Танымал саясаттанушы Ерлан Саиров елімізде Тәуелсіздіктің 25 жылдығы ішінде саясаттану мен әлеуметтану бағыттарының даму кезеңдері мен қазіргідей құл­­дилау себептерін «Айқын» газетіне бер­ген арнайы сұх­ба­тында сөз етеді.

 Сонымен қатар сарапшы елімізде жастардың маргиналдану мен радикалдану проблемасының өзектілігін айта келе, жалпы Қазақстанда теокра­тиялық мемлекет құрудың лоббиі мен «тапсырысы» барын жасыр­майды. Саясаттанушының ойын­ша, әр саланы жаулап үлгерген сәлафиттердің идеологиясына қарсы ханафи мәзһабына сай идео­­логиямен төтеп берудің өзі қиын. Сондықтан бүгін нақты шаралар кешенін қолданбаса, ал­дағы 5-6 жылда еліміздің рухани келбетінің танымастай өзгеріп ке­туінің қаупі жоғары деген пі­кірде.
– Ерлан аға, танымал саясат­танушы ретінде бүгінгі саясаттану ғылымының хал-ахуалына, да­муы­на қандай баға берер едіңіз? 
– Биыл егемендігіміздің 25 жыл­дығын атап өтіп жатырмыз. Осы 25 жыл ішінде Қазақстанда саясаттану ғылымы әртүрлі ке­зең­дерден өтті. 2000 жылға дейін­гі саясаттану ғылымының негізгі тенденциясы даму, ілгерілеу бол­ды деп анық айта аламыз. Өйткені дәл сол кездері Қазақстанда екі-үш үлкен ғылыми мектеп пайда болды. Оның бірі – Қазақстан даму институты. Бұл орталықтан елі­міздің көптеген танымал сая­саттанушылары шықты, мысал үшін, Досым Сәтбаев, Ерлан Қарин, марқұм Мейіржан Ма­шанов, т.б. Екіншісі – өз зама­нында Ақпарат министрлігінің маңынан құрылған саясаттану институты еді, ол жерден Айдос Сарым, Берік Әбдіғалиев, т.б. шықты. Сонымен бірге, жабық саясаттану клубтары да жұмыс істеді. Осы құрылымдар саясат­тануды тек пән емес, еліміздің да­муына өзіндік үлес қоса білетін қоғамның бір бөлігі дейтіндей дәрежеге жеткізді.
2000 жылдардан кейінгі ке­зеңде саясаттану ғылымына мем­лекеттік органдар мен қоғам та­рапынан сұраныстың азайып кет­кені байқалады. Тіпті қазіргі күні сұраныс жоқ десе де болады. Бұл еліміздегі әлеуметтік-саяси үдерістерге байланысты. Себебі, 2000 жылға дейін Қазақстанда демократияның кейбір нышан­дары болған, қандай да болмасын саяси бәсекелестік болды. Ол өз кезегінде саясаттану нарығын қа­лыптастырып, көптеген түйінді мә­селелерді шешудің бір құралы болды. Яғни, саясаттанушыларға, оның ішінде сарапшы сияқты бас­қа да ғылымдарға сұраныс жо­ғары еді.
Қазіргі кезде елімізде моно­сая­си билік пайда болғандықтан, саясаттану ғылымы құлдилап тө­мендеп бара жатыр деуге негіз бар. Ал дәл осы кезеңде еліміздің қоғамдық саяси өмірі күрделе­-ніп, саяси болжау институттары ауадай қажет.
Күрмеуі көп мәселелердің қа­тарына діни экстремизмді, әлеу­мет­тік саяси нигилизмді, қоғам­да­ғы апатиялық климатты жат­қызуға болады.
Соңғы кездері Қазақстанның дамуына тағы бір әсер етіп отыр­ған жайт – дін. Мәселен, жоғары оқу орындарына, оның ішінде Ал­матыдағы Қазақ ұлттық уни­верситеті мен Астанадағы Еуразия ұлттық университетіне бөлінген гранттарды алсақ, саясаттануға жыл­дан-жылға бөлінетін гранттар саны азайып барады. Яғни, сая­сат­танудың дамуына ешқандай да жағдай жасалмай отыр. Сонымен бірге, соңғы үш-төрт жылдың ішін­де ислам діні мен діндәр­лар­ды дамытуға гранттар көптеп бө­лініп келеді. Мәселен, биыл дін­та­нуға 150 грант бөлінген, ал сая­саттануға – 7 грант! Менің ойымша, Қазақстанда теокра­тиялық мемлекет құрудың бел­-гілі бір лоббиі бар сияқты. Яғни, саяси үдерістерді жоғары дең­гейде зайырлы түрде сараптай­-тын ғылымның фундаменті тө­мендеп келеді. Бұл біздің елімізге үлкен әсерін тигізбей қоймайды.
Бұдан тыс саясаттанудың әлеу­меттік ғылымдардың кеше­нінен тұратынын ұмытпауымыз керек. Яғни, бұл жерде тарих, мә­дениет­тану, философия болсын, мұның барлығы саясаттанудың негізін қа­лайды. Бүгінгі таңда бұл ғы­лымдардың да деңгейі төмен­деп барады деп айтуға негіз бар. Бұл еліміздің жаңашылдануына, со­ны­мен бірге Қазақстанның жал­пы әлеуметтік-экономикалық да­муына кері әсерін тигізері сөз­сіз.
«Ел, мемлекет қалай дамуы ке­рек, оның бағыты қандай болуы керек?» деп сараптап отыратын 4-5 мектеп қажет-ақ. Дүниежүзі тәжірибесіне сүйенер болсақ, АҚШ-та әрбір ғылыми орталық­тың жанында үлкен саясаттану институттары бар. Мәселен, мұн­дай жерлерден XXI ғасырдың даму тенденцияларын анықтап отырған С.Хантингтон, Ф.Фукуя­ма сияқты үлкен ойшылдар шық­қан. Өкінішке қарай, Қазақстан­да саяси институттар әлі қалып­тасқан жоқ. Керісінше, кері кетіп барады. Бұл дұрыс тенденция емес. Өйткені еліміздің әлеу­мет­тік-экономикалық дамуы төмен­деп кеткен. Биыл экономикалық даму рецессияда. Түптеп кел­ген­де, экономикалық даму тек биз­нестен тұрмайды, ол ең алдымен, халықтың әл-ауқаты мен ойын­дағы мақсат-мұраттарынан да тұрады. Саясаттану дегеніміз – елі­міздің екпінді дамуының не­гізі.
– Бір саланы бір адамның атымен ғана байланыстыру проб­лемасы қаншалықты өзекті деп ойлайсыз? Мәселен, демограф десе марқұм Мақаш Тәтімов, эко­лог десе Мэлс Елеусізов, саясат­танушы десе, айналдырған 5-6 адамның ғана есімі аталып, БАҚ-тарда да көбіне-көп осы аза­мат­тардың сараптамалық ойлары жа­рияланып отырады. Бұл же­тіс­тік пе, әлде…
– Шынын айту керек, бұл же­тіс­тік емес. Жоғарыда айтқа­ным­дай, бұл еліміздегі үлкен мек­теп­тердің жоқтығынан туындаған мәселе. Мектеп дегеніміз – ғылы­ми орталықтар. Егер Қазақстанда 17 миллионнан астам халық тұратын болса, бұл халықтың
43 пайыздан астамы жоғары бі­лімді десек, ел азаматтарына әр саланың әр тарабын түсіндіру үшін, әрине, бір мектеп аз бо­лады. Мектеп дегеніміз – екінші жағынан, дәстүр. Қай саланы ал­саңыз да, әлеуметтік не экономи­калық салада да 4-5 мектеп болуы керек, бұл мектептер өзара бәсе­кеге түссе ғана дамудың нышан­дары пайда болады. Ал Қазақ­станда әлі де болса ондай мек­тептер қалыптаспаған.
– Қоғамда да, билікте де «ма­ман­дар тапшы» дегендей стерео­типтік ой басым ғой. Неге жаңа тұлғалар, жаңа есімдер жоқ? 
– Жаңа тұлғалар пайда болу үшін мектептер мен саланы да­мыту қажет. Мәселен, 90-жыл­дары, жоғарыда атап өткендей, саясаттану бағытында 2-3 мықты мектеп болған, сол жерден көп­теген жарқын тұлғалар озық ой­ларын ұштап, ғылыми тұрғыдан үлкен тәжірибеден өткен.
Сонымен бірге, жоғарғы мек­теп, яғни университеттер мен өмір­дің арасында ешқандай да байланыс жоқ. Саясаттанушы оқытушылар бүгінгі қоғамдық үдерістерден алшақтап кеткен. Саясаттануды оқып жүрген аза­маттар университетті бітіргеннен кейін қайнаған өмірге қалай кі­ріп, онда қалай қалыптасу қа­жет­тігін білмейді. Өкінішке қарай, өн­діріс пен өмір арасында бай­ланыс үзілген. Міне, осындай түйінді мәселелерді шешу керек.
Жалпы, еліміздің дамуына үл­кен әсер ететін тағы бір нәрсе – әлеуметтік орта. Интеллек­туал­дық әлеуметтік ортада ғана үлкен ғылыми орталықтар қалыпта­сады. Ал бүгінгі таңда Білім ми­нистрлігі тарих пәнін, саясаттану пәнін жоғары оқу орындарын­дағы міндетті пәндер тізімінен алып тастаған. Бұл әрине, елі­міз­дің дамуына 4-5 жылдан кейін кері әсерін тигізеді. Өйткені біз­дегі әрбір индивидиум білімді әрі тәрбиелі болуы керек. Ал бола­шақ саясаттанушы тарих пән­дерін оқымайтын болса, оның қоғамға пайдасын тигізуі екіта­лай. Әл-Фараби айтып кеткен­дей, «Ең бірінші білімді адамды емес, тәрбиелі адамды шығаруы­мыз керек». Тәрбиесіз, білімді адам көптеген залал әкеліп, қо­ғамға зиянын тигізуі ықтимал. Яғни, білімді, бірақ тәрбиесіз адам өмірге көп зиянын әкеледі. Бұл мәселелер елді ұлттық рухта тәрбиелеудің деңгейін төмен­де­теді. Бұл үлкен проблема.
– Өзіңіз болашағы бар қандай жас мамандарды білесіз? Оларға танымал болу үшін не жетіспейді?
– Ең алдымен, адамның өз тал­пынысы болуы керек. Қазіргі таңда көптеген саясаттанушылар мемлекеттік қызметпен айналы­сып жүр. Бірақ олардың ішінен жарқын тұлғаларды көріп тұрған жоқпын. Соңғы 10-15 жылдың ішінде ұрпақтар сабақтастығы да үзіліп қалған сияқты.
– Жас саясаттанушылардың әр деңгейдегі әкімдіктерге жұмыс­қа тұрып, іс жүзінде әкімнің пиары­мен айналысуын қаншалықты дұ­рыс деп санайсыз? Жалпы, билік органдары саясаттанушыларды өсіретін жер ме, әлде еркін ойлау қа­білетін өшіретін жер ме?
– Меніңше, бұл өмірдің бір ке­зеңі. Сол үшін мұндай қызмет­терде жұмыс істеу керек. Бірақ сонымен қатар әкімшілік дең­гейінде қалып қою шарт емес. Әйтсе де мемлекеттің шешім қа­былдау мен азаматтық қоғаммен қарым-қатынас мәселелерін прак­тикалық деңгейде көру үшін бұдан да өткен дұрыс.
– Жақында Қазақстан үкі­метінде жаңа құрылым – Дін істері және азаматтық қоғам министр­лігі құрылды. Дәл осы министр­ліктің құрамына жастар мәселесін қосу – жастардың маргиналдану мен радикалдану проблемасының өзектілігіне байланысты ма? 
– Қазіргі таңда Қазақстанда теократиялық мемлекет құрудың күшті лоббиі барын жоғарыда да айттым. Ислам болған күннің өзінде дәстүрлі емес діни ағым­ның идеологиясын таңу қатты жү­ріп жатыр. Мұны тоқтату ке­рек. Ол үшін мемлекеттік күш-жігер қажет. Егер дәл осы ми­нистрлік осы мәселелермен тү­бегейлі айналысатын болса, көп нәрсеге көзіміз жетер еді.
– Ал дәстүрлі емес деп қай ағымды айтар едіңіз?
– Дәстүрлі емес ағым – сәла­физм.
– Яғни, сәлафиттер бүкіл сала­ларды жаулап, қатты белсенділікке көшті дей аласыз ба? 
– Олар өте белсенді боп ба­ра­ды. Сонымен бірге, бұрын мұндай тенденция жоқ еді, бірақ қазіргі таңда Астананың өзінде әйелдер бет-аузын тұмшалап, паранжа, ниқаб киетін болған. Бұл, әрине, жан түршігерлік нәрсе.
– Осы күнге дейін депутаттар жазғы демалыстан оралған соң, сәлафизмге тыйым салатын ар­найы заң қабылданатыны айтыл­ған еді. Бірақ таяуда терроризмге төтеп беру мәселелері Парла­мент­те талқыланған тұста «идеологияға идеологиямен қарсы тұру керек» дегендей әңгімелер айтыла бас­тады. Бірақ қаншалықты хәнафи мәзһабы, діни басқарма мен ға­лымдар сәлафизм идеологиясына қарсы төтеп беруге қауқарлы? 
– Бұл өте үлкен проблема. Бұл өзекті мәселені идеологиялық құралдармен шешу екіталай. Се­бебі, біздің елімізге сырттан келіп жатқан ықпал өте күшті. Ал оған, тіпті бір мемлекеттің ақпараттық күшінің де жетпеуі ықтимал. Ме­нің ойымша, ол үшін заңды кү­шейту керек. Жалпы, мұндай діни ағымдарды тоқтататын заң керек. Ал бұл заңның өтпей қалуының негізгі себебі – мемлекеттік ор­ган­дарда, Мәжілісте, барлық дең­гейде сәлафиттердің лоббиінің күшті екенін көрсетеді. Бұл өте қауіпті тенденция.
Тағы да қайталап айтайын, Қа­зақстанда теократиялық мемле­кет құруға лоббиден бөлек, тап­сырыс та бар сияқты. Өкінішке қа­рай, бұл тапсырыс іс жүзінде жүзеге асып жатыр. Мәселен, дін­тануға – 150 грант пен саясатта­нуға оншақты грант бөлудің өзін­де терең мәселе бар. Алдағы 5-6 жылда Қазақстанның рухани кел­бетінің мүлдем өзгеріп кету қауi­пі жоғары.
– Жастардың радикалды топ­-тар мен теріс ағымдардың жете­гінде кетуі тек әлеуметтік мәселе­лерге ғана байланысты ма? 
– Менің ойымша, ең басты себеп – әлеуметтік мәселе. Екінші мәселе – сырттан келіп жатқан әлеуметтік желілердегі ақпараттар ағыны. Жалпы, бұл бірнеше фак­торлар кешенінен тұратын өзекті мәселе дер едім.
– Сұхбатыңызға рақмет! 

 

Әңгімелескен
Кәмшат ТАСБОЛАТ

Айқын-ақпарат

Related Articles

  • “Геосаясат илеуіне түсіп қалуымыз мүмкін”. Қазақстанда АЭС салуға қатысты сарапшы пікірі

    Елена ВЕБЕР Атом электр стансасын салу және пайдалану экологиялық қатер және төтенше жағдайда адам денсаулығына қауіпті ғана емес, оған қоса соғыс барысында Украинаның Запорожье АЭС-індегі болған оқиға сияқты бопсалау құралы дейді әлеуметтік-экологиялық қордың басшысы Қайша Атаханова. Ол мұның артында көптеген проблема тұрғанын, қазақстандықтарға АЭС салу жөніндегі референдум қарсаңында біржақты ақпарат беріліп, онда тек пайдалы жағы сөз болып жатқанын айтады. Сарапшы АЭС-тің қаупі мен салдары қандай болатыны жайында ақпарат өте аз деп есептейді. Голдман атындағы халықаралық экологиялық сыйлықтың лауреаты, биолог Қайша Атаханова – радиацияның адамдарға және қоршаған ортаға әсерін ширек ғасырдан астам зерттеп жүр. Ол бұрынғы Семей полигонында және оған іргелес жатқан аудандарда зерттеу жүргізген. Қарағанды университетінің генетика кафедрасында оқытушы болған.

  • “Қазақстан дұрыс бағытта”. Деколонизация, Украинадағы соғыс және Қаңтар. Балтық елшілерімен сұхбат

    Дархан ӨМІРБЕК Балтық мемлекеттерінің Қазақстандағы елшілері (солдан оңға қарай): Ирина Мангуле (Латвия), Эгидиюс Навикас (Литва ) және Тоомас Тирс. Совет одағы ыдырай бастағанда оның құрамынан бірінші болып Балтық елдері шыққан еді. Өзара ерекшеліктері бар болғанымен, сыртқы саясатта бірлігі мықты Латвия, Литва және Эстония мемлекеттері НАТО-ға да, Еуроодаққа да мүше болып, қазір көптеген өлшем бойынша әлемнің ең дамыған елдерінің қатарында тұр. Ресей Украинаға басып кіргенде Киевті бар күшімен қолдап, табандылық танытқан да осы үш ел. Соғыс басталғанына екі жыл толар қарсаңда Азаттық Балтық елдерінің Қазақстандағы елшілерімен сөйлесіп, екіжақты сауда, ортақ тарих, Ресей саясаты және адам құқығы тақырыбын талқылады. Сұхбат 8 ақпан күні алынды. “БІЗДЕ ҚАЗАҚСТАНДЫ ДҰРЫС БІЛМЕЙДІ” Азаттық: Сұхбатымызды Балтық елдері мен Қазақстан арасындағы сауда қатынасы

  • “Саясаткерлер пафоспен сөйлегенді жақсы көреді”. Түркі мемлекеттері ынтымақтастығының болашағы бар ма?

    Елнұр ӘЛІМОВА Түркі мемлекеттері ұйымына мүше және бақылаушы мәртебесіне ие елдердің басшыларының Самарқанда (Өзбекстан) бірігіп түскен суреті. 11 қараша, 2022 жыл Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) оныншы саммиті өтіп жатыр. Бұл кездесу не береді? Түркия Ресейдің Украинамен соғыстан бас көтере алмай жатқанын пайдаланып, аймаққа ықпалын күшейтуге тырыса ма? Түркі мемлекеттері ынтымақтастығының, әсіресе әскери салада болашағы бар ма? Азаттық осы жөнінде Солтүстік Кипрдегі Таяу Шығыс университеті саясаттану кафедрасының доценті Әсел Тутумлумен әңгімелесті. ТҮРКИЯНЫҢ МҮДДЕСІ МЕН ЫҚПАЛЫ ҚАНДАЙ? – Астанада Түркі мемлекеттері ұйымының (ТМҰ) оныншы саммиті өтіп жатыр. Ұйым азаматтық қорғаныстың бірлескен механизмін нығайтуға мүдделі. Сондай-ақ күн тәртібінде аймақтағы және сырттағы саяси-экономикалық оқиғаларды талқылау мәселесі тұр. Саммиттің уақыты мен геосаяси контексі жөнінде

  • АҚШ-тың Орталық Азиядағы саясаты өзгерді ме? Елші Дэниел Розенблюммен сұхбат

    Дархан ӨМІРБЕК  АҚШ-тың Қазақстандағы елшісі Дэниел Розенблюмнің Азаттық радиосына берген сұхбаты АҚШ дипломаты Дэниел Розенблюм Қазақстанға елші болып келгеніне бір жылға жуықтады. Оған дейін ол Өзбекстандағы елші қызметін үш жыл атқарған. Орталық Азияға маманданған дипломат аймақ басшыларының Нью-Йоркте президент Джо Байденмен оңаша кездескені саяси жетістік дейді. Азаттық елшіден сұхбат алып, C5+1 саммитінде адам құқығы тақырыбы қаншалық қозғалғанын, Қазақстанға төнген санкция қаупін және АҚШ-тың Орталық Азиядағы саясаты қалай өзгергенін сұрады. НЬЮ-ЙОРКТЕГІ КЕЗДЕСУ ҚАЛАЙ ӨТТІ? – АҚШ президенті Джо Байден жақында Орталық Азия басшыларымен C5+1 форматында кездесті. Саммит алдында құқық қорғау ұйымдары осы жиында адам құқығы басты назарда болса екен деп үміт білдірді. Бұл үміт ақталды ма? – Нью-Йоркте өткен C5+1 саммиті

  • “Украинадағы соғыс ондаған жылға созылуы мүмкін”. Британ генералымен сұхбат

    Важа ТАВБЕРИДЗЕ Украин сарбаздары зенитті қарумен атқылауда. Архив суреті. Ұлыбритания бірлескен күштерінің бұрынғы қолбасшысы, қорғаныс және қауіпсіздік тақырыбында кеңес беріп, дәріс оқитын генерал сэр Ричард Бэрронс майдандағы айла-тәсіл, өндірістік мобилизация және Украина мен Батыс елдері таңдауы соғыстың ондаған жылға жалғасуына қалай әсер ететінін айтып берді.  Генерал сэр Ричард Бэрронс Ұлыбритания бірлескен күштерінің бұрынғы қолбасшысы. Қазір Universal Defense & Security Solutions қорғаныс және күзет компаниясын басқарады. Ол Азаттықтың Грузин қызметімен сөйлесіп, Украинадағы соғыс неге ұзаққа созылатынын талдап берді. Азаттық: Украинада соғыс басталғалы бір жылдан асты. Осы уақыт ішінде қандай сабақ алдық? Ричард Бэрронс: Еуропа үшін жоғары деңгейде сабақ алатын дүниелер болды. Біріншісі, 90-жылдары Қырғиқабақ соғыс аяқталғаннан кейін көбі “енді соғыспайтындай болдық” деп ойлағанымен,

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: