Erlan SAIROV, sayasattanuşı: Sayasattanu – elimizdiñ ekpindi damuınıñ negizi
Tanımal sayasattanuşı Erlan Sairov elimizde Täuelsizdiktiñ 25 jıldığı işinde sayasattanu men äleumettanu bağıttarınıñ damu kezeñderi men qazirgidey qwldilau sebepterin «Ayqın» gazetine bergen arnayı swhbatında söz etedi.
Sonımen qatar sarapşı elimizde jastardıñ marginaldanu men radikaldanu problemasınıñ özektiligin ayta kele, jalpı Qazaqstanda teokratiyalıq memleket qwrudıñ lobbii men «tapsırısı» barın jasırmaydı. Sayasattanuşınıñ oyınşa, är salanı jaulap ülgergen sälafitterdiñ ideologiyasına qarsı hanafi mäzhabına say ideologiyamen tötep berudiñ özi qiın. Sondıqtan bügin naqtı şaralar keşenin qoldanbasa, aldağı 5-6 jılda elimizdiñ ruhani kelbetiniñ tanımastay özgerip ketuiniñ qaupi joğarı degen pikirde.
– Erlan ağa, tanımal sayasattanuşı retinde bügingi sayasattanu ğılımınıñ hal-ahualına, damuına qanday bağa berer ediñiz?
– Biıl egemendigimizdiñ 25 jıldığın atap ötip jatırmız. Osı 25 jıl işinde Qazaqstanda sayasattanu ğılımı ärtürli kezeñderden ötti. 2000 jılğa deyingi sayasattanu ğılımınıñ negizgi tendenciyası damu, ilgerileu boldı dep anıq ayta alamız. Öytkeni däl sol kezderi Qazaqstanda eki-üş ülken ğılımi mektep payda boldı. Onıñ biri – Qazaqstan damu institutı. Bwl ortalıqtan elimizdiñ köptegen tanımal sayasattanuşıları şıqtı, mısal üşin, Dosım Sätbaev, Erlan Qarin, marqwm Meyirjan Maşanov, t.b. Ekinşisi – öz zamanında Aqparat ministrliginiñ mañınan qwrılğan sayasattanu institutı edi, ol jerden Aydos Sarım, Berik Äbdiğaliev, t.b. şıqtı. Sonımen birge, jabıq sayasattanu klubtarı da jwmıs istedi. Osı qwrılımdar sayasattanudı tek pän emes, elimizdiñ damuına özindik üles qosa biletin qoğamnıñ bir böligi deytindey därejege jetkizdi.
2000 jıldardan keyingi kezeñde sayasattanu ğılımına memlekettik organdar men qoğam tarapınan swranıstıñ azayıp ketkeni bayqaladı. Tipti qazirgi küni swranıs joq dese de boladı. Bwl elimizdegi äleumettik-sayasi üderisterge baylanıstı. Sebebi, 2000 jılğa deyin Qazaqstanda demokratiyanıñ keybir nışandarı bolğan, qanday da bolmasın sayasi bäsekelestik boldı. Ol öz kezeginde sayasattanu narığın qalıptastırıp, köptegen tüyindi mäselelerdi şeşudiñ bir qwralı boldı. YAğni, sayasattanuşılarğa, onıñ işinde sarapşı siyaqtı basqa da ğılımdarğa swranıs joğarı edi.
Qazirgi kezde elimizde monosayasi bilik payda bolğandıqtan, sayasattanu ğılımı qwldilap tömendep bara jatır deuge negiz bar. Al däl osı kezeñde elimizdiñ qoğamdıq sayasi ömiri kürdele-nip, sayasi boljau instituttarı auaday qajet.
Kürmeui köp mäselelerdiñ qatarına dini ekstremizmdi, äleumettik sayasi nigilizmdi, qoğamdağı apatiyalıq klimattı jatqızuğa boladı.
Soñğı kezderi Qazaqstannıñ damuına tağı bir äser etip otırğan jayt – din. Mäselen, joğarı oqu orındarına, onıñ işinde Almatıdağı Qazaq wlttıq universiteti men Astanadağı Euraziya wlttıq universitetine bölingen granttardı alsaq, sayasattanuğa jıldan-jılğa bölinetin granttar sanı azayıp baradı. YAğni, sayasattanudıñ damuına eşqanday da jağday jasalmay otır. Sonımen birge, soñğı üş-tört jıldıñ işinde islam dini men dindärlardı damıtuğa granttar köptep bölinip keledi. Mäselen, biıl dintanuğa 150 grant bölingen, al sayasattanuğa – 7 grant! Meniñ oyımşa, Qazaqstanda teokratiyalıq memleket qwrudıñ bel-gili bir lobbii bar siyaqtı. YAğni, sayasi üderisterdi joğarı deñgeyde zayırlı türde saraptay-tın ğılımnıñ fundamenti tömendep keledi. Bwl bizdiñ elimizge ülken äserin tigizbey qoymaydı.
Bwdan tıs sayasattanudıñ äleumettik ğılımdardıñ keşeninen twratının wmıtpauımız kerek. YAğni, bwl jerde tarih, mädeniettanu, filosofiya bolsın, mwnıñ barlığı sayasattanudıñ negizin qalaydı. Bügingi tañda bwl ğılımdardıñ da deñgeyi tömendep baradı dep aytuğa negiz bar. Bwl elimizdiñ jañaşıldanuına, sonımen birge Qazaqstannıñ jalpı äleumettik-ekonomikalıq damuına keri äserin tigizeri sözsiz.
«El, memleket qalay damuı kerek, onıñ bağıtı qanday boluı kerek?» dep saraptap otıratın 4-5 mektep qajet-aq. Düniejüzi täjiribesine süyener bolsaq, AQŞ-ta ärbir ğılımi ortalıqtıñ janında ülken sayasattanu instituttarı bar. Mäselen, mwnday jerlerden XXI ğasırdıñ damu tendenciyaların anıqtap otırğan S.Hantington, F.Fukuyama siyaqtı ülken oyşıldar şıqqan. Ökinişke qaray, Qazaqstanda sayasi instituttar äli qalıptasqan joq. Kerisinşe, keri ketip baradı. Bwl dwrıs tendenciya emes. Öytkeni elimizdiñ äleumettik-ekonomikalıq damuı tömendep ketken. Biıl ekonomikalıq damu recessiyada. Tüptep kelgende, ekonomikalıq damu tek biznesten twrmaydı, ol eñ aldımen, halıqtıñ äl-auqatı men oyındağı maqsat-mwrattarınan da twradı. Sayasattanu degenimiz – elimizdiñ ekpindi damuınıñ negizi.
– Bir salanı bir adamnıñ atımen ğana baylanıstıru probleması qanşalıqtı özekti dep oylaysız? Mäselen, demograf dese marqwm Maqaş Tätimov, ekolog dese Mels Eleusizov, sayasattanuşı dese, aynaldırğan 5-6 adamnıñ ğana esimi atalıp, BAQ-tarda da köbine-köp osı azamattardıñ saraptamalıq oyları jariyalanıp otıradı. Bwl jetistik pe, älde…
– Şının aytu kerek, bwl jetistik emes. Joğarıda aytqanımday, bwl elimizdegi ülken mektepterdiñ joqtığınan tuındağan mäsele. Mektep degenimiz – ğılımi ortalıqtar. Eger Qazaqstanda 17 millionnan astam halıq twratın bolsa, bwl halıqtıñ
43 payızdan astamı joğarı bilimdi desek, el azamattarına är salanıñ är tarabın tüsindiru üşin, ärine, bir mektep az boladı. Mektep degenimiz – ekinşi jağınan, dästür. Qay salanı alsañız da, äleumettik ne ekonomikalıq salada da 4-5 mektep boluı kerek, bwl mektepter özara bäsekege tüsse ğana damudıñ nışandarı payda boladı. Al Qazaqstanda äli de bolsa onday mektepter qalıptaspağan.
– Qoğamda da, bilikte de «mamandar tapşı» degendey stereotiptik oy basım ğoy. Nege jaña twlğalar, jaña esimder joq?
– Jaña twlğalar payda bolu üşin mektepter men salanı damıtu qajet. Mäselen, 90-jıldarı, joğarıda atap ötkendey, sayasattanu bağıtında 2-3 mıqtı mektep bolğan, sol jerden köptegen jarqın twlğalar ozıq oyların wştap, ğılımi twrğıdan ülken täjiribeden ötken.
Sonımen birge, joğarğı mektep, yağni universitetter men ömirdiñ arasında eşqanday da baylanıs joq. Sayasattanuşı oqıtuşılar bügingi qoğamdıq üderisterden alşaqtap ketken. Sayasattanudı oqıp jürgen azamattar universitetti bitirgennen keyin qaynağan ömirge qalay kirip, onda qalay qalıptasu qajettigin bilmeydi. Ökinişke qaray, öndiris pen ömir arasında baylanıs üzilgen. Mine, osınday tüyindi mäselelerdi şeşu kerek.
Jalpı, elimizdiñ damuına ülken äser etetin tağı bir närse – äleumettik orta. Intellektualdıq äleumettik ortada ğana ülken ğılımi ortalıqtar qalıptasadı. Al bügingi tañda Bilim ministrligi tarih pänin, sayasattanu pänin joğarı oqu orındarındağı mindetti pänder tiziminen alıp tastağan. Bwl ärine, elimizdiñ damuına 4-5 jıldan keyin keri äserin tigizedi. Öytkeni bizdegi ärbir individium bilimdi äri tärbieli boluı kerek. Al bolaşaq sayasattanuşı tarih pänderin oqımaytın bolsa, onıñ qoğamğa paydasın tigizui ekitalay. Äl-Farabi aytıp ketkendey, «Eñ birinşi bilimdi adamdı emes, tärbieli adamdı şığaruımız kerek». Tärbiesiz, bilimdi adam köptegen zalal äkelip, qoğamğa ziyanın tigizui ıqtimal. YAğni, bilimdi, biraq tärbiesiz adam ömirge köp ziyanın äkeledi. Bwl mäseleler eldi wlttıq ruhta tärbieleudiñ deñgeyin tömendetedi. Bwl ülken problema.
– Öziñiz bolaşağı bar qanday jas mamandardı bilesiz? Olarğa tanımal bolu üşin ne jetispeydi?
– Eñ aldımen, adamnıñ öz talpınısı boluı kerek. Qazirgi tañda köptegen sayasattanuşılar memlekettik qızmetpen aynalısıp jür. Biraq olardıñ işinen jarqın twlğalardı körip twrğan joqpın. Soñğı 10-15 jıldıñ işinde wrpaqtar sabaqtastığı da üzilip qalğan siyaqtı.
– Jas sayasattanuşılardıñ är deñgeydegi äkimdikterge jwmısqa twrıp, is jüzinde äkimniñ piarımen aynalısuın qanşalıqtı dwrıs dep sanaysız? Jalpı, bilik organdarı sayasattanuşılardı ösiretin jer me, älde erkin oylau qabiletin öşiretin jer me?
– Meniñşe, bwl ömirdiñ bir kezeñi. Sol üşin mwnday qızmetterde jwmıs isteu kerek. Biraq sonımen qatar äkimşilik deñgeyinde qalıp qoyu şart emes. Äytse de memlekettiñ şeşim qabıldau men azamattıq qoğammen qarım-qatınas mäselelerin praktikalıq deñgeyde köru üşin bwdan da ötken dwrıs.
– Jaqında Qazaqstan ükimetinde jaña qwrılım – Din isteri jäne azamattıq qoğam ministrligi qwrıldı. Däl osı ministrliktiñ qwramına jastar mäselesin qosu – jastardıñ marginaldanu men radikaldanu problemasınıñ özektiligine baylanıstı ma?
– Qazirgi tañda Qazaqstanda teokratiyalıq memleket qwrudıñ küşti lobbii barın joğarıda da ayttım. Islam bolğan künniñ özinde dästürli emes dini ağımnıñ ideologiyasın tañu qattı jürip jatır. Mwnı toqtatu kerek. Ol üşin memlekettik küş-jiger qajet. Eger däl osı ministrlik osı mäselelermen tübegeyli aynalısatın bolsa, köp närsege közimiz jeter edi.
– Al dästürli emes dep qay ağımdı aytar ediñiz?
– Dästürli emes ağım – sälafizm.
– YAğni, sälafitter bükil salalardı jaulap, qattı belsendilikke köşti dey alasız ba?
– Olar öte belsendi bop baradı. Sonımen birge, bwrın mwnday tendenciya joq edi, biraq qazirgi tañda Astananıñ özinde äyelder bet-auzın twmşalap, paranja, niqab kietin bolğan. Bwl, ärine, jan türşigerlik närse.
– Osı künge deyin deputattar jazğı demalıstan oralğan soñ, sälafizmge tıyım salatın arnayı zañ qabıldanatını aytılğan edi. Biraq tayauda terrorizmge tötep beru mäseleleri Parlamentte talqılanğan twsta «ideologiyağa ideologiyamen qarsı twru kerek» degendey äñgimeler aytıla bastadı. Biraq qanşalıqtı hänafi mäzhabı, dini basqarma men ğalımdar sälafizm ideologiyasına qarsı tötep beruge qauqarlı?
– Bwl öte ülken problema. Bwl özekti mäseleni ideologiyalıq qwraldarmen şeşu ekitalay. Sebebi, bizdiñ elimizge sırttan kelip jatqan ıqpal öte küşti. Al oğan, tipti bir memlekettiñ aqparattıq küşiniñ de jetpeui ıqtimal. Meniñ oyımşa, ol üşin zañdı küşeytu kerek. Jalpı, mwnday dini ağımdardı toqtatatın zañ kerek. Al bwl zañnıñ ötpey qaluınıñ negizgi sebebi – memlekettik organdarda, Mäjiliste, barlıq deñgeyde sälafitterdiñ lobbiiniñ küşti ekenin körsetedi. Bwl öte qauipti tendenciya.
Tağı da qaytalap aytayın, Qazaqstanda teokratiyalıq memleket qwruğa lobbiden bölek, tapsırıs ta bar siyaqtı. Ökinişke qaray, bwl tapsırıs is jüzinde jüzege asıp jatır. Mäselen, dintanuğa – 150 grant pen sayasattanuğa onşaqtı grant böludiñ özinde tereñ mäsele bar. Aldağı 5-6 jılda Qazaqstannıñ ruhani kelbetiniñ müldem özgerip ketu qauipi joğarı.
– Jastardıñ radikaldı top-tar men teris ağımdardıñ jeteginde ketui tek äleumettik mäselelerge ğana baylanıstı ma?
– Meniñ oyımşa, eñ bastı sebep – äleumettik mäsele. Ekinşi mäsele – sırttan kelip jatqan äleumettik jelilerdegi aqparattar ağını. Jalpı, bwl birneşe faktorlar keşeninen twratın özekti mäsele der edim.
– Swhbatıñızğa raqmet!
Äñgimelesken
Kämşat TASBOLAT
Ayqın-aqparat
Pikir qaldıru