|  |  | 

Тарих Әдеби әлем

ҮРЕЙЛІ ҮШ СОРАҢ 

―Үшінші бөлім
“Мәңгітастан” үзінді14502849_611298465697625_5190145110399756983_n

Жорықшы қол түн ортасы ауғанша ептеп көз шырымын алып, аттанып кетті. Таң атпай олар манағы от көрінген тауға жақындап келіп ат басын ірікті.
Сол кезде солтүстіктің ақша қары қылаулап тұр еді. Таң ата үскірік жел басылып қар торғайбастап түсе бастады. Дала ақ көрпеге оранып, тек қара сеңгір жон-жоталар мен секі тастар, биік сораңдар ғана қарауытып көрінеді. Қосын жақындап келсе манағы от жаққан жерде ешкім қалмапты. Тек жапа қостың орнындай етіп үйген сексеуіл маздап жана-жана басылып, бықсып қалыпты. Жаңа жауған қар астында атты аламанның ойқастаған ізі ғана жатыр. Жорықшы қол сол ізге түсті.
Бұл әдейі шырға екенін білген жорықшы қол жан-жағына жіті байқастап, өте сақ келе жатты.
―Тақсыр, бұлар онша көп емес, ары кетсе елу шақты атты адамның ізі, деді Ван Либэнь.
―Қарай гөр, өздерінше алдап соқпақшы! – деді Сяо Сы-ие үзеңгісін шірене алға таман ұмсынып қойып.
―Соны демейсіз бе?! – деп Ли Дачжэн де оны қостап қояды. Сол кезде алда келе жатқан бір сардар:
― Ананы қара! – деп айғай салды.
Анадайда жота басында бір қауым атты сарбаз ұйлығып, бұларға қара беріп тұр еді.
―Жаңағы отты жаққан осылар. Оларды тұс-тұсынан қоршап ұстап әкеліп, әкесін көзіне көрсетейік. Сонда өздері-ақ маңырап береді! – деді Сяо Сы-ие.
―Ендеше не тұрыс, екі бағытқа бөлініп қоршаңдар! – деді. Сол-ақ екен, Ли Дачжэн мен Ли Цзиньцзя өз қосындарын бастап, екі қанаттан шұғыл шеп жайды. Манадан жорықшы қолдың санын, ат-көлігінің қарымын байқап тұрған түріктер табғаштар екі қанаттан бүруге айналғанда жіті қимылдап, кезқұйрықтан тайсаған күйкентайдай жалт беріп, ізім-ғайым жоқ болды. Манадан арсалда болған қалың қол ойда-жоқта жер сипап қалды.
―Қап әттеген-ай! – деп Сяо Сы-ие санын бірақ ұрды, бұл немелер қарамызды байқап қалды.
―Қалың қолдың келе жатқанын байқаған олар енді әсте тұзақ баспайды.
―Ол рас. Біз олардың елін басып алсақ, салт атты қол қайда барар дейсің.
―Бәле!
Қалың қол Бөрілі тауды бөктерлеп, оның батыс жақ сауырына қарай тартты. Әлгіндегі елу шақты атты адамның ізі де солай қарай кеткен еді. Олар тауды қапталдай шолғыншылардың ізінен жаңылмай тартып отырды. Бір кезде Бөрілі таудың биік сораңдары азайып, тау бара-бара жатағандап, салбыртыланып келіп тура батысындағы үлкен ойпаңға ұмсынып барып тоқтады. Әлгі аттылардың ізі ар жақ, бер жағына көз жетпейтін сол үлкен ойпаңға таман ойысып, одан әрі тура оңтүстік батысқа – Құлантау жаққа тартып кетіпті. Жорықшы қол соңынан тағы біраз қуғанымен олардың қарасын кезіктіре алмады. Оның үстіне сәл желемік аралас борай жауған қалың қар біраздан соң ізді көрсетпей тастады.
―Бұлар Құлантауға кетті. Ұры-қарының бәрі сонда деген сөз. Қырсыққанда күннің райы да мұнша бұзылар ма. Мұндайда бөрі мен түріктің бірдей құтыратын әдеті ғой. Құрып кеткір, сақ болыңдар, -деді Сяо Сы-ие атының басын іркіп.
―Бас қолбасшы, ендеше бұлардың негізгі халқы Шұғай құзында қалған екен! – деді Ван Либэнь.
―Бізден бір қателік кетіпті, – деді Сяо Сы-ие де қабағат ойланып, әсілінде Шұғай құзының шығысынан бастап сүзсек болғандай екен.
―Дегенмен сіздің айтқаныңыздың да жаны бар, түріктер ешқашан да бізді текке шырғаламайды. Олардың мал-мүлкі мен ошарлы елінің Шұғай құзында қалғанына еш күмәнім жоқ, – деді Ли Дачжэн.
―Мен алыстағы он оқтардың жеріне барғанымда олар бізді ылғи да осылай алдап апарып жасанған жауға тап қылатын еді. Сөйтсек, олардың салт атты сарбаздары бір жақта, жай бұқарасы бір жақта жүреді екен. Меніңше, олардың қалың қолымен айқасқаннан көрі, ауыл-аймағын, қатын-баласын басып қалған жөн. Сол кезде олар өздері-ақ келіп айқасқа түседі. Ал біз шаршамай, шалдықпай-ақ табандап тұрып оларды бір-бірден жамсата береміз. Өйткені біз – көп, олар – аз. Олар қаншамызға төтеп береді дейсің.
―Табылған ақыл! – деп Ли Дачжэн бөркін аспанға атты.
―Қалың түрік қыр астынан тап бергенде көрермін әуселеңді! – деп Ван Либэнь анадайда тұрып мырс-мырс етіп миығынан күлді. Түйе пішкен жеріне жоламайды демекші, оның түріктерден жүрегі шайлыққалы қашан.
Түрік шолғыншылары Құлан тауға беттегенде, бұлар қалған ел-жұртты басып қалу ойымен мүлде кері бағытқа – Шұғай тауына қарай тартты. Қар барған сайын үдей жауып, арты ақ түтекке ұласты. Жорықшы қол батыстан үрген борасынға арқасын беріп желдің ығына қарай үдіре тартып отырды. Құдды әлде бір көне заманғы қытай ақынының солтүстіктің қарлы бұрқағын өлеңге қосып:

Аспан қолы қаһарланып күміс теңіз сапырды,
Ақ кіреуке меруерттер жарқ-жұрқ етіп шашылды,
Ағараңдап айдағарлар көк жүзінде жұлқысты,
Саудыраған қабыршағы қапалақтап жерге ұшты,

-дегеніндей болды. Жер мен көктің көбесі қайда жымдасқаны белгісіз осынау аппақ әлемде мынау төбеден төніп тұрған Бөрілі таудың қара сеңгір шоқылары да бұлдырап әрең көзге түседі. Егер Бөрілі таудың ұзыннан ұзаққа созылған сұлбасы болмаса бұлар әлде қашан бағыттан адасар еді. Оның үстіне уақыттың да қай шама болғаны белгісіз. Түс пе, бесін бе әлде екінті ме – білу қиын. Бірақ күздің күрмеуге келмейтін қысқа күні қанша тұрар дейсің. Бір демде жер-әлем қара барқындап, қас қарайып бара жатты. Осы кезде таңертеңнен ақ бұрқаққа бөленіп, мәре-сәре болып жатқан ақ ұлпа әлем де енді біртүрлі үрей құшағына тоғып бара жатқандай еді.
Көк түндігі жабылып, жерге қараңғы түссе де, ақша қармен шағылысқан түнгі алакеуімде қосын үздіксіз алға жылжып келе жаты. Бірақ олар арттарынан мыңдаған түркі аттыларының ізге түсіп келе жатқанынан хабарсыз еді. Олар ойлағандай түркінің қаймана қалың жұрты да Шұғай құзын қыстап отырмаған болатын. Ата-бабасынан сан айқасты басынан кешкен түріктер табғаштардың сыр-сипатын жақсы білетін. Сол себепті, олар жауды әдейі бейбіт халық бекінген Құлантауға қарай бастады. Жау мұны әдейі жасалған шырға деп ойлап, шығысқа қайтып кетті. Енді міне, иен жатқан Шұғай құзына қарай бекер ат терлетіп келеді.
Басы Бөрілі таудан басталатын Шұғай құзы ұзыннан-ұзақ мың шақырымға созылып жатқан орқашар қара тау еді. Оңтүстігі – тау бөктерін кенерелей аққан Сарыөзен, Қара Нарын. Шығысы – Талқымға тиіп жатқан жатаған, миқы адырлар. Шұғай құзы шығысқа қарай салбыртылана созылып барып таусылған жерде Сарыөзен жалт беріп оңтүстікке қарай ағатын.

Тұрсынхан Зәкенұлы

Related Articles

  • Христиан миссионерлерінің құмдағы іздері

    Орыны: Қашқар қ-сы; Жылы: 1933 ж; Аты-жөні: Қабыл Ахонд; Діні: христиан; Түсініктеме: Бұл жігіттің кейінгі есімі Қабыл Ахонд, христиан дінін қабылдаған алғашқы ұйғыр. Кейін діни сеніміне байланысты өлтірілген. Сурет еуропадағы миссионерлік музей архивінде сақтаулы. Аталған музейде жүздеген христиан ұйғыр өкілдерінің суреті сақталған. 1930 жылдары христиан ұйғырларына тұрғылықты мұсылмандар мен әкімшілік билік тарапынан қысым көрсетіле бастаған соң бір бөлімі миссионерлерге ілесіп еуропа елдеріне “һижраға” кетті. Алқисса Христиан әлемінің Қашқарияға баса мән беруі әсіресе Яқұп Бек мемлекеті кезеңінде жаңа мүмкіндіктерді қолға келтірді. 1860-70 жж. Қашқарияның Цин империясына байланысты көңіл күйін жақсы пайдаланған Христиан әлемі Үндістан мен Тибет арқылы Қашқарияға мәдени ықпалын жүргізе бастады. Олардың мақсаты бұл аймақты Ресей империясынан бұрын өз ықпалына

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: