ءبارى قان ءۇرىمجىنىڭ اينالاسى،
ەسكى تام، ۇڭعىل-شۇڭعىل، ساي-سالاسى.
ىشەگىن ولگەن جاننىڭ يتتەر سۇيرەپ،
دومالاپ، قارعا شوقىپ جاتىر باسى.

بارساڭدار ءۇرىمجىنىڭ قالاسىنا،
كوزىڭ سال قالتارىس ساي-سالاسىنا.
«ۇمىتپا ولە-ولگەنشە وسىنى» دەپ،
تاپسىرىپ كەت بالاڭنىڭ بالاسىنا.

– ءى –

قانشا شامشىل، قانشا قيامپۇرىس، قانشا قول اپارتپاس، بەت قاراتپاس اساۋ بولعانىمەن، قاپىدا تورعا تۇسكەن كوك ەركەسى قىران دا كىسى قولىنا قاراعان كىرىپتارلىق حالىنە بىرتە-بىرتە كوندىگەر ەدى. سول ءتۇز قىرانى تەكتەس، ءومىر بويى بوستاندىق ءۇشىن الىسقان دالا سەرىسى وسپان دا ءوزىنىڭ باسقا تۇسكەن تۇتقىندىق تاعدىرىنا امالسىز بويسۇندى. سوعىس ونەرىنەن مول حابارى بار، اتىس-شابىسقا جاستايىنان ماشىققان باتىر جەڭىس بار جەردە جەڭىلىستىڭ دە بولاتىنىن، ادام باسىنداعى باق تا، سور دا الما-كەزەك اۋىسىپ تۇراتىن دۇنيە ەكەنىن بۇرىننان بىلەتىن-ءدى. قولعا تۇسكەننەن كەيىنگى العاشقى دولى اشۋ، وزەكتى ورتەگەن وكىنىش، دارمەنسىزدىكتەن تۋعان ىزا-نالا دا بىرتىندەپ تاراي باستادى. سابىر-تاعات تاۋىپ، ساباسىنا تۇسۋىنە باتىردىڭ حاققا سەنگەن ءدىندار تاقۋالىعى دا سەپتىگىن تيگىزگەن سەكىلدى. وسىنىڭ ءبارى جازمىش، اللانىڭ بۇيرىعى دەپ قاراعان. «بۇل دا – جاراتۋشىسىنىڭ ءوز قۇلىنا جىبەرگەن سىناعى شىعار. ەگەر سەن ناعىز مۇسىلمان بولساڭ، قاس جاۋىڭنىڭ مەيماناسى تاسىعان استامدىعىنا، كورسەتكەن قورلىق-زورلىعىنا شىداۋىڭ كەرەك» دەگەن وزىنە-ءوزى.
سوڭعى جىلدارى باستان جىعا قيسايىپ، باق قايتىپ، تاعدىردىڭ تايعاق تارتقانى بىرتىندەپ بىلىنە باستاعان. وسپاننىڭ كۇشى – التايدا ەكەن. بۇلارعا التايدىڭ ءار بۇتاسى پانا، ءار جارتاسى قالقان ەدى-اۋ شىركىن! كورمەگەن جەردىڭ وي-شۇقىرى كوپ، التايدان تۇستىككە قالاي اۋدى، سولاي، ساربازدار جەر جادىسىنان جاڭىلا بەردى. جاڭا ورتانى ادام دا، مال دا جەرسىنبەگەن. بۇرىن بايتىك-قاپتىق تاۋلارىنا بەكىنگەندە، موڭعولى، ورىسى، ءۇش ايماعى بار، ءۇش جاقتاپ جابىلعاندا بوي بەرمەي-اق كەتىپ ەدى. كەيىن جەمسارى، باركول، قۇمىلدى باسىپ، گانسۋ جەرىنە اۋعاندا، ەندى قىزىل قىتايمەن بەتپە-بەت كەلدى. باياعى كەڭ قولتىق، بوكسەسى بوس، ات ۇستىندە قوپاڭداپ ارەڭ جۇرەتىن قارا قىتايداي ەمەس، قىزىل قىتايىڭ ءتىپتى ولەرمەن ەكەن. ارعى ىشكى جاقتان تۇياقتارىن تاس قاقپاي كىلەڭ جەڭىسپەن كەلە جاتسا كەرەك، ەكپىندەرى تىم قاتتى. ءبىر شەتىنەن اتىپ، قىرىپ جاتساڭ دا العان بەتتەرىنەن قايتپايدى… امال نە، كوپتىڭ اتى – كوپ، سوڭعى دۋڭحۋاڭ ماڭىنداعى سوعىستا ساربازداردىڭ كوبى وققا ۇشىپ، باتىردىڭ توڭىرەگى سەلدىرىپ-اق قالىپ ەدى.
ال، باقايداعى اقىرعى ايقاستا ساربازدار ءۇش تاۋلىك بويى ءنار تارتپادى عوي. قۇرساۋدا قالعان جەرىنەن جارىم-جارتىسى قورشاۋدى ارەڭ جارىپ شىققان. ءبىر تۇسىنبەيتىنى، قان مايداننان شىعا سالىپ، قاسىنداعى سەرىكتەرىنەن ءبولىنىپ، وسپان ءوز اۋىلىنا نەگە كەلدى سوندا؟ سۋسىن ءىشىپ، جۇرەك جالعايىن دەدى مە، الدە ناقسۇيەر ايەلى بايانمەن قوشتاسايىن دەپ كەلدى مە؟! ايتەۋىر، «شىعاسىعا يەسى باسشى» دەپ، قىرسىققا باستاعان ءجۇرىس بولدى سول ساپارى. التايدا جولى بولىپ، قول باستاپ جۇرگەندە ماڭايىن باسا الماعان سايقال اجال جات جەردە باتىردىڭ يىعىنا شىعىپ، جەزدەسىندەي قىلجاقتاپ، ويناي باستامادى ما… سويتسە، قىر سوڭىنا تۇسكەن قۋعىنشى اسكەر دە تاقاۋ ەكەن، الدىنداعى ءبىر كەسە شايدى ىشەر-ىشپەستەن اۋىلدى جاۋ باسىپ قالدى. ايەلى بايان دا ۇيدەن جۇگىرە شىعىپ، بەلدەۋدە تۇرعان اقبوزدى كولدەنەڭ تارتا بەرگەن.
بىراق، قىرسىققاندا ءىستىڭ وڭعا باسپايتىنى بەلگىلى عوي، انشەيىندە قۇستاي ۇشاتىن اقبوز كوكتەمگى جىلىمىقتا توڭى ەندى ءجىبي باستاعان سازداۋىت جەردە تولارساقتاپ، بارباڭداپ شابا الساشى. اقىرىندا اقبوز وققا ۇشتى. وسىنىڭ الدىندا عانا ساقىلداپ تۇرعان ماۋزەرى جەز شايناپ اتىلماي قالدى… ارعى جاعى بەلگىلى عوي، قالىڭ شەرىك سول ارادا شەگىرتكەدەي جابىلىپ ءجۇرىپ، باتىردى لەزدە بايلاپ الدى.
وسپاندى ۇستاۋعا تۇتاس ءبىر پولك كەلگەن ەكەن. سونداعى قىتاي شەرىكتەرىنىڭ قۋانعانىن ايتپا! قاۋقىلداسىپ شۋلاعان ايعاي-سۇرەنى كوپكە دەيىن باسىلماي تۇردى. الدەبىر كىشى كوماندير مەن سولداتتى كوپ ادام اسپانعا لاقتىرىپ، قاقپاقىلداپ ءجۇر. سويتسە، كىشى كوماندير – اقبوزدى اتىپ تۇسىرگەن مەرگەن ەكەن دە، سولدات – وسپاندى تۋ سىرتىنان كەلىپ باسسالعان «باتىر» ەكەن. بۇل ەكەۋىن الدا ۇلكەن ماراپات كۇتىپ تۇرعانى ايدان-انىق. ءاسىلى، وسپاندى قولعا ءتۇسىرۋ – قىتاي ارمياسىنىڭ تالايدان بەرگى زور جەڭىسى بولسا كەرەك.
ولار قولعا تۇسكەن باندىنى گانسۋ ولكەسىنىڭ شەتكى قالالارىنىڭ ءبىرى دۋڭحۋان اباقتىسىندا ەكى كۇن ۇستادى دا، قاتاڭ كۇزەتپەن ۇرىمجىگە قاراي الىپ ءجۇردى. وسپاندى ءۇستى اشىق جۇك ماشيناسىنا وتىرعىزىپ، اۆتومات اسىنعان ون شاقتى شەرىك ونى قورشاي ورنالاستى. ساقال-شاشى قاۋعاداي بوپ ءوسىپ كەتكەن، باسىندا توبەسى شوشاق كەرەي تىماعى، ۇستىندە قالىڭ كۇپىسى بار وسپان كىلەڭ شولاق ەتەك شەرىكتەردىڭ ورتاسىندا توبەدەي بولىپ، كوزگە ەرەكشە شالىنادى. بۇلاردىڭ الدى-ارتىندا كەلە جاتقان ەكى جۇك ماشيناسىندا دا لىق تولى اسكەر بار. سوعان قاراعاندا، جول-جونەكەي باندىلار شابۋىلداپ، وسپاندى قۇتقارىپ اكەتە مە دەپ قاۋىپتەنەتىن سەكىلدى.
وبالى كانەكي، العاشقى جان الىپ، جان بەرىسكەن ايقاستان كەيىن تۇتقىنعا سوقتىققان، جابىرلەگەن ەشكىم بولعان جوق. كۇتىمى جاقسى، تاماعى توق. ءسىرا، سوعان قاراعاندا، جوعارىدان «وسپاننىڭ ءبىر تال شاشىن تۇسىرمەي اكەلۋ» جونىندە بۇيرىق بولعان ءتارىزدى. جولداعى ءبىر بەكەتتەن شەرىكتەر بىرنەشە گازەت ساتىپ اكەلىپ، جابىرلاپ وقىپ جاتقان. وسىنداعى توپتىڭ باستىعى «مىنانى كوردىڭ بە» دەگەندەي ءبىر گازەتتى تۇتقىننىڭ كوزىنە توستى. ماسساعان، گازەتتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنە وسپاننىڭ سۋرەتى باسىلىپتى. بادىرايعان يروگليفتەرمەن باندىنىڭ قولعا تۇسكەنى جايىندا حابار بەرىلىپتى. دەمەك، كۇللى قىتاي ەلى ءبىر-بىرىنەن ءشۇيىنشى سۇراپ، دۇرلىگىپ جاتىر دەگەن ءسوز. بەجىنگە، ماسكەۋگە، ۇلانباتورعا قۋانىشتى جەدەلحاتتار كەتكەن شىعار. ءبىر ەسەپتەن، وسپاندا ءتىپتى ارمان جوق. ونىڭ قولعا ءتۇسۋىن قانشا ەل، قانشاما مەملەكەت ءتورت كوزبەن كۇتىپ وتىرعان دەسەيشى؟!
تۇتقىندى قورعاپ-قورشاعان ماشينالار تىزبەگى الدەبىر ساقتىقپەن تۇندە بەكەتتەردە ايالداپ، تەك كۇندىز ءجۇرىپ وتىردى. ولار جول-جونەكەي قۇمىلدى، باركولدى باسىپ، تيان-شاننىڭ تۇستىك جاعىمەن ۇرىمجىگە قاراي تۋرا تارتىپ كەلەدى. وسپان بۇل وڭىردە جورتىپ كورمەگەن. جەر قۇيقاسى جۇقا، سورتاڭدى، شولەيتتى بولىپ كەلەدى ەكەن. قازىر ناۋرىز ايىنىڭ ورتا شەنى، كۇن جىلىنىپ، جەر كوكتەي باستاپتى. ەگىس القاپتارىندا ديقاندار جەر جىرتىپ ءجۇر. سوناۋ بۇلدىراپ كورىنگەن – بوعدا تاۋى بولار. تەرىسكەي جاعىنان قاراعاندا، تىم تىگىل بوپ كورىنەتىن بوعدا سىلەمدەرىنىڭ كۇنگەي جاعى بىردەن جاتاعان تارتىپ، الاسا ادىرلى بوپ كەتە مە، قالاي؟ مىنە، ايگىلى تۇرپان ويپاتى، ەرەنقابىرعانىڭ بوعدامەن تۇيىسەتىن تۇسىنداعى داۋانشىڭ اسۋى. التايعا بارىپ، ساۋدا ىستەپ جۇرەتىن ءبىر ۇيعىر جىگىتى ويىن-تويدا «داۋانشىڭدا ءبىر جارىم بار قامبارحان اتتى» دەپ ولەڭدەتىپ قويا بەرۋشى ەدى. سول «داۋانشىڭى» وسى ەكەن-اۋ!
بۇل كۇندە موتورلى كولىككە جەر الىس پا. باياعىدا اتپەن، تۇيەمەن ايلاپ جۇرەتىن جەرگە بۇلار ەكى-ءۇش كۇندە جەتىپ كەلدى. بۇگىن 1951-جىلدىڭ 15-ناۋرىزى. قاراۋىندا ايىرىقشا قورعاۋداعى «قاستەرلى» جولاۋشىسى بار ماشينالار تىزبەگى ءۇرىمجىنىڭ تۇستىك جاعىنان قالاعا قاراي ەنىپ كەلە جاتتى. ال، ءۇرىمجى بۇل جولاۋشىلاردى بەينە كەلىن تۇسىرەتىن اۋىلداي كۇنى بۇرىن تاعاتسىز كۇتىپ وتىرسا كەرەك. ماشينالار تىزبەگى ۇلانبايدان وتە بەرە بۇلارعا تاعى ءبىر سالتاناتتى توپ قوسىلدى. ماشينا تولى مۋزىكانتتار، كۇمپىلدەگەن وركەستر… وسپاننىڭ تاڭعالعانى: الگىلەر بىردەن جەڭىس مارشىن ويناي جونەلدى. كادىمگىدەي مەرەكە الدىندا وينالاتىن جەڭىس مارشى. بۇل نەنىڭ قۇرمەتى؟ نەنىڭ قۋانىشى؟ الدە تۇتقىندى مازاق ەتكەن تۇرلەرى مە؟ جوق، ەشقانداي دا مازاق ەمەس. بۇل – قىتاي ارمياسىنىڭ الدەبىر جورىقتان زور جەڭىسپەن ورالعان كەزدە وينالاتىن سالتانات جىرى، ماداق مارشى بولاتىن. دەمەك، بۇل – وسپانعا كورسەتىلگەن قۇرمەت ەمەس، باندىنى قولعا تۇسىرگەن جەڭىمپاز ارميانى قارسى الۋ ءساتى. ەندى قالاي؟ ون جىل بويى بۇكىل شىڭجاڭدى قان قاقساتىپ، ورىستى، قىتايدى، موڭعولدى يت اۋىرەگە سالعان قاندىبالاق باندىنى تۇتقىنداپ اكەلە جاتسا! ونداي ەرلەرگە ءدال بۇگىن قانداي قۇرمەت كورسەتسە دە ارتىق ەمەس.
كوشە تولى حالىق. وسپان تانىس-بىلىستەن بىرەۋلەر كورىنە مە دەپ جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ونداي ەشكىم كوزىنە تۇسپەدى. «دوڭگەلەنگەن دۇنيە-اي! – دەدى باتىر ىشتەي كۇڭىرەنىپ. – ءبىر كۇن بەتىڭدى، ءبىر كۇن سىرتىڭدى بەرىپ، كىنامشىل قاتىنشا وسىلاي قىرىق قۇبىلاتىنىڭ بار-اۋ!». ولاي دەيتىنى، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن، 1947-جىلدىڭ جازىندا ولكەلىك قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شاقىرۋىمەن وسى ۇرىمجىگە قوناققا كەلگەنى ەسىنە ءتۇسىپ ەدى. وندا وسپاننان قادىرلى ادام جوق. گومينداڭ وكىمەتىمەن كوممۋنيزمگە قارسى وداق قۇرىپ جاتقان كەزى. بۇلار باتىر-بيلەرى، ەر-ايەلى ارالاس قىرىقتاي ادام بولاتىن. قىر قازاقتارى «تام ۇيدە تىنىسىمىز تارىلىپ كەتەدى» دەگەن سوڭ، ءۇرىمجىنىڭ ىرگەسىندەگى شۋ موگۋ اڭعارىنا اپپاق جۇمىرتقاداي كوپ كيىز ۇيلەر تىگىپ، قوناقتاردى سوندا ءتۇسىرىپ ەدى-اۋ! قارسى الۋ كەزىندە ءدال بۇگىنگىدەي مەرەكە مارشى وينالعان. ايىرماسى، قازىرگىدەي قىزىل قىتايدىڭ جەلپىنگەن جەڭىس مارشى ەمەس، گومين قىتايدىڭ ساليقالى سالتانات اۋەنى. ولكە قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى سۋڭ شيليان باستاعان قىتاي گەنەرالدارى ساپتا تۇرىپ قارسى العان. كورسەتىلىپ جاتقان سىي-سياپاتتا ەسەپ جوق. اعىل-تەگىل داستارقان… كەلەسى كۇنى قالاداعى ۇكىمەت سارايىندا ولكەلىك وكىمەت باستىعى جاڭ جى جۇڭ ارنايى قوناقاسى بەرگەن. كوپىرمە ءسوز، وسپان اتىنا ايتىلعان ماقتاۋ-ماداق… ونىڭ ەرتەڭىندە ءۇرىمجى ايماعىنىڭ گۋبەرناتورى حادۋاڭ حانىم، الەن ۋاڭ، ۇكىمەت مۇشەلەرى ءسالىس، زاكاريا باستاتقان وسى قالادا تۇراتىن قازاقتار كۇتىپ الىپ ەدى. ونىڭ ەرتەڭىندە مامەتيمين ايسا باستاتقان ۇيعىرلاردىڭ سىي-سياپاتى… وسىنداعى ءار ۇلت وكىلدەرى كەزەككە تۇرىپ، وسپانعا سىي كورسەتكەنشە اسىعىپ ەدى-اۋ!.. ۇرىمجىدەگى امەريكا كونسۋلى پاكستونمەن، ۆيتسە كونسۋل ماكەرنانمەن دە سول ساپاردا تانىسىپ، پىكىرلەسكەن-ءدى. وسپاننىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، امەريكا كونسۋلىمەن گەنەرال سۋڭ شيلياننىڭ ءوزى جولىقتىرعان… مىنە، سودان بەرى ءتورت-اق جىل ءوتتى عوي. قايدا سونىڭ ءبارى؟! باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان گوميندان ارمياسى قايدا؟ قىزىل ءتىلدىڭ مايىن تامىزىپ، ولكە قامىن، ۇلت قامىن ويلاعان شەشەندەر قايدا؟ كوممۋنيستەر كەلىپ ەدى، ءبارى سوعان جول بوساتىپ، سابىننىڭ كوبىگىندەي ىدىرادى دا كەتتى…
وركەستر ويناعان مارشتار، ءبىر جاعى، بۇگىنگى جەڭىستى تويلاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان، حالىقتى جيناۋ، قۇلاقتاندىرۋ مىندەتىن قوسا اتقارىپ كەلە جاتقان سەكىلدى. مىنا قىزىل قىتايىڭ ۇگىت-ناسيحات جاعىنا ماتتاقىم كورىنەدى. ۇگىت ايتۋعا ورايلى ءساتتى قۇر جىبەرمەيدى-اق. ماشينالار تىزبەگى ۇلكەن كوشەگە ىلىنىسىمەن ءار جەرگە توقتاپ، «مىنە، كوردىڭدەر مە» دەگەندەي، اتاقتى باندىنى قولعا تۇسىرگەنىن ۇزبەي ايتىپ، جاريالاپ كەلەدى. قاي كەزدە دايىنداپ ۇلگىرگەنىن كىم ءبىلسىن، كوشەدە حالىق دەگەنىڭ سيمايدى. كەيبىر توپتار قىزىل ماتاعا جازىلعان پلاكات-ۇراندار كوتەرىپ العان. قالا حالقى شۇبار اتتىڭ جۇنىندەي الا-قۇلا. الا تاقيالى ۇيعىرلار، قارا شاپاندى، اق كەپەشتى دۇنگەندەر، ارا-اراسىندا جۇلما تىماقتى قازاقتار دا ۇشىراسادى. ءجاي تاماشاعا جينالسا ەشتەڭە ەمەس، جۇدىرىعى تۇيىلگەن وڭ قولدارىن جوعارى كوتەرىپ، وڭەشتەرى جىرتىلعانشا ۇران شاقىراتىنىن قايتەرسىڭ. «وسپان باندىسىن ارامىزدان الاستايىق»، «امەريكا شپيونى وسپانعا ءولىم جازاسى بەرىلسىن»، «جەڭىمپاز حالىق ازاتتىق ارمياسى جاساسىن» دەگەن ايعاي-ۇران دۇنيەنى جاڭعىرىقتىرادى… مىنە، سەن ازات ەتەم دەپ جۇرگەن كوپ ۇلتتى شىڭجاڭ حالقى! مىنە، يسلام تۋىن كوتەرسەم-اق سوڭىمنان ەرەدى دەپ سەنگەن شىعىس تۇركىستان مۇسىلماندارى!..
وسىنداي ايعاي-شۋلى دۇرمەكپەن، وسپان باتىردى ۇرىمجىدەگى اتاقتى ەكىنشى تۇرمەنىڭ اۋلاسىنا دا ەنگىزدى-اۋ. ءتورت تارابىندا ءتورت قاقپاسى بار، بۇرىش-بۇرىشتاعى اتىس ۇيالارىنا مىقتى كۇزەت قويىلعان، بيىك قورعاندى قالالىق جامبىل. ەكىنشى تۇرمە سول جامبىلدىڭ ىشىندە ەكەن. وسپان بۇرىن مۇندا كەلمەسە دە ەستۋى بار. ءبىر كەزدە ءشارىپحان تورە، بۇحات بەيسى، اقىت قاجىلار جاتقان تۇرمە عوي بۇل. اتاقتى تاڭجارىق اقىن وسىندا جاتىپ، ءوزىنىڭ ولمەس جىرلارىن شىعارعان… «اباقتىداعى ارىستارىمىزدى قاماۋدان بوساتسىن» دەگەن تالاپتان تۋمادى ما 1940-جىلعى التاي قازاقتارىنىڭ العاشقى كوتەرىلىسى… راس، ول كەزدە وسپان ءالى كوتەرىلىس باسشىسى رەتىندە تانىلماعان. باسىندا بۇل ءجاي قاتارداعى مەرگەندەردىڭ ءبىرى بولاتىن. كوتەرىلىستى باستاعان – ەسىمحان مەن ىرىسحان ۇكىردايلار، نوعايباي مەن اقتەكە بيلەر… اتتانىس اياق استىنان حالىقتان قارۋ جيناۋعا شىعىپ، ەل باسىنا اڭگىرتاياق ويناتقان كوكتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى ءشۇي شىڭدى قاسىنداعى ءبىر ۆزۆود اسكەرىمەن بىرگە ەسىمحاننىڭ ءبىر تۇندە قىرىپ سالعانىنان باستالمادى ما. بۇل جالعىز ەسىمحان ەمەس، كوپ جىلدان بەرى كوكىرەكتە زاپىران بولىپ جينالعان حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى بولاتىن. قالىڭ ەل كوتەرىلىستى بىردەن قولداپ كەتتى. قاپتاعان جاۋ اسكەرىن سويىل-شوقپارمەن-اق جاپىرىپ ءوتتى-اۋ! اقتەكە، نوعايبايلار سول العاشقى شايقاستا-اق وققا ۇشتى. شىركىن، ەسىمحاندار دا كوزسىز ەر ەدى-اۋ! امال نە، شىڭ سى ءساي ۇكىمەتىنىڭ بۇلاڭ قۇيرىق الداۋىنا سەنىپ، قاپىدا قولعا ءتۇستى دە، ىرىسحان ەكەۋى دە وسى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە ءولتىرىلدى.
وسپان سونداعى جالعان بىتىمگە سەنبەي، قولىنداعى قارۋىن تاپسىرماي، سوڭىنا ەرگەن قىرىق-ەلۋ جولداسىمەن قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ، قۇبىنىڭ قۇمىنا ءسىڭىپ كەتكەن بولاتىن. كەيىن الدانعان جۇرت وسپاننىڭ توڭىرەگىنە قايتا كەلىپ توپتاستى. بۇل، ءسويتىپ، ويلاماعان جەردەن كوتەرىلىسشى حالىقتىڭ باسشىسىنا اينالدى… باسىندا ءور التايدىڭ وزىندە، كەيىن بايتىك، قاپتىق تاۋلارىندا، ول جەرلەر دە قونىس بولماعان سوڭ، باركول، قۇمىل ايماقتارىندا وزىنەن كۇشى باسىم جاۋمەن جيىنى ون جىل سوعىستى. ورىس، قىتاي، مونعول، ءۇش ايماق قازاقتارى بولىپ، ءتورت جاقتان جابىلدى عوي. كەلەر ۇرپاق كەشىرسىن، وسپان قانشا باتىر بولعانمەن، وزىنەن ون ەسە، ءجۇز ەسە كۇشتى جاۋعا توتەپ بەرە الماي، مىنە اقىرى جەڭىلدى. باتىر بول، باعلان بول، وقىمىستى عۇلاما بول، ءتۇبى، قازاقتىڭ باراتىن جەرى تۇرمە ەكەن عوي. مىنە، ءومىر بويى ازاتتىق ءۇشىن الىسقان ءتۇز قىرانى وسپان دا تورعا ءتۇستى.

– ءىى –

بۇرىن وسپان بۇلاردىڭ قولىنا تۇسپەي جۇرەدى ەكەن. ەندى ونى قويارعا جەر تاپساشى. بۇل – قىتايلار ءۇشىن ءجاي باندى، قاراقشى عانا ەمەس، كادىمگىدەي ۇگىت قۇرالىنا اينالا باستادى. كۇن سايىن مازا بەرەدى دەگەن نە، قارۋلى كۇزەتپەن ءۇستى اشىق جۇك ماشيناسىنا تىك تۇرعىزىپ قويادى دا، كۇنى بويى كوشە ارالاتادى. اسكەري بولىمدەرگە، جوعارى مەكتەپتەرگە، كەيدە حالىق كوپ جينالعان الاڭدارعا اپارادى. ءبىر-بىرىنە اينا قاتەسىز ۇقساس جيىندار، شاعىم ايتۋلار، كوشەلەردە كولدەنەڭ كەرىپ تاستاعان پلاكات-ۇراندار. قۇلاق تۇندىرعان ايعاي-شۋ… باسىندا وسپان ءوزىنىڭ قاجەتسىز، مازاق كورمەگە اينالعانىنا ىزاسى كەلىپ، كوندىگە الماي ءجۇر ەدى، بىرەر كۇننەن سوڭ وعان دا ەتى ءولىپ، ۇيرەنىپ الدى. مۇندايدا جالعان جالاعا، وتىرىك شاعىمعا جاۋاپ بەرىپ، ايتىسىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن. ءسوز قايتارىپ، ءۋاج ايتار بولساڭ، جابايى توبىر ءتىپتى قۇتىرىپ كەتەدى ەكەن. ەڭ جاقسىسى، قۇلاق قويعان كىسى سياقتانىپ، ءۇنسىز مۇلگىپ تۇرا بەرۋ…
الدىن الا ازىرلەگەن بولار، الاڭدا ءبىر ەگدەلەۋ ۇيعىر ايەلى مىنبەگە شىعىپ سويلەپ تۇر. جالعىز ۇلى ءۇش ايماق اسكەرىنىڭ ساپىندا وسپان باندىسىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن التايعا بارعان ەكەن، سونداعى ءبىر ۇرىستا وققا ۇشىپتى. سونى الگى بايقۇس وسپاننان كورەدى… سودان كەيىن بالداققا سۇيەنگەن قازاق شىقتى ورتاعا. سوعىستا ورتان جىلىگىن وق ءۇزىپ كەتكەن ەكەن. دارىگەرلەر گيپسكە سالعاندا سۇيەگى تەرىس ءبىتىپتى. ول دا اياعىنىڭ كەمدىگىن وسپاننان كورەدى… ال، اسكەري بولىمشەگە بارعاندا، ءبىر پودپولكوۆنيك ۇيعىر ازاماتى بۋرىلتوعايداعى سوعىستا قول استىنداعى پولكتىڭ قاقا جارىمى قىرىلىپ قالعانىن ايتىپ شاعىمداندى. وعان دا وسپان كىنالى… نە دەيسىڭ، ۋاجگە جۇگىنىپ، داۋلاساتىن جەر ەمەس. بىردەمە دەسەڭ، ارتى – ايعاي-شۋ. ايتپەسە، ايتار ءسوزى ءتىل ۇشىندا سايراپ-اق تۇر. ماسەلەن، جاڭاعى ايەلدىڭ بالاسىن ءوزى تۋىپ كورمەگەن التاي جەرىنە، كىم ايداپ اپارىپ ۇرىسقا سالدى؟ بالاسىنىڭ قۇنىن وسپاننان ەمەس، سولاردان سۇراۋى كەرەك ەمەس پە. ال، بالداقتى جىگىت اياعىن جوقتاماي-اق، ونداي قىرعىننان ءتىرى قالعانىنا شۇكىرلىك ەتۋى كەرەك قوي. مىنا پودپولكوۆنيكتىڭ شاعىمى ءتىپتى سوراقى. ءوزى باسقارعان پولكتىڭ قىرعىن تابۋىن ءوزىنىڭ ولاقتىعىنان كورمەي، نەگە وسپاننان كورەدى ول؟ سوعىس ونەرىنىڭ الىپپەسى تاناۋىنا بارمايدى ەكەن، سونشا ادامنىڭ وبالىنا قالىپ، اسكەر باستاپ نەسى بار. سول قىلمىسى ءۇشىن پودپولكوۆنيكتى كەزىندە اتىپ تاستاۋ كەرەك ەدى، قالاي ءتىرى جۇرگەنى بەلگىسىز!
وسىلاي كوشە ارالاتىپ، ارىز-شاعىم ايتقىزۋ ءبىر اپتاعا سوزىلدى. سونىڭ ءوزى-اق جۇيكەگە ءتيىپ بولعان. كەيدە باتىردىڭ كۇلكىسى كەلەدى. باياعىدا ۇزاتىلاتىن قىزدى تويى بولار قارساڭدا ەل ارالاتىپ، «قىز تانىستىرۋ» دەيتىن راسىمنەن وتكىزۋشى ەدى. قىزدىڭ مۇنىسى – ەل-جۇرتپەن قوشتاسۋ، ءارى تويعا شاقىرۋ… قىلمىسكەردى كوشە ارالاتۋى دا سوعان ۇقساس بىردەڭە. سوعان قاراعاندا، وسپاننىڭ، «تويى» دا تاياپ قالعان سياقتى ما، قالاي؟ زاڭ ورىندارى دا كوشەدەگى جيىنداردا جاڭا ءبىر پاكتىلەر اشىلار دەپ كۇتپەيتىن سەكىلدى. شاعىم ايتقىزۋداعى ماقسات – بۇقارا حالىقتى وسپانعا وشىكتىرۋ. ءسويتىپ، وزدەرى كۇنى بۇرىن ازىرلەپ قويعان سوت ۇكىمىنە جۇرتشىلىقتى دايىنداۋ.
كوشە ارالاتىپ، حالىققا ارىز-شاعىم ايتقىزۋ ناۋقانى اياقتالىسىمەن، ەندى تەرگەپ-تەكسەرۋ، سۇراققا الۋ كەزەڭى باستالدى. قانشا دەگەنمەن، بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەل ەمەس پە، سوت ءىسىن جۇرگىزۋى مايدان قىلشىق تارتقانداي، تارتىپپەن-اق ءوتىپ جاتىر. وسپانعا العاشقى كۇنى-اق سوت قۇرامىن تانىستىرعان. بۇل جولعى تەرگەۋ ىسىنە ءتورت بىردەي سوت قاتىسادى ەكەن. جوعارعى اسكەري تريبۋنال، جوعارعى سوت، ايماقتىق ورتا سوت، قالالىق سوت. جيىنى جەتپىستەي ادام. وسپاننىڭ ءبىر اڭعارعانى، اسكەري تريبۋنالدان باسقا جەردە ىشكەرىدەن كەلگەن قىتاي ادامدارى كوپ ارالاسپاي قالتارىستا قالۋعا تىرىسىپتى. نەگىزگى قۇرام – شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى ءوز حالقىنىڭ وكىلدەرى: ۇيعىرلار، قازاقتار، دۇنگەندەر، قىرعىزدار، موڭعولدار… ءتىپتى، وسپان بۇرىن بەتى-ءجۇزىن كورمەگەن سىبە-سولاڭ دەيتىن ۇلتتىڭ دا وكىلدەرى ءجۇر. ماقسات بەلگىلى: كەيىن حالىق ارالىق دەڭگەيدە ءسوز بولا قالسا، «وسپاندى سوتتاعان ءبىز ەمەس، شىڭجاڭنىڭ ءوز حالقى سوتتادى» دەمەك قوي… تەك، ءبىر تاڭ قالاتىنىڭ: وسىلاردىڭ ءبارى – كىلەڭ ايىپتاۋشى، ارالارىندا بىردە-ءبىر اقتاۋشى ادۆوكات جوق ەكەن. بۇل ەلدىڭ سوت جۇيەسىنە اقتاۋشى دەيتىن ۇعىم ەنبەگەن كورىنەدى.
تەرگەۋشىلەر وسپاندى ءار الۋان قىرعا سالىپ كوردى. توپتاسىپ تەرگەۋ، كەزەكتەسىپ، ۇتىلاپ تەرگەۋ، وڭاشا جەكەلەپ تەرگەۋ، قالجىراتىپ، شارشاتىپ، بولدىرتىپ تەرگەۋ… الايدا، وسپان سولارعا قالاي جاۋاپ بەرەم دەپ قينالعان جوق. اقتالۋعا تىرىسىپ، تەر توگىپ تە جاتپادى. ءوزىن بارىنشا بايسالدى ۇستاپ، سۇراقتارىنا قىسقا، ءارى ناقتى جاۋاپ بەرىپ وتىردى. تەرگەۋشىنى قيسىننان جەڭىپ، ورىنسىز سۇراقتاردى كەرى قاعىپ تاستاعان كەزدەرى دە از بولعان جوق.
وسپان قامالعان تۇرمە عيماراتىندا تەرگەۋشىلەر بولمەسى بار. ۇستەل، ورىندىقتار قويىلعان، تەرگەۋشىلەر، حاتشىلار، ءتىلماشتار وتىراتىن كەڭ، جارىق بولمە. سۇراق-جاۋاپتار كوبىنە وسىندا وتەدى. باياعى شىڭ سى ءساي زامانىندا تۇتقىنداردى نەشە ءتۇرلى ادىسپەن سوققىعا جىعىپ، قينايدى دەۋشى ەدى. مىنا قىزىل قىتايلار وندايعا تيىم سالسا كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە، سوزبەن تۇقىرتۋعا، جەرتەزەك ەتىپ قورلاۋعا، رۋحىڭدى تاپتاپ جاسىتۋعا شەبەر-اق.
تەرگەۋ وسپاننىڭ تالاپ ەتۋى بويىنشا، ءتىلماش ارقىلى ءجۇرىپ جاتقان. ءبىر كۇنى جوعارعى اسكەري تريبۋنالدان بولسا كەرەك، ءبىر دۇڭگەن كەلىپ جاۋاپ الدى. ونىڭ دۇڭگەن ەكەنى «ما»-دان باستالاتىن اتى-جونىنەن عانا ەمەس، قۇلۋ باستاۋ كەلگەن قۋشىق شەكەسىنەن، شوشاق توبەسىنەن بايقالىپ تۇر. دۇنگەننىڭ ءتىلى قىتايشا، ءدىنى – يسلام، مۇسىلمانعا جاتادى. باياعى قۇتايبا باستاعان اراب اسكەرى شىعىسقا جورىق جاساعاندا، ارعى ىشكى قىتايعا وتۋگە مۇرشالارى بولماي، بەرگى گانسۋ مەن شىڭحاي ولكەلەرىنەن قايتقان عوي. دۇنگەندەر – سول جىلدارى مۇسىلمان بولىپ ۇلگىرگەن قىتايلار مەن تاڭعۇتتار… مىنا دۇنگەندى ءدىن جاعىنان جاقىنسىڭ دەپ، وسپانعا ادەيى جىبەرىپ وتىر ما، كىم ءبىلسىن؟!
– ءسىز، وسپان مىرزا، شىڭجاڭدا قانشا قازاق بار ەكەنىن بىلەسىز بە؟ – دەدى ول ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە.
– جارتى ميلليونداي دەسىپ ءجۇر عوي بىلەتىندەر…
– ال، حانزۋ شە؟ ءبىزدىڭ جۋڭحۋا مەملەكەتىندە قانشا حانزۋ بار دەپ ويلايسىز؟
– يت ءبىلىپ پە! ايتەۋىر، حيساپسىز كوپ دەيدى عوي وزدەرىن…
– بىلمەسەڭىز، مەن ايتايىن، بەس ءجۇز ميلليون ! – دەدى تەرگەۋشى ءوزىنىڭ بىلىمدارلىعىن كورسەتىپ. – دەمەك، قازاقتان مىڭ ەسە كوپ دەگەن ءسوز. ءبىر قازاققا – مىڭ حانزۋ تۋرا كەلەدى. وسىنى بىلە تۇرا، ءسىز سونداي ۇلى حالىقتى جەڭەمىن دەپ ويلادىڭىز با؟
مىنا ءسوزدى ەستىگەندە، وسپان ساپسيىپ ءوسىپ كەتكەن ساقال-مۇرتىن تۋلاتىپ، كەڭكىلدەي كۇلدى. سونان سوڭ:
– كەشىرىڭىز، تەرگەۋشى مىرزا، ۇلتتاردىڭ جايى ءسوز بولىپ قالدى عوي. ءسىز ءتۇر-الپەتىڭىزگە قاراعاندا دۇڭگەن بولارسىز؟ – دەدى بىردەن بايسالدى قالىپقا كوشىپ.
– ءيا، مەن شىڭجاڭداعى ون ءۇش ءميللاتتىڭ ءبىرى – دۇڭگەن ۇلتىنىڭ وكىلىمىن.
– ەندەشە، از ۇلتتار ىشىندە قىتاي ۇستەمدىگىنە قارسى ەڭ كوپ باس كوتەرگەن ۇلت قايسى، سونى بىلەسىز بە؟
الدەنەدەن سەكەم العان تەرگەۋشى قيپاقتاپ قالدى.
– ماقتانۋىڭىزعا بولادى، قىتاي بيلىگىنە قارسى ەڭ كوپ كوتەرىلگەن ۇلت – دۇڭگەندەر! – دەدى وسپان تەرگەۋشىگە قادالا قاراپ. – سانىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان دۇڭگەن اعايىندار قىتاي قارسى ۋاق-ۋاق عاداۋات جاريالاپ وتىرعان. – وسپان سونى ايتىپ، سوڭعى بىرنەشە عاسىرداعى دۇڭگەن كوتەرىلىستەرىن ساناپ شىقتى. – وتكەن 19-عاسىردا ءۇرىمجى ماڭىندا ۋاقىتشا قۇرىلعان دۇڭگەن مەملەكەتى ءوز الدىنا، ەڭ سوڭعىسى – 1933-جىلعى ما جيىڭ مەن ما بۋفاڭ كوتەرىلىسى ءالى ەسىمىزدە. امال نە، سول تۇستا شىڭ سى سايعا بولىسقان ورىس اسكەرى دۇڭگەندەردى تۋ سىرتىنان قاپىدا سوعىپ، قىتايعا جىعىپ بەردى عوي… دەمەك، ازاتتىق جولىندا الىسۋ ءۇشىن، شەشۋشى نارسە ۇلتتىڭ سانى ەمەس، تەرگەۋشى مىرزا. كەيدە ءوش الۋ ءۇشىن جەكە ءبىر ادام دا كۇرەسكە اتتانادى. ادامدى كۇرەسكە باستايتىن – كەك پەن نامىس. ادامدار كەيدە قۇلدىقتا ءومىر سۇرگەنشە، ازاتتىق جولىندا الىسىپ ولگەندى ارتىق كورەدى…
مىنا سوزدەردى ەستىگەندە، تەرگەۋشىنىڭ كوزى باقىرايىپ كەتتى. وسپان سياقتى ونەبويى ات ۇستىندە جۇرگەن كوشپەندى قازاق نە بىلەر دەيسىڭ دەپ كەلگەن عوي. سويتسە، الدىندا وقىماعان اكادەميك وتىر… وسىدان كەيىن تەرگەۋشىنىڭ سوزىندە ءمان قالمادى. ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن ارنەنى ءبىر سۇراپ وتىردى دا، تۇسكە تامان بۇگىنگى اڭگىمەنىڭ بىتكەنىن مالىمدەدى. ايتكەنمەن، ول دا مۇسىلمان اۋلەتى ەمەس پە، تەرگەۋ بارىسىندا كوڭىلگە تۇيگەن ءسوزىن ىشكە بۇگىپ قالا المادى.
– وسپان باتىر، مەن بۇرىن ءسىزدى قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن دەپ ەستۋشى ەدىم. اللا-تاعالا ءسىزدى اقىل-ويدان دا قۇر الاقان قالدىرماعان ەكەن! – دەدى ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ.
كۇن سايىن جالعاساتىن تەرگەۋ، سۇراق-جاۋاپ – ءجاي ۋاقىت وتكىزۋدىڭ، حاتتاما قاعاز تولتىرۋدىڭ امالى ەكەنى، ۇكىمنىڭ الدەقاشان شىعارىلىپ قويىلعانى ەكى جاققا دا ءمالىم بولاتىن. وسپاننىڭ ءىس-ارەكەتى، اراداعى سوعىستار، قىتايدىڭ ازاتتىق ارمياسى مەن ءۇش ايماق اسكەرىنىڭ ادام شىعىنى باياعىدا ەسەپتەلىپ، قاعازعا ءتۇسىپ بولعان-دى. ەندىگى قالعانى قىلمىسكەردى ءوز اۋزىنان مويىنداتۋ، تەرگەۋ اكتىسىنە بارماق باستىرىپ الۋ عانا. ءبىرىن-ءبىرى قايتالاپ، قادالىپ سۇراي بەرەتىنى: بىرنەشە ماسەلە. «سوتسياليزمگە، جالپى كوممۋنيستەرگە قارسى شىققان سەبەبىڭ نە؟» دەيدى. «ولكەلىك وكىمەت پەن ءۇش ايماق اراسىنداعى بىتىمنەن كەيىن ۋاليلىك قىزمەتىڭدى تاستاپ، نەگە تاۋعا شىعىپ كەتتىڭ؟» دەيدى. «جالپى، باندى بولىپ، اتقا قونعاننان بەرى قانشا ادامنىڭ قانىن توكتىڭ؟» دەيدى. «ۇرىمجىدەگى امەريكا كونسۋلدىعىمەن قانداي بايلانىستا بولدىڭ؟» دەيدى… وسى سياقتى قىم-قيعاش سۇراقتار. امال جوق، كەشە ايتقان جاۋابىڭدى بۇگىن تاعى قايتالايسىڭ.
بۇگىن جاۋاپ الۋ كەزەگى جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى، ۇيعىردىڭ لاۋازىمدى ازاماتتارىنىڭ بىرىنە ءتيىپتى. ءوزى اۋزىنان مايەگى كورىنگەن، تويعان توقتىداي تولىق جىگىت ەكەن. تەمەكىسىن اسىقپاي تارتىپ، قوڭقاڭ تاناۋىنان كوك ءتۇتىندى شۇبالتا وتىرىپ سۇراق قويدى. وسپان ءوزى ۇيعىرشا سويلەمەسە دە، تۋىس ءتىلدى ءبىرشاما تۇسىنەتىن-ءدى. بىراق، مىنا تەرگەۋشىنىڭ توقشىلىقتان ىقىلىق اتىپ وتىرعانى ۇناماي، تىرىسا قالدى دا:
– ءتىلماش الدىرىڭىز، – دەدى وعان تۇيىلە قاراپ.
– قالايشا؟ – تەرگەۋشى تاڭدانعان ءتۇر بايقاتتى.
– التايدا ۇيعىر جوق ەكەنىن بىلەسىز. مەن ۇيعىر ءتىلىن تۇسىنبەيمىن.
تەرگەۋشى كۇيىپ-پىسىپ، قاراۋىلداردىڭ ءبىرىن جۇمساپ، ءتىلماش الدىرۋعا ءماجبۇر بولدى.
– ءسىز كەڭەس وداعىنا، جالپى سوتسياليستىك تۇزىمگە قارسى ەكەنىڭىزدى مويىندايسىز عوي؟ – دەدى ول، وزىنشە، العاشقى سۇراقتى ۋىتتانا، وشىگە باستاپ.
وسپان مىناعان نە دەپ جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، بىرازعا دەيىن ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى.
– سويلەڭىز. نەگە ۇندەمەيسىز؟ – دەدى، باندىنىڭ وسال جەرىنەن ءدوپ باستىم دەپ ويلاعان تەرگەۋشى.
– ۇندەمەي قالعانىم، قويعان سۇراعىڭىز ناقتى ەمەس، بۇلدىرلاۋ، – دەدى وسپان ونىڭ بەتىنە شانشىلا قاراپ. – ويتكەنى ورىس وكىمەتى باسقا دا، سوتسياليزم باسقا. ورىستارعا قارسى شىققانىم، ولار ماعان ىلعي دا ەكى ءجۇزدى، سايقال ساياسات ۇستاندى. باسىندا ولار ماعان كومەك قولىن سوزدى. مونعوليا ارقىلى جاسىرىن جولمەن قارۋ-جاراق بەرىپ تۇردى. «كومەگىمىزدىڭ پارىز-قارىزى جوق. ءبىز قاشاندا ەزىلگەن ۇلتتاردىڭ جاناشىر دوسىمىز» دەپ ەدى. كەيىن بۇل ۋادەسىنەن جالت بەردى. تۋ باستا ءدىن يسلامدى تۋ قىپ كوتەرگەن «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسىن جويدى دا، ونىڭ ورنىنا قۋىرشاق «ءۇش ايماق» وكىمەتىن قۇرىپ، ولاردى ماعان قارسى ايداپ سالدى. 1947-جىلى التايدا ءۇش ايماق اسكەرىن باسقارعان گەنەرال دالەلحان ءبىزدىڭ پارتيزانداردان جەڭىلىپ، شاۋەشەككە قاشىپ بارعاندا، ورىستار وعان كومەككە ءبىر پولك اسكەر بەرىپ، التايدا ءۇش ايماق ۇستەمدىگىن قايتادان ورنىقتىردى…
– دەگەنمەن، ءسىزدىڭ كەڭەس وداعىن ۇناتپايتىنىڭىزدىڭ ءتۇپ سەبەبى، كوممۋنيزمگە دەگەن وشپەندىلىگىڭىزدە جاتقان جوق پا؟ – دەدى ماردامسىعان تەرگەۋشى «جۋڭحاياڭ» اتتى قىتاي سيگارەتىنىڭ تاعى ءبىر تالىن تۇتاتىپ جاتىپ.
– مەن ءسوتسياليزمدى دە، كوممۋنيزمدى دە ءوز كوزىممەن كورگەن ادام ەمەسپىن. ال، بىراق لەنيننىڭ ادامدى ادام قانامايتىن، ادامدار دا، ۇلتتار دا تەڭ جاسايتىن قوعام قۇرامىز دەگەنى ماعان قاتتى ۇنايتىن، – دەدى وسپان اعىنان جارىلىپ. – بىراق لەنين ولگەن سوڭ ولار دا سارا جولدان تايعان كورىنەدى. مال-جاندى ورتاعا سالامىز، ورتاق قازاننان اس ىشەمىز دەگەن ۇران شىعىپتى. دىنگە، ورازا-نامازعا قارسى شىعىپ، مولدالاردى قۋعىنداپ، مەشىتتەردى شاعىپ تاستاپتى. ايتىڭىزشى، مۇنداي قوعامدا قالاي ءومىر سۇرۋگە بولادى؟!
– مەن بىلتىر عانا كەڭەس وداعىندا بولدىم. جاڭاعى ءسىز ايتقان جاعدايدى بايقاعام جوق، – دەدى تەرگەۋشى شىرەنە شالقايىپ.
– ال مەن ول جاققا بارعامىن جوق. بىراق ەستىپ-بىلگەنىمىز از ەمەس، – دەدى وسپان باياۋ ءتىل قاتىپ. – ءبىزدىڭ ەلدە وتىزىنشى جىلدارى ارعى بەتتەن قاشىپ كەلگەندەر قاپتاپ ءجۇر. سولار باستان كەشكەندەرىن ايتىپ وتىرسا – توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. 1932-جىلى ورىسقا قاراعان قازاقتىڭ قاق جارىمى اشتان قىرىلعان. ال، 1937-جىلى قازاقتىڭ سورپا بەتىنە شىعار زيالى ازاماتتارىن «حالىق جاۋى» دەگەن ايدارمەن ءتۇپ-تۇگەل اتىپ تاستاعان… وسىلاردى بىلە تۇرىپ، قالاي ءىشىڭ جىليدى ورىستارعا؟ جالپى، ورىس مەملەكەتى ەشكىمگە دە وپا قىلمايدى. وپا قىلسا، كۇنى كەشە سولارعا جان-تانىمەن بەرىلىپ قىزمەت ەتكەن «ءۇش ايماق» باسشىلارى: احمەتجان، ىسقاقبەك، دالەلحاندار قايدا جوعالىپ كەتتى؟ ايىرپلان اپاتى دەگەن سىلتاۋمەن سولاردىڭ دا كوزىن قۇرتپادى ما؟!
ەكىنشى ءبىر ۇستەلدە وسپاننىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەردى قالدىرماي جازىپ وتىرعان ادامدار بار. سوندىقتان، باندىنى شەكتەمەي سويلەتە بەرۋ تۋرالى نۇسقاۋ بەرىلگەن. ويتكەنى، ونىڭ ءار ءسوزى قىلمىسقا جاتادى. ال، وسپاننىڭ تەرگەۋ كەزىندە ارنەنى قامتۋعا تىرىساتىنى – ءبىر ءسوزىم بولسا دا قاعازعا ءتۇسسىن دەپ ويلايدى… ايتسە دە، ءۇش ايماق باسشىلارىنىڭ تاعدىرى جايىندا ءسوز بولعاندا، تەرگەۋشى شىداي الماي ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
– مىنە، بۇل – ناعىز كەرى توڭكەرىسشى باندىنىڭ ءسوزى! باسقا قىلمىستارىڭدى بىلاي قويعاندا، تەك وسى ءسوزىڭ ءۇشىن-اق سەنى اتىپ تاستاۋعا بولادى، – دەدى قالش-قالش ەتىپ.
وسپان لەكىتە كۇلدى:
– وندا، بۇگىن ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز وتەلىپتى عوي. باندىنىڭ جاڭا قىلمىسىن اشتىڭىز. بۇرىن مەنىڭ قىلمىسىم اتۋ جازاسىنا تولىڭقىراماي تۇر ەدى. بۇگىن سونىڭ كەمىن تولتىردىڭىز…
بۇل ءسوزدىڭ شىنى قايسى، كەكەسىنى قايسى، ونى ساڭلاۋسىز تەرگەۋشى اڭعارا العان جوق. دەگەنمەن، ول ءوزىنىڭ بۇگىنگى ەڭبەگىنە وتە رازى ەدى. ال، وسپان بولسا، ءوز ءسوزىن وسىنداعى ءبىراز ادامنىڭ ەستىگەنىن، ايتقاندارىنىڭ قازاقشا، قىتايشا قاعازعا تۇسكەنىن اۋجال تۇتتى. كىم بىلەدى، كۇندەردىڭ كۇنىندە مۇنىڭ سوزدەرى ارحيۆ اقتارعان بىرەۋلەردىڭ نازارىنا ىلىگۋى دە مۇمكىن عوي.

– ءىىى –

كەيدە وسپاننىڭ تۇسىنە التاي كىرەدى. ءتاڭىرىم-اي، بۇل دۇنيەدە التايعا جەتەتىن جەر بار ما ەكەن؟! ارىنداعان اقبۋرىل وزەندەر، جاسىل ورماندى ساي-سالا، قاراكوك بوياۋى ءبىر سولمايتىن قاراعايلى قاپتالدار، ءتورت تۇلىك مال قانشا قادالسا دا بەتەگەسى ءبىتىپ بولمايتىن بەل-بەلەستەر. جەلى جۇپار، سۋى ساۋمال، جاسىل جايلاۋ… كەيدە تۇسىندە وسى ورتادا كوكپار تارتىپ جۇرەدى. ەندى بىردە دۇرىلدەتە جىلقى قۋىپ، قاشاعاننىڭ موينىنا شالما تاستاپ جاتادى… ال، ويانا كەلسە ءبارى كەرىسىنشە، قاندالاسى قاسقىرشا تالاعان تار بولمە، قاماۋ، قاپاس. باسىنا جاستانعان كەنەپ تىستى جاستىعى كوز جاسىنا دىمدانىپ قالادى. قايعى-قاسىرەتتىڭ دە جاسى ەمەس، ساعىنىش جاسى. التايعا دەگەن ساعىنىش… ءتاڭىرىم-اي، تاۋى قۇتتى، تاسى التىن سول ولكەدە ءجۇرىپ تە، ادام بالاسى الدەنەدەن كەم، قور بولدىم دەپ كۇپىرلىك ەتىپ، تارىعادى-اۋ! سونداي جەردى جاۋعا بەرمەيمىز، جات جۇرتقا تاپتاتپايمىز دەپ قولىنا قارۋ المادى ما وسپان مەن ونىڭ سەرىكتەرى؟!
ەندىگى جاتىس مىناۋ: تار بولمە، تاس قابىرعا. كەسپەكتەگى ءوز دارەتىڭدى ءوزىڭ يىسكەپ، قاندالا مەن بۇرگەگە جەم بولىپ جاتقانىڭ. ءتاڭىرىم مۇندايدى كەڭ دالادا تۋىپ، كيىز ۇيدە وسكەن قازاقتىڭ باسىنا بەرمەي-اق قويسىن! كوشپەندىلەر كەڭ تىنىستاپ، ەركىن جۋساسىن دەپ، ءتورت تۇلىك مالدى دا قوراعا قاماي بەرمەۋشى ەدى. ال، ادامدى، ات ۇستىندە جەلمەن جارىسىپ جۇرگەن قازاقتى قاماۋ دەگەن… ولشەۋلى تاماق، ولشەۋلى اۋا. تىنىسىڭ تارىلىپ، تۇنشىعىپ كەتە جازدايسىڭ. وسپاندى باسقالار سياقتى اۋلاعا بوي جازۋعا دا شىعارمايدى-اۋ. ءوزى سەكىلدى باندىلارمەن تىلدەسىپ، ءسوز بايلاسىپ قويادى دەپ قورقادى.
ءتۇبى بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان. ايتپەسە، وسپان جاسى وتىزدان اسقانشا قاق-سوقپەن جۇمىسى جوق، اۋىلداعى ءجاي عانا شارۋا بولاتىن. اكەسى يسلامنىڭ ورتا-شارقى عانا داۋلەتى بولدى. ءجۇز شاقتى قوي، ايعىر ءۇيىرلى جىلقى، كوشكەندە شاڭىراق سالاتىن تۇيەلەرى مەن ساۋىن سيىرلارى بار ەدى. «كوشكە ىلەسە الماي، قالىپتى» دەيتىن اعايىننىڭ پىش-پىش سوزىنەن قاشىپ، بۇلار دا ەل قاتارلى جايلاۋعا شىعاتىن. اكەسىنىڭ كۇرتىنىڭ سۋىنا سالاتىن ازداعان ەگىنى بولاتىن-دى. اۋىلدى جايلاۋعا كوشىرىپ قوندىرعان سوڭ، وسپان ارا-كىدىك ويعا ءتۇسىپ، سول ەگىندى كۇتىپ، سۋارۋمەن اينالىساتىن. بۇعان قۇدايدىڭ بەرە سالعان ءبىر مىنەزى: جاس كەزىندە-اق ەلەڭ-سەلەڭ بوس ءجۇرىستى ۇناتپاۋشى ەدى.
قوراداعى ازداعان مالعا قورعانىش بولسىن دەپ، قىزىلسىراعاندا اڭعا شىعىپ قايتاتىنى بار-دى. ەردىڭ كوركى سانالاتىن جۇيرىك ات، ۇشقىر تازى، ءتۇزۋ مىلتىق – وسپاننىڭ دا جان قۇشتارى ەدى. كۇزگە قاراي جولداستارىمەن بىرگە قۇبىنىڭ قۇمىنا بارىپ، قۇلان اتىپ قايتادى. قاراقۇيرىق پەن تاۋەشكى، ەلىك، بۇعى-مارال دەگەندەرىڭ بەرگى اۋىل اراسىنان دا تابىلادى… ءسويتىپ ءجۇرىپ، «وسپان مەرگەن» اتاندى. ول جىلدارى ەلدە مىلتىق كوپ ەمەس، وق-ءدارى دەگەنىڭ جوقتىڭ قاسى. مەرگەن بولماسقا امالىڭ جوق. ويتكەنى، اتقان وعىڭ زايا كەتپەۋى كەرەك. وسپاننىڭ قوس جانارى دۇربىدەي وتكىر، قياداعىنى شالادى. جالپى، مىلتىق – ەر سەرىگى، بەس قارۋدىڭ ءبىرى عوي. «قارۋ جيساڭ مىلتىق جي، قارنىڭ اشسا تاماعىڭ، جاياۋ قالساڭ تاياعىڭ» دەگەن ەكەن باياعىدا نايمان اقتامبەردى جىراۋ. سودان با، وسپان مىلتىققا جاس كەزىنەن باۋىر باستى. باتىر اتانباس بۇرىن «وسپان مەرگەن» اتاندى. شىركىن ءور التايدا نەبىر مەرگەندەر بولدى-اۋ: سۇلەيمەن مەرگەن، مۇسا مەرگەن، قاپاس مەرگەن… كەيىن وسپان دا سولارمەن قاتار اتالاتىن بولعان.
قۇداۋاندا، قازىر سول مەرگەندەردىڭ بىردە-ءبىرى جوق جەر بەتىندە. ءبارى دە جاۋ وعىنان مەرت بولدى. «اڭ شادىرىن وق تابادى» دەگەندەي، اجال وعى دا مەرگەندەرگە ءۇيىر. نەبىر شايقاستاردا وق دارىماي قويعان سوڭ، مىنەكي، دۇشپاندارى وسپاندى ەندى بايلاپ قويىپ نىساناعا الماق. امال نە، بۇل دا تاعدىردىڭ جازۋى شىعار. انا ءبىر جىلدارى ءبىر ەل اقتاعان ديۋانا وسپاننىڭ الاقانىنا قاراپ وتىرىپ: «ءالى دە ءبىراز سۋ ىشەرلىگىڭ بار ەكەن. بىراق، ءتۇبى، اجالىڭ وقتان بولادى» دەپ ەدى. سول اجال وعىن ۇزاق كۇتتى وسپان. ءار شايقاسقا ارالاسقان سايىن، «بالكىم، وسى جولى بەتپە-بەت كەلەرمىز» دەپ ويلايتىن. ەندى، مىنە، قان مايداندا كەزىكپەگەن سۇم اجال مۇنى قاپاسقا قاماپ، مازاق ەتكەنىن كوردىڭ بە؟! باتىردى اتۋعا قايبىر اتاقتى مەرگەن كەلەدى دەيسىڭ. الدەبىر شەگىرتكەدەي شەرىك ون قادام جەردەن كوزدەيتىن شىعار…
نەسى بار، باتىرمىن دەگەن ادامعا جاۋ وعىنان ءولۋ دە ءبىر عانيبەت. قازىر جاسى ەلۋ ەكىدە. كۇش-قايراتىنىڭ ناعىز تولىسقان شاعى… امال نە، وسى جاسىندا-اق جاۋىنگەرلىك جولىن اياقتادى. ازاتتىق ءۇشىن ايقاس اياقتالعان سوڭ، قىبىرلاپ كۇن كورەتىن ەندىگى ومىردە نە ءمان بار؟ جارايدى، ەل قاتارلى يتشىلەپ جەتپىسكە كەلسىن، سەكسەنگە كەلسىن، وتباسىندا ومالىپ ولگەندە نە مارحادام تابادى؟ شۇكىر، وسى جاسىندا «ولسەم – شەيىتپىن، قالسام – قازىمىن» دەگەن سەنىممەن جاۋدىڭ شەبىن تالاي مارتە جارىپ ءوتتى. قاپى قالدىم دەيتىن جايى جوق، جاستىعىن الا جىعىلۋ قاجەت بولسا، ونى دا ارتىعىمەن ورىندادى. بۇگىنگە دەيىن تەك وسپاننىڭ ءوز وعىنان اجال تاپقاندار قانشا ەكەن؟ ءجۇز بە، مىڭ با – ساناعان كىسى جوق. قازىلار ساۋاپقا باتىپ، بەيىشكە بارار بولسا، مۇنىڭ قازىلىعى جەتىپ ارتىلادى. تۇرىكتەرگە «وسمان يمپەرياسى» دەگەن ات اپەرگەن سۇلتاندى ءوز ەلىندە «وسمان قازى» دەپ اسپەتتەيدى ەكەن. ءسىرا، ول دا ءوز قىلىشىن دۇشپان قانىنا ارمانسىز سۋارعان ادام بولسا كەرەك. ال، بۇل ەلدە كەيىن وسپاندى كىم دەپ اتايدى ەكەن؟ «باتىر» دەي مە، «باندى» دەي مە؟
كەشە بۇدان جوعارعى اسكەري تريبۋنالدىڭ ءبىر مىقتىسى، ىشكەرىدەن كەلگەن قىتاي گەنەرالى جاۋاپ العان. سول مىناداي سۇراق قويدى:
– ءسىز بۇلىك باستاپ، اتقا قونعالى ون جىلدان اسقان ەكەن. سول ون جىلدا قانشا قىتايدىڭ باسىن جويدىم دەپ ويلايسىز؟ – دەدى كوزاينەگى جالتىلداپ، گەنەرالدىق شەنىن ءبىر ءسات ۇمىتپاي، شالقايا ءتۇسىپ.
– ءسىز قايسى قىتايدىڭ ەسەبىن العالى وتىرسىز؟ بۇرىنعى شىڭ سى ءساي شەرىكتەرى مە، الدە كەيىنگى قىزىل اسكەرلەر مە؟ – دەدى وسپان قارسى سۇراق قويىپ.
– ءبارى بىرلىكتە… ويتكەنى، ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر ماقساتتا، مەملەكەت تۇتاستىعىن قورعاعان اسكەرلەر عوي.
– مەن سونى ساناماپپىن. ءبىز، ءاسىلى، جاۋدى ساناپ سوعىسپايمىز، – دەدى وسپان قىرسىقتانىپ. – بالكىم، ولگەندەردىڭ ەسەبى سىزدەردە بار شىعار…
– ءۇش ديۆيزيا مولشەرىندە… ياعني جيىرما مىڭداي ادام، – دەدى تەرگەۋشى گەنەرال قاتۋلانا سويلەپ. – دەمەك، ءسىزدىڭ قان قارىزىڭىز جەتىپ تۇر.
– ءيا، سولاي بولىپ تا قالعان شىعار، – دەدى وسپان ويلانىپ قالىپ. – ءبىزدىڭ دە شىعىنىمىز از ەمەس. ءۇش مىڭعا جۋىق ساربازىمىز بار ەدى، سوعىستا سونىڭ قاق جارىمى باسىن بەردى عوي…
– وزدەرىن ون ورايتىن كۇشكە نەبارى ءۇش مىڭ اسكەرمەن قالاي توتەپ بەرىپ ءجۇرسىز؟ – دەدى گەنەرال تاڭ-تاماشا بولىپ.
– ءبىزدىڭ پارتيزانداردى ءجاي اسكەر دەۋگە كەلمەيدى. اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن مەرگەندەر عوي شەتىنەن. ارقايسىسى جاۋدىڭ ءجۇز شەرىگىنە تاتيدى، – دەدى وسپان ماقتانىشىن جاسىرا الماي. – سونان سوڭ بىزگە اتا مەكەن، تۋعان جەرىمىز كومەكتەستى. التايدىڭ ءاربىر تاسى، قۇز-قياسى بىزگە پانا بولدى.
تومەن قاراپ ويلانىپ قالعان گەنەرال الدەن ۋاقىتتا باسىن جىلدام كوتەرىپ الدى:
– موينىڭىزدا مىڭداعان ادامنىڭ قانى بار. سونشاما قان توگىستەن كەيىن وزىڭىزگە قانداي جازا كەسىلەدى دەپ ويلايسىز؟ – دەدى تەرگەۋشى كەكجيگەن تاكاپپار قالپىن قايتا تاۋىپ.
– ول جاعى ماعان ەمەس، سىزدەردىڭ كىسىلىكتەرىڭىزگە بايلانىستى، – دەدى وسپان دا وعان سىعىرايا سىناي قاراپ. – ءبىر ەلدىڭ ازاتتىق ءۇشىن الىسقان ازاماتى ەكەن، بوستاندىق بەرەيىك دەپ قويا بەرسەڭدەر ءوز جونىمە كەتە بەرەم… ال، قايتسەك تە وسىنىڭ كوزىن قۇرتايىق دەسەڭىزدەر، وعان دا دايىنمىن.
– موينىڭىزدا جازىقسىز توگىلگەن كوپ قان قارىزى بار عوي. ونىڭ قارىمتاسى جوق دەپ ويلايسىز با؟
– وققا ۇشقان جيىرما مىڭ شەرىك دەدىڭىز بە؟ – دەدى وسپان تەرگەۋشىگە شادىرايا قاراپ. – مەن سولاردىڭ بىردە-ءبىرىن تانىمايمىن. ۇزىندا ءوشىم، قىسقادا كەگىم جوق. ولاردى «التايعا كەلىڭدەر» دەپ شاقىرعان دا – مەن ەمەسپىن. ىزدەپ كەلگەن وزدەرى. قولدارىنا قارۋ الىپ، سوندا تۇراتىن قازاقتاردى قىرام-جويام دەپ كەلدى. ال، ءبىز قورعانباي قالاي وتىرامىز؟ سەن اتپاساڭ، ول اتادى، سەن ولتىرمەسەڭ، ول ولتىرەدى. سوعىستىڭ زاڭى – وسى. ەگەر سول ءۇشىن مەنى قىلمىستى دەپ تاپساڭىزدار، مىنە، الدارىڭىزدا وتىرمىن عوي، ءتيىستى جازالارىڭدى كەسە بەرىڭدەر…
– ايتسە دە، ايتىڭىزشى، ءسىز وزىڭىزگە قانداي جازا لايىق دەپ ويلايسىز؟ – دەدى گەنەرال ماناعى سۇراعىن قايتالاپ.
– ماعان ۇزاق جىل اباقتىدا جاتۋ، قول ەمەس، – دەدى وسپان. – نە بوستاندىق، نە ءولىم!
– ولىمنەن قورىقپايسىز با؟
– ءولىم – مەن ءۇشىن ۇيرەنشىكتى نارسە عوي. تالايدى ءوز قولىمەن انا دۇنيەگە اتتاندىرعان ادام ولىمنەن قورىقپايدى.
– سوڭعى سۇراق، – دەدى گەنەرال تۇتقىنعا كۇلىمسىرەي قاراپ. – الدا ءوزىڭىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلە تۇرا، قولعا ءتىرى تۇسكەنىڭىز قالاي؟ ەستۋىمشە، ۇستالعان كەزىڭىزدە جان قۇرالىڭىز، ماۋزەرىڭىز قولىڭىزدا بولىپتى. پىشاعىڭىز دا بار ەكەن…
وسپان نە ايتسام ەكەن دەگەندەي، ءسال بوگەلىپ بارىپ جاۋاپ بەردى.
– ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، جاۋمەن ون جىل سوعىسقاندا، ءجاي وققا ۇشقان كوپتىڭ ءبىرى بولىپ ولە سالعىم كەلمەدى. ەكىنشىدەن، جانە ەڭ باستىسى، مەن – مۇسىلمانمىن عوي. مۇسىلماندار وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋدى قورقاقتىق دەپ بىلەدى، جانە ونى اسا اۋىر كۇنا دەپ سانايدى…
قىتاي گەنەرالى وسىدان كەيىن كوپ سۇراق قويىپ جاتپادى. ول، ءاسىلى، اتاقتى باندىنى كورۋ ءۇشىن كەلگەن سياقتى. وسپان دا ءار كۇنى تەرگەۋدەن كەيىن توسەگىندە جانتايىپ جاتىپ، تەرگەۋشىگە ءوزىنىڭ بەرگەن جاۋاپتارىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، قايتا ءبىر ساراپتايتىنى بار. مۇمكىندىگىنشە، سوزدەن ۇتىلماۋعا، ۋاجدەن جەڭىلمەۋگە تىرىسادى. بۇگىنگى گەنەرالعا بەرگەن جاۋاپتارىنا باتىردىڭ ءوزى دە رازى ەدى.
ەرتەڭىندە تۇتقىننان جاۋاپ الۋ كەزەگى قىرعىزعا ءتيىپتى. ءسىرا، ورتا سوتتىڭ مۇشەسى بولسا كەرەك. قاشقار ءۋالاياتىنىڭ قىزىلسۋ اۋدانىندا قىرعىزدار بار-تۇعىن. ءداۋ دە بولسا، سونىڭ تۋماسى. تازا ۇيعىر تىلىندە سويلەپ وتىر. بىراق وسپان ونىڭ قىرعىز ەكەنىن بىردەن بايقادى. ءتۇر الپەتى مارقۇم گەنەرال ىسقاقبەككە ۇقسايدى ەكەن: جالپاق بەت، قىسىق كوز… التايدا قىرعىز جوق قوي، ومىردە كورگەن ەكىنشى قىرعىزى وسى شىعار.
– سىزبەن ۇيعىرشا سويلەسەيىن بە، الدە قىرعىزشانى قالايسىز با؟ – دەدى ءوزى دە كىم ەكەنىن جاسىرماي.
– قاي تىلدە سويلەسەڭىز دە، ماعان ءتىلماش كەرەك. مەن قازاقشادان باسقانى تۇسىنبەيمىن، – دەدى وسپان.
امال جوق، ءتىلماش شاقىرىلدى. تەرگەۋشى ءوزى جاقسى بىلەتىن ۇيعىرشاسىنا كوشتى. بايقايدى، وي ءورىسى تىم تارلاۋ ما، قالاي؟ شاماسى، تۇستىك جاقتان كەيىن اۋىسىپ كەلگەن بىرەۋ سەكىلدى.
– ءسىز، وزىڭىزشە، يسلام تۋىن كوتەرىپ، شىڭجاڭداعى تۇرىك حالىقتارىن تۇگەل ازات ەتەمىن دەپ ۇران تاستاپسىز عوي. سوندا، قالاي، قاشقارياداعى ۇيعىر مەن قىرعىزدى دا ازات ەتۋ جوسپارىڭىزدا بار ما ەدى؟ – دەدى ءبىر ءسوزدىڭ كەزەگىندە. وزىنشە، اياقتان شالىپ، كەكەتكەن ءتۇرى.
– ءيا، ونداي اشىق جوسپار قۇرماساق تا، شىڭجاڭداعى ەزىلگەن از ۇلتتارمەن قول ۇستاسا قيمىلداۋ – اۋەلدەن ويدا بار نارسە عوي، – دەدى وسپان بايسالدى جاۋاپ بەرىپ. – مەن تۇستىكتەگى ۇيعىر مەن قىرعىز اعايىندار شىڭ سى سايعا قارسى كوتەرىلە مە دەپ كوپ كۇتتىم. بىراق ول ءۇمىت اقتالمادى عوي. قالا جۇرتىنىڭ ەتەك باستىلىعىنان با، الدە ەرەۋىلدەپ شىعۋعا ات-كولىگى ساي بولمادى ما، وشاڭ ەتىپ، اتقا قونعان ەشكىم كورىنبەدى. تىم قۇرىسا، شىڭ سى ءساي تۇرمەسىندە ازاپپەن ولتىرىلگەن قوجانياز قاجى مەن ءسابيت داموللانىڭ قۇنىن جوقتاۋعا جىگەرلەرى جەتپەدى.
قوجانياز بەن ءسابيت داموللانى ايتقاندا، مانادان ىسىڭكىرەپ وتىرعان تەرگەۋشى قىلپ ەتە قالدى. قوجانياز – ۇيعىر، ءسابيت داموللا – ۇيعىرعا سىڭگەن قىرعىز بولاتىن. «مىنا باندىنىڭ دا بىلمەيتىن پالەسى جوق ەكەن» دەگەندەي، بۇعان الا كوزىمەن ءبىر قاراپ قويدى.
وسپاننىڭ ايتىپ وتىرعانى مىنا ۋاقيعا بولاتىن. 1933-1934-جىلدار شىڭجاڭدا الاساپىران، كوتەرىلىستەر كەزەڭى بولدى عوي. گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى الدىمەن دۇنگەندەر كوتەرىلدى. ءسال كەيىن ولارعا تۇستىكتەگى ۇيعىرلار مەن قىرعىز قوسىلدى. ۇيعىر بۇلىگىن باستاعان – قۇمىلدان شىققان قوجانياز قاجى ەدى. ەگەر سول بەتى ۇيعىر-دۇڭگەن تىزە قوسا قيمىلداعاندا، شىڭجاڭداعى گومينداڭ بيلىگىن اۋدارىپ تاستاۋ بالەندەي قيىن شارۋا ەمەس-ءتى. الايدا، كوپ ۇزاماي كوتەرىلىس ساتسىزدىككە ۇشىرادى عوي. بىرىنشىدەن، دۇڭگەن مەن ۇيعىر اراسىندا اۋىز بىرلىك بولماسا، ەكىنشىدەن، جانە ەڭ شەشۋشى سەبەپ: توڭكەرىس جولىنا ورىستار كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ الدى. سەبەبى، ورىس بالشابەكتەرى ءدال ىرگەسىندە تاعى ءبىر مۇسىلمان مەملەكەتىنىڭ سالتانات قۇرۋىن قالامادى. سوندىقتان، شاۋەشەك جانە قۇلجا شەكاراسىنان ەكى پولك اسكەر كىرگىزىپ، دۇڭگەندەردىڭ تۋ سىرتىنان سوققى بەردى. ال، تۇستىكتەگى قوجانيازدى ورىستار الداۋ-ارباۋ جولىمەن-اق قولعا قوندىردى. قاشقارياداعى ءسابيت داموللا، جانىبەك يمام باستاعان كوتەرىلىسشىلەردى بۇرىن ولارعا وداقتاس بولىپ جۇرگەن سول قوجانيازدىڭ قولىمەن تۇنشىقتىردى. ناتيجەدە، يەسىز بوس قالعان شىڭجاڭداعى وكىمەت باسىنا ورىستار وزدەرىنىڭ ەجەلگى اگەنتى، قيىر شىعىستان سول ءۇشىن ادەيى كەلگەن شىڭ سى ءسايدى وتىرعىزدى دا، قوجانيازدى ورىنباسارلىققا تاعايىندادى. الايدا، بۇل وداق تا ۇزاققا بارعان جوق. بالشابەكتەردىڭ قۇپيالىقتى بىلەتىن كۋالاردى ءتىرى قالدىرمايتىن ادەتى. ارادا ءۇش جىل وتكەندە، 1937-جىلى شىڭ سى ءساي كەڭەس وداعىنىڭ كەلىسىمىمەن قوجانيازدى تۇرمەگە جاپتى دا، ادام ايتقىسىز ايۋاندىقپەن ازاپتاپ ءولتىردى…
– جارايدى، ول تاريح ءوز الدىنا. جالپى، ۇيعىر دا، قىرعىز دا اناۋ-مىناۋعا جەلپ ەتپەيتىن وتىرىقشى حالىقتار عوي، – دەدى وسپان ءسوزىن ودان ارى جالعاپ. – قاشقارياداعى اعايىندار التايداعى پارتيزانداردى قولداعاندى بىلاي قويىپ، 1945-جىلى ازاتتىق ۇرىستارى جەڭىسكە جەتىپ، ءۇش ايماقتا «شىعىس تۇركىستان» رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان سوڭ دا، بىلق ەتپەي جاتىپ المادى ما؟!
مانادان شيرىعىپ ارەڭ وتىرعان تەرگەۋشى اراداعى اڭگىمە وسى تۇسقا كەلگەندە شىداي الماي كەتتى. مۇندايدا باندىعا تويتارىس بەرمەسە بولمايدى. ويتكەنى، «ءۇي ارتىندا كىسى بار»، ەرتەڭ تەرگەۋ حاتتاماسىن جوعارعى باستىقتار وقيدى.
– سەن، قىلمىسكەر وسپان، وڭباعان باندى، ءبىلىپ قوي. ءبىزدىڭ شىڭجاڭ ولكەسى – ۇلى جۋڭحۋا مەملەكەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى. وتانعا شىن بەرىلگەن ۇيعىر مەن قىرعىز حالقى ەشقاشان باندىلاردىڭ سوڭىنان ىلەسپەيدى. ءبىز ۇلى حانزۋ حالقىمەن ماڭگى بىرگەمىز! – دەدى قىرعىز ازاماتى بەزگەگى ۇستاعانداي قالش-قالش ەتىپ.
وسپان مۇرتىنىڭ استىنان جىميىپ كۇلدى:
– دۇرىس ايتاسىز، قوجالارىنا جان-تانىمەن بەرىلۋ جاعىنان قاشقاريا تۇرعىندارى الدارىنا جان سالمايدى، – دەدى باياۋ ءتىل قاتىپ. – اسىرەسە قىرعىزدار… وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنى الداپ قولعا ءتۇسىرىپ، سونان سوڭ باسىن كەسىپ، ورىستارعا تارتۋ ەتكەن – قىرعىز ماناپتارى بولاتىن…
– سەن، وسپان، ول وقيعانى بۇل اراعا ارالاستىرما… ورىس جەرىندەگى الاتاۋ قىرعىزىندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق! – دەدى تەرگەۋشى شىر-پىر بولىپ. – جاڭا «ءۇش ايماق» دەدىڭ عوي. سول ءۇش ايماق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى كىم بولعانىن بىلەسىڭ بە؟ گەنەرال ىسقاقبەك قىرعىز ازاماتى بولاتىن، ونى قايدا قوياسىڭ؟ توڭكەرىسكە ۇلەس قوسپاساق، ول نە؟
– ءيا، گەنەرال ىسقاقبەكتى بىلەم. التايدا ماعان قوناققا كەلىپ، جايلاۋدا بىرنەشە كۇن جاتقان، – دەدى وسپان بايسالدى قالپىن بۇزباي. – ول دا – ورىستاردىڭ ەجەلگى اگەنتى، ءارى شىڭ سى ءسايدىڭ جالاڭ قىلىش كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى. ءۇش ايماقتا ۇلتتىق توڭكەرىس جەڭىسكە جەتكەندە، ورىستار احمەتجان ەكەۋىن سىرتتان اكەلىپ، بىردەن باسشىلىق قىزمەتكە قويدى. ايتپاقشى، سول ىسقاقبەك قايدا قازىر؟ ەسىڭىزدە بولسىن، ورىستار كۋالاردى ءتىرى قالدىرمايدى…
– سەن، وسپان، جاۋاپتان اۋا جايىلىپ كەتپە. سۇراققا عانا جاۋاپ بەر، – دەدى تەرگەۋشى تاعى دا وت باسقانداي ىرشىپ ءتۇسىپ. – سەن جاڭا تۇستىك شىڭجاڭمەن بايلانىسىم بولعان جوق دەدىڭ عوي. ونىڭ شىلعي وتىرىك. سەن قاشقاريانىڭ ەڭبەكشى حالقىن ەلەمەسەڭ دە، ءوزىڭ سياقتى وتان ساتقىش وپاسىزدارمەن اۋىز جالاسىپ، بىرگە بولعانسىڭ. ماسەلەن، جولبارىسپەن بايلانىسىڭدى قالاي جاسىراسىڭ؟ – دەدى تەرگەۋشى ەندى تۇپكە ساقتاعان كوزىرىن جارىققا شىعارىپ.
جولبارىس – وسپاننىڭ ەندى جولىمىز قيىلىسپاس دەپ ەستەن شىعارا باستاعان ادامنىڭ ءبىرى ەدى، ەسكە سالعانىنا قۋانىپ قالدى.
– ءيا، ايتپاقشى، تۇستىكتەگى التى ءشارى اكىمدەرىنىڭ اراسىندا بەت كورىسكەن ادامىم – وسى جولبارىس قانا! – دەدى، ول تۋرالى ايتىپ بەرۋگە قارسى بولماي. – ول – قۇمىل ايماعىنىڭ اكىمى ەكەن. وتكەن جىلدىڭ كوكتەمىندە مەن باركول شەگىنە كوشىپ بارعانىمدا، ماعان سالەم بەرە كەلدى. بۇرىن اتىن ەستىگەنىم بولماسا، كورىپ تۇرعانىم وسى. ءوڭ-ءتۇسى ۇيعىردان گورى قىتايعا كەلەتىن قىسىق كوز، جىلپوس قارانىڭ ءوزى. قوناقجاي جۇرتپىز عوي، قوي سويىپ قوناق ەتتىم. ءتىلى مايدا ەكەن، مەنى سوزبەن جارىلقاپ تاستادى. «قۇمىلعا كەل، سول ماڭدا دۇڭگەندەرمەن كۇش بىرىكتىرىپ، كۇرەستى جاڭادان باستايمىز» دەدى. ءوزى پرەزيدەنت شان كايشىمەن حات الىسىپ تۇرادى ەكەن. «ەگەر شىڭجاڭدى قىزىلداردان بوساتساڭدار، سەنى ولكەلىك وكىمەت توراعاسى ەتىپ تاعايىندايمىن» دەپتى وعان شان كايشى. سول ءسوز بويىنشا، جولبارىس ءوزى وكىمەت توراعاسى بولعاندا، مەنى اسكەرباسىلىققا لايىقتايدى ەكەن… سويتسەم، ءبارى بوس ءسوز. ارتىنان، كوپ كەشىكپەي ونىڭ التىن-كۇمىسىن ارتىپ، شەتەلگە قاشقالى جۇرگەنى ءمالىم بولدى.
– ءسىز ونىمەن شەتەلگە بىرگە كەتۋ جونىندە ءسوز بايلاسقان جوقسىزدار ما؟
«مىناعان نە دەسەم ەكەن» دەگەندەي، وسپان قاباعىن كىرجيتىپ، بىرازعا دەيىن ۇندەمەي وتىردى.
– سويلەڭىز، نەگە ۇندەمەيسىز؟ الدە شەتەلگە قاشا الماي قالعانىڭىزعا وكىنىپ وتىرسىز با؟ – دەدى كوڭىل اۋانىنا قاراي بىرەسە «سەنگە» كوشىپ، بىرەسە «ءسىز» دەپ سىزىلعان تەرگەۋشى.
– ەستەرىڭىزدە بولسىن، شەتەلگە كەتۋ – اۋەلدەن مەنىڭ جوسپارىمدا جوق نارسە، – دەدى وسپان وعان تۇيىلە قاراپ. – تۋعان جەرىمدى تاستاپ، شەتكە قاشاتىن بولسام، سول جەردى جاتقا باستىرماۋ ءۇشىن نەگە ون جىل سوعىستى دەپ وتىرسىز؟ ينشاللا، ولسەم سۇيەگىم وسىندا قالادى. ەگەر بۇل ەلدە ادامنىڭ اقتىق تىلەگى ورىندالار بولسا، مەن جوعارعى سوتتان ۇكىم ورىندالعان سوڭ سۇيەگىمدى التايعا اپارىپ جەرلەۋدى سۇرايىن دەپ وتىرمىن.
– جارايدى، بۇل تىلەگىڭىزدى جوعارىعا جەتكىزەيىن، – دەدى تەرگەۋشى وزىنشە كەڭپەيىلدىلىك تانىتىپ.
– ءيا، ايتپاقشى، جاڭا نە تۋرالى ايتىپ ەدىك؟ – دەدى وسپان ءالى دە سويلەيتىن ىڭعاي تانىتىپ. – جولبارىس جايىندا ەكەن عوي… تۋعان جەرىن، ۇلتىن ساتىپ، شەتەلگە بوي تاسالاپ بارا جاتقان جولبارىستاي وپاسىزعا ەرە جونەلەتىن مەنى ءسىز كىم دەپ وتىرسىز؟ جولبارىستىڭ ادام بالاسىنا راقىم قىلمايتىن قاراقشى ەكەنىن – مەن ونىڭ ءبىر ورىندا تۇراقتاماي ويناقشىپ تۇراتىن كوزىنەن-اق تانىعام. كەيىن سول ويىم راسقا شىقتى. ول بىلاي شىعا بەرە جولداستارىنا نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟ جول بويى وزدەرىنە سويىس بەرىپ، ازىق-تۇلىكپەن قامداپ، كۇش-كولىك جاعىنان كومەكتەسىپ كەلە جاتقان قازاق اۋىلىن پاكىستان شەكاراسىنا جەتكەن سوڭ ءبىر تۇندە بالا-شاعاسىنا دەيىن ءتۇپ-تۇگەل قىرىپ تاستاپ، ايداعان مالدارى مەن ىسكە تاتىر مۇلىكتەرىن توناپ الىپ كەتكەن. مىنە، جولبارىس تۋرالى بىلگىڭىز كەلسە…
جالپى، تەرگەۋشىلەر وسپاننىڭ اۋزىنان قاقپاي، نەعۇرلىم كوبىرەك سويلەتۋدى ماقسات تۇتقان ءتارىزدى. كەيىن باندىنىڭ ءار ءسوزىن تارازىعا تارتىپ، اراسىنان قالاي «قىلمىس» تابۋدى وزدەرى بىلەدى. قازىرگى مىندەت – اۋىزدان شىققان ءسوزدى قاعازعا ءتۇسىرۋ. سوعان وراي وسپان دا ەشتەڭەنى بۇگىپ قالعىسى كەلمەي، بىلەتىنىن ايتىپ بەرۋگە قارسى بولعان جوق. سويلەسە ىشتەگى شەرى تارقاپ، ءبىرتۇرلى جەڭىلەيىپ قالادى.
– جارايدى، قاشقىن جولبارىسقا ەرمەپسىز. ونىڭ بەرگەن ۋادەسىنە سەنبەپسىز. سولاي-اق بولسىن، – دەدى تەرگەۋشى جاڭا ءبىر سۇراققا كوشەتىن ىڭعاي ءبىلدىرىپ. – ال، ءوزىڭىز سياقتى قازاق باندىسى قاليبەكتىڭ كوشىنە نەگە قوسىلماي قالدىڭىز؟ ەستىگەن شىعارسىز، ول قازىر سوڭىنا ەرگەن سەرىكتەرىمەن بىرگە پاكيستاننىڭ كاشمير دەگەن جەرىندە ءجۇر. ودان ارى تۇركياعا جەتۋدىڭ قامىندا كورىنەدى…
– سولاي ما؟ امان-ەسەن جەتكەن ەكەن-اۋ، بايقۇستار!
– ەندى سول قاليبەك تۋرالى ايتىڭىزشى. جالپى، ەكەۋلەرىڭىز نەشە رەت جولىقتىڭىزدار؟
– ءبىر-اق رەت! – دەدى وسپان سول ءۇشىن وكىنگەندەي. – 1948-جىلى ما ەكەن، ءبىزدىڭ اۋىل جەمسارىدا وتىرعاندا، قاليبەك ءبىر توپ جولداسىمەن بىزگە كەلىپ قايتتى. سونان كەيىن بەت كورىسە المادىق.
– سوندا نە تۋرالى سويلەستىڭىزدەر؟ شەتەلگە بىرگە كەتۋ جونىندە ءسوز بايلاسقان جوقسىزدار ما؟
– جوق. ولاي بولاتىنى، شەكارا اسۋ ول كەزدە قاليبەكتىڭ ءوز ويىندا دا جوق ەدى. ويتكەنى، سول تۇستا التايداعى مەنى دە، تيان-شاننىڭ كۇنگەي بەتىندە، ۇرىمجىگە تاياۋ قونىستانعان قاليبەكتى دە گومينداڭنىڭ ولكەلىك وكىمەتى قولداپ تۇردى. ءبىز ءۇش ايماقتىڭ قۋىرشاق وكىمەتىنە قارسى گومينداڭمەن وداق قۇرىپ، بىرلىكتە سوعىسپاق بولاتىنبىز. كەيىن جاعداي وزگەردى. ولكەدەگى گومينداڭ وكىمەتى قۇلاپ، ولاردىڭ ورىن قىزىل قىتاي باستى… قاليبەك بۇل ەلدەن تۇراق تاپپاي، تاكلاماكان ءشولىن باسىپ، گيمالاي تاۋىن اسىپ، شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. جول بويى ولاردىڭ كورگەن بەينەتىن ادام بالاسىنىڭ باسىنا بەرمەي-اق قويسىن!
– كەتەردە سىزدەن رۇقسات الدى ما؟ حابارلاستى ما؟ – دەدى تەرگەۋشى وسى ارادان الدەبىر قۇپيانى بىلە قويماق بولىپ.
وسپان وعان شادىرايا ءبىر قاراپ الدى دا:
– رۇقسات الاتىنداي، ول ماعان باعىنىشتى ادام ەمەس قوي، – دەدى سول تۇنجىراعان قالپى. – مەن – التايدا، قاليبەك ەرەنقابىرعادا جاتىر. ول 1947-جىلى وكىمەتكە قارسى كوتەرىلگەندە دە مەنىمەن اقىلداسقان جوق. ورىستاردىڭ «شىعىس تۇركىستان» تۋىن جىعىپ، ءۇش ايماقتا قۋىرشاق ۇكىمەت قۇرعانىنا ۋادەلەسكەندەي ەكەۋىمىز دە قارسى بولدىق. ماقسات ورتاق بولعانىمەن، قاليبەك مەنەن تاۋەلسىز، ارقاشان ءوز تىزگىنى وزىندە بولدى.
– ايتكەنمەن، شەتەلگە كوشەردە سىزبەن حابارلاسقان بولار؟
– ءيا، حابارلاستى، – دەدى وسپان بوگەلمەي. – الدىڭعى جىلى (1949) كۇزدە قاسىنا ءۇش جىگىت قوسىپ، ۇلكەن ۇلى قاسەندى جىبەرىپتى. ون التى جاستاعى بالا، اكەسى سياقتى ول دا وتتاي جانىپ تۇر…
– نە سالەم ايتىپتى بالاسىنان؟
– نە دەۋشى ەدى؟ «شىڭجاڭ ەندى بىزگە قونىس بولماۋعا اينالدى. وشىڭ بىزبەن بىرگە كوشسىن. اللا ءساتىن سالسا، الدىمەن پاكيستانعا جەتسەك، سودان ارى تۇركياعا تارتامىز» دەپتى.
– ءسىز نە دەپ جاۋاپ قايتاردىڭىز قاليبەككە؟
– كوشە ال–مايتىنىمدى ايتتىم. «قاليبەك سيعان تار سوقپاققا وسپان سيا المايدى» دەدىم. «ارتىمدا التايدان – قۇمىلعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ەلىم بار. سولاردى تاستاپ، ەشقايدا كەتپەيمىن» دەدىم. جوعارىدا ايتتىم عوي، شەتەلگە باس ساۋعالاۋ مەنىڭ جوسپارىمدا بولعان ەمەس.
– ەندى وكىنبەيسىز بە – قاليبەككە ەرمەي قالعانىڭىزعا؟
– جوق. مەن ءوز ويىنان وڭاي قايتاتىن، جاعدايعا قاراي تەز قۇبىلاتىن ادام ەمەسپىن.
سونىمەن، بۇگىنگى سۇراق-جاۋاپ تا اياقتالعان. تەرگەۋشى بۇگىنگى وتىرىسقا رازى سياقتى. وزىنشە، باندىنىڭ قۇپياسىن اشتىم، قويماسىن اقتاردىم دەپ بارادى. ال، وسپان بولسا، بۇگىنگە دەيىن تەرىس-قاعىس ۇعىلىپ جۇرگەن جايلاردى ءبىر ىزگە تۇسىرگەنىنە رازى ەدى.

– ءىV –

«سۇتپەن بىتكەن قاسيەت سۇيەكپەن كەتەدى» دەگەن راس. سول باياعى قازاقى كەڭدىك، قازاقى كوڭىلشەكتىك. سونشاما جىلعا سوزىلعان سۇراپىل سوعىس، توگىلگەن قان وسپاندى ەرىكسىز قاتايتىپ، وزگەرتىپ جىبەرسە كەرەك ەدى. جوق، سول باياعى قالپى. ءوزى تۇرمەدە تۇنشىعىپ جاتىپ، گەنەرال دالەلحاننىڭ تاعدىرىنا اياۋشىلىق بىلدىرەدى. تەكتى اتانىڭ تۋماسى، جاقسى-اق جىگىت ەدى، مارقۇم. وسى زامانعى ەڭ سەنىمدى، سانگە اينالعان داڭعىل جولعا سول تۇسكەن سياقتى ەدى، قاي جەردە، قالاي قىرسىق شالدى ەكەن؟ بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەكى ايىرىق جولعا تۇسكەن سوڭ، قالايدا بىرەۋىنىڭ جولى وڭعارىلسا كەرەك ەدى عوي. سوندا قالاي بولعانى؟ وتارشىل يمپەريانى جاقتاساڭ دا، قارسى شاپساڭ دا، ناتيجە بىرەۋ-اق دەگەنى مە؟ وسپاندى قويشى، بۇل اۋەل باستان-اق ازاتتىق جولىندا ءوزىن قۇرباندىققا شالعان ادام عوي. ال، دالەلحانعا وبال-اق! اجال وعى وعان قارسى الدىنان ەمەس، تۋ سىرتىنان اتىلدى-اۋ!
دالەلحان وسپاننان بەس جاس كىشى ەدى. بۇرىن كوپ ارالاسپاسا دا، سىرتتاي جاقسى بىلەتىن-ءدى. دالەلحان بولسا – شەرۋشى اتالاتىن بىلدەي ءبىر رۋدىڭ ءتايجىسى. وسپان بولسا – جاي مال باعىپ، ەگىن سالىپ، قالا بەرسە اڭ اۋلاپ، كۇن كورىپ جۇرگەن قاتارداعى شارۋا. تەرەزەسى تەڭ ەمەس-ءتى… الايدا، دالەلحاننىڭ دا ءومىر جولى تىم داڭعىل ەمەس، بۇرالاڭ. ول – ءاسىلى، موڭعوليا قازاعى، موڭعولدىڭ قوبدا ايماعىندا تۋىپ وسكەن. ون ەكى اباق كەرەيدىڭ ءبىر تابى شەرۋشى ىشىندە اقتان باتىر اۋلەتى. بەرگى اتالارى جىلقىشى، سۇگىربايلار دا – ەل باسقارعان ادامدار. جاقسى اتانىڭ ۇرپاعى – دالەلحان دا جاستاي ەل كوزىنە ءتۇسىپ، جاسى جيىرمادان اسا بەرە موڭعولدىڭ حالىق قۇرىلتايىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. بىراق نە كەرەك، سول العاشقى قۇرىلتايعا قاتىسىپ كەلگەن سوڭ-اق، دالەلحان نىلدەي بۇزىلدى عوي. بۇل دا سول باياعى اتى شۋلى 1928-جىل مولشەرى بولسا كەرەك. كەڭەس وداعىندا ءسال جەل تۇرسا، مونعوليادا بورانعا اينالاتىن ادەتى. مونعول قۇرىلتايىندا دا بايلارعا كامپەسكە جۇرەتىنى، بايدىڭ مالىن كەدەيگە تارتىپ اپەرەتىنى قاتتى-قاتتى ايتىلعان-دى. بۇل سوزدەر ول كەزدە دالەلحانعا ۇناعان جوق. اشىعىن ايتقاندا، اتا داۋلەتىنەن ايرىلعىسى كەلمەگەن. ادامنىڭ ءبارى بىردەي بولادى. مالشىنى بايعا تەڭەستىرەمىز دەگەن ۇران دا كوكەيىنە قونباسا كەرەك… سودان ەلگە قايتىپ كەلدى دە، شەرۋشىنىڭ باستى ادامدارىمەن اقىلداستى. بۇل سۇمدىق حابارعا ولار دا ورە تۇرەگەلگەن. قونىستارى شەكاراعا تاياۋ بولاتىن. ءسويتىپ، ولار ءبىر-اق كۇندە قىتاي شەگىنە كوشىپ ءوتتى.
ول جىلدارى قىتاي ەلى تىنىش، كوممۋنيستەر وكىمەتى دە، كامپەسكە دە كەلە قويماعان. شەرۋشى – ون ەكى اباق كەرەيدىڭ ءبىر اتاسى عوي. مۇنداعى ەل دالەلحاندى شەتكە قاققان جوق، اكەسىنىڭ ورنىنا ءتايجى اتانىپ، ءوز رۋىن بيلەپ ءجۇرىپ جاتتى. ول كوبىنشە التاي ايماعىنىڭ گۋبەرناتورى ءشارىپحان تورەنىڭ ىعىندا بولىپ، سونىڭ قامقورلىعىنا بولەندى.
ءسويتىپ جۇرگەندە، شىڭ سى ءساي وكىمەتىنىڭ لاڭى باستالمادى ما. ەلدىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار يگى جاقسىلارى ۇستالىپ، ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ايدالىپ جاتتى. كۇنى كەشە شىڭ سى ءسايدىڭ وڭ قولى، جاقىن دوسى سانالعان ءشارىپحان دۋتىڭ دا ۇرىمجىگە جينالىسقا بارعان جەرىنەن قايتپاي قالدى. 1940-جىلى ايماق ورتالىعى سارسۇمبەدە قىزمەت ىستەيتىن دالەلحان دا ءبىر تۇندە جوق بولىپ شىقتى. ۇيىندەگىلەر ءتۇن ىشىندە ءبىر جابىق ماشيناعا ءمىنىپ كەتكەنىن عانا بىلەدى. باسقا دەرەك جوق. جۇرت ونى دا شىڭ سى ءساي قولىنان مەرت بولدىعا جورىپ، «اللاۋاكبارىن» ايتىپ قويعان.
ءبارى كەيىن ءمالىم بولدى عوي. سويتسە، جاڭاعى جابىق ماشينا دالەلحاندى ءۇرىمجى تۇرمەسىنە ەمەس، جەمەنەي شەكاراسى ارقىلى ورىس جەرىنە الىپ ءوتىپتى. سودان الماتىعا اپارعان، وقىتقان، الدا شىڭجاڭدا بولاتىن ۇلتتىق توڭكەرىسكە دايىنداعان… نە كەرەك، سول ساپاردان ءۇش جىل دەگەندە ءبىر-اق ورالدى عوي. 1943-جىلى موڭعول شەكاراسى ارقىلى التايدان ءبىر-اق شىقتى. ونىڭ جول ساپارىن ءبىر توپ باسشىلار عانا ءبىلدى. ال، بىلايعى جۇرتقا شىڭ سى ءساي تۇرمەسىنەن قاشىپ شىققان ادام بولىپ كورىندى.
ول كەزدە التايداعى كوتەرىلىستىڭ ەسىمحان، ىرىسقاندار جەتەكشىلىك ەتكەن العاشقى لەگى كۇشپەن باسىلىپ، ەندى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ وسپان باستاعان جاڭا تولقىنى ورلەپ تۇرعان شاعى بولاتىن. كەشەگى اڭدىسقان جاۋلارى ورىس پەن موڭعول دوسقا اينالىپ، قارۋ-جاراقتى اياماي بەرىپ تۇرعان كەزى. كوتەرىلىسشىلەر ءۇشىن موڭعول شەكاراسى ايقارا اشىق. سول جىلى وكىمەت اسكەرىنەن قىسىم كورگەن ءبىراز جۇرت مال-جانىمەن موڭعول جەرىنە قىستاپ شىققان. بۇلعىنداعى مايقانتاس زاستاۆاسىندا وسپان مەن مارشال شويبالسىن كەزدەسىپ، ءبىر-بىرىنە تارتۋ-تارالعى بەرىسىپ، ارالارىنان قىل وتپەي تۇرعان شاق. سىيعا بەرىلگەن قارۋ-جاراقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى كوزدىڭ جاۋىن الادى. بۇلار بۇرىن قولىنا ۇستاپ كورمەگەن اۆتومات، پۋلەمەت، ماۋزەر، ءدۇربى دەگەندى سول جولى كوردى عوي. ال، پيستولەت، بەساتار دەگەنىڭ ەكىنىڭ بىرىندە.
بۇرىن سىرتتاي عانا بىلەتىن دالەلحاندى وسپانعا وسى موڭعول جەرىندە اكەلىپ تانىستىردى. جاسى ءالى قىرىققا ىلىنە قويماعان ۇزىن بويلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي كەلىستى ازامات. جالعىز ەمەس، قاسىندا ورىستار قوسىپ بەرگەن ەكى-ءۇش جولداسى بار. جول ورتادا قوسىلعان ول دا ەندى كوتەرىلىس باسشىسىنىڭ بىرىنە اينالماق. وسپان قولباسى، كوماندير بولعاندا، دالەلحان كوميسسار بولاتىن ىڭعايى بار ما، قالاي. ورىستار ۇسىنىپ، موڭعولدار قوستاپ تۇرعان سوڭ، كومەكشىگە ءزارۋ وسپان مۇنداي جاڭالىققا قارسى بولعان جوق. وسپاننىڭ وزىنەن گورى ساۋاتتى، ىشكەرىدەن وقىپ كەلگەن جاس جىگىت ازاتتىق ءۇشىن، التاي حالقى ءۇشىن بىرلىكتە، تىزە قوسىپ تەر توكسە، كىسىگە بۇدان ارتىق نە كەرەك.
الايدا، ءىس جۇزىندە ءبارى دە بۇل ويلاعانداي بولمادى. اقىلدارى قوسىلماي، ويلارى ءبىر جەردەن شىقپاي، كۇن وتكەن سايىن ارالارى الشاقتاي بەردى. ارينە، دالەلحاندى دا ەلىن-جەرىن سۇيمەيدى، التايدىڭ ازات بولعانىن قالامايدى دەپ ايتا المايسىڭ. ازاتتىققا جەتۋگە ول دا قۇمار-اق. تەك، وسپان ويلاعان جولمەن ەمەس، باسقا جولمەن… كەڭەس وداعى سالعان سوتسياليزم جولىمەن جەتپەك. قىتايدان ىرگە ءبولىپ، ورىسقا ارقا سۇيەمەك. سوندا قالاي بولعانى؟ جەڭىل ءجۇرىستى جالەپ قاتىنداي ءبىر بايدان شىعا سالا، ەكىنشىسىنە تيمەك پە؟ وسىدان نەبارى ون بەس جىل بۇرىن وسى دالەلحان موڭعولياداعى قىزىلداردان قاشىپ، ءور التايعا كەلىپ پانالاپ ەدى، ەندى مىنە قىپ-قىزىل بالشابەكتىڭ ءوزى بولىپ شىعىپتى. ورىس جەرىندە وتكەن ەكى جارىم جىلدىڭ تەگىن كەتپەگەنى كورىنىپ تۇر. قۇداۋاندا، وسى قىزىلداردىڭ جۇعىسىپ كەتكەن ادامدى دۋالاپ الاتىن ءبىر پالەسى بار. كوممۋنيزم ۇرانى كىسىگە كۇيەشە جۇعادى، كادىمگىدەي جادىلايدى.
بۇل الشاقتىق بۇرىن ەكى كۇننىڭ بىرىندە جاۋمەن ايقاسقان ۇرىس كەزىندە كوپ بايقالا قويماۋشى ەدى. كەيىن التاي ازات بولىپ، توڭكەرىسشىل ۇلتتىق وكىمەت ايماق ورتالىعى سارسۇمبەگە ورنىققان كەزدە ايقىن بىلىنە باستادى. وسپان – التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى (گۋبەرناتورى), دالەلحان – ءۋاليدىڭ ورىنباسارى، ءارى ءۇش ايماق اسكەرىنىڭ التايداعى قولباسشىسى… بىراق قاعاز جۇزىندە عانا سولاي، ءىس جۇزىندە بيلىك – ورىستار جىبەرگەن كەڭەسشىلەردىڭ قولىندا. تىكەلەي ءامىر جۇرگىزەتىن – وسىنداعى ورىس كونسۋلدىعى. زاڭ دا، بۇيرىق تا سولاردان شىعىپ جاتادى. ايماق ءۋاليى وسپاننىڭ ءامىر-پارمەنى كەيدە وتسە، كەيدە وتپەي قالادى. ورىس كەڭەسشىلەرىنىڭ اسپەنسىگەنى سونشا، ولار ايماق باسشىسىن مەنسىنبەي، وسپانعا ەشتەڭە بىلمەيتىن، وقىماعان، قاراڭعى قازاق رەتىندە قارايتىن سياقتى. راس، ەل ىشىندە ابىرويى بار شىعار، باتىر شىعار. كەزىندە جوعارعى باسشىلار ونى سول ءۇشىن پايدالاندى. ەندى قاجەتى قانشا دەپ قارايتىنى بىلىنە باستادى.
التاي ازات بولعان سوڭ، ىلەدەگى ءۇش ايماق ۇكىمەتى دالەلحانعا گەنەرال شەنىن بەرگەن-ءدى. بىراق، ودان كەلىپ جاتقان پايدا جوقتىڭ قاسى. اسكەري ىستەردى دالەلحان ەمەس، وسىنداعى ورىس پولكوۆنيگى لەسكين باسقارادى. بەينە، ءبىرىنشى قولباسشى دالەلحان ەمەس، لەسكين سياقتى. قاشان كورسە دە دالەلحاننىڭ «فاتەي يۆانوۆيچ» دەپ قوعاداي ءيىلىپ تۇرعانى. اتاقتى دۋلات اقىننىڭ «ۇلىعىن كورسە ورىستىڭ، قىزدان داعى قىلىقتى» دەپ قازاق بولىستارىن تۇيرەيتىنى بولۋشى ەدى. مىناۋ دا – سونىڭ كەرى.
بۇل تۇستا قۇلجاداعى ءۇش ايماق ۇكىمەتىندە دە ەش بەدەل قالماعان-دى. بۇرىنعى «شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن اتاعى جايىنا قالعان. ونىڭ توراعاسى ءاليحان تورەنى ورىستار ءبىر تۇندە جابىق ماشيناعا تيەپ الىپ كەتىپتى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، تۋعان قالاسى تاشكەنتكە اكەتىپتى دەگەن ءسوز بار. قالعاندارى – ايتقاننان شىقپايتىن «ماقۇلبايلار». كەڭەس وداعىنان دايىنداپ اكەلىپ، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ باسىنا قويا سالعان ۇيعىر احمەتجان قاسىمي دا، قىرعىز گەنەرالى ىسقاقبەك مونونوۆ تا وسىنداعى دالەلحاننىڭ جاعدايىندا بولسا كەرەك. ورىس كونسۋلدىعى نە ايتسا دا باس شۇلعي بەرەتىن قاعاز جۇزىندەگى قۋىرشاق باستىقتار.
انىعىنا كەلگەندە، «شىعىس تۇركىستان» دەيتىن مەملەكەتتىڭ بۇدان بىلاي ەش قاجەتى دە بولماي قالعان. كەڭەس وداعى بۇل مەملەكەتتى ەكىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس كەزىندە گومينداڭ مەن جاپونعا قارسى قالقان بولسىن دەپ قۇرعان عوي. قازىر جاپونيا دا، گەرمانيا دا جەڭىلدى. گومينداڭ وكىمەتى كۇيرەۋ الدىندا… سوندىقتان «ءۇش ايماقتى» ۋاقىتشا الدارقاتىپ ۇستاي تۇرىپ، قىتايدا كوممۋنيستەر بيلىك باسىنا كەلگەندە، شىڭجاڭدى ءبولىپ جارماي تۇتاس كۇيىندە سولارعا سىيعا تارتپاق. ۇلت ازاتتىق سوعىسىن ماناس بويىندا توقتاتىپ، ءۇش ايماق باسشىلارىن جەلكەسىنەن الىپ زورلاعانداي، ۇرىمجىدەگى گومينداڭ وكىمەتىمەن تەڭسىز بىتىمگە قول قويعىزۋى دا – سول الداعى جوسپاردىڭ دايىندىعى بولاتىن. ويتكەنى، ۇلت ازاتتىق كۇرەسى مىنا بەتىندە ءورشي بەرسە، كەشىكپەي بۇكىل ولكە ازات بولىپ، شىڭجاڭ قولدان شىعىپ كەتۋى دە مۇمكىن ەدى.
مىنە، ءدال وسىنداي جاعدايدا التاي ايماعىنىڭ قۋىرشاق ءۋاليى بولىپ، بۇدان ارى وتىرا بەرۋگە وسپاننىڭ ار-ۇياتى شىداماعان. تام ءۇي، تار بوساعادا قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ءبىر جىلداي سارسۇمبە قالاسىندا ءۋالي بولىپ وتىردى دا، سىر الدىرا باستاعان دەنساۋلىعىن سىلتاۋراتىپ، 1946-جىلدىڭ جازىندا شىڭگىل جايلاۋىنا شىعىپ كەتتى. بيلىكتەن ءبىرجولا كەتتىم دەگەن دە جوق، وزىنە بەلگىلى مەرزىمگە دەمالىس جاريالاعان. قولاستىندا ۇستەلگە وتىرۋعا قۇمار، قاعاز كەمىرمەسە كۇن كورە المايتىن كوزاينەكتى «كورتىشقاندار» از ەمەس-ءتى. كەڭسەدەگى قىزمەتكە سولاردى جاۋاپتى ەتىپ قالدىرىپ كەتتى.
وسپان جايلاۋعا كەلىسىمەن، كوكتوعاي، شىڭگىلدەگى ءوزىنىڭ باتىرلارى مەن مەرگەندەرى جان-جاقتان جامىراماسىن با كەلىپ. جىگىتتەرى مۇنى ابدەن ساعىنىپ قالىپتى. ولارعا سارسۇمبەدە كەڭسە كۇزەتىپ وتىراتىن ءۋالي وسپان ەمەس، ۇنەمى العى شەپتە قول باستاپ، جورىقتا جۇرەتىن قولباسى وسپان كەرەك قوي.
– وشىڭ-اۋ، سەن كەتكەلى بۇل ەلگە قويشى عۇرلى قادىرىمىز قالمادى عوي. ەكى قولىمىزدى الدىمىزعا سىيدىرا الماي، وت باسىندا ومالىپ وتىرىپ قالعان جوقپىز با؟! – دەپ مارقۇم قاپاس مەرگەن كوزىنە جاس الىپ ەدى سوندا.
سوڭعى ايلاردا دۇنيەنىڭ قالاي-قالاي قۇبىلعانىن ەلدەگى جىگىتتەر دە توپشىلاپ ءبىلىپ وتىر ەكەن. ەندى بارلىعى وسپاندى ورتاعا الىپ، الداعى تىرلىكتى اقىلداسا باستاعان. سونشاما جىل قان توگىپ جەتكەن توڭكەرىس جەمىسىن بىرەۋلەردىڭ ورتا جولدان پايدالانىپ كەتۋىنە جول بەرمەيمىز دەستى ولار ءبىر اۋىزدان.
ىلەدەگى ءۇش ايماق وكىمەتى دە وسپاننىڭ ءار قادامىن اڭدىپ وتىر ەكەن. ارادا اپتا وتپەي-اق، ۇرىمجىدە، قۇلجادا، تارباعاتايدا شىعاتىن گازەتتەر: «وسپان باتىر ايماقتاعى ۋاليلىك قىزمەتىن تاستاپ، ءوزىنىڭ «قۇيىرشىقتارىنا» بارىپ قوسىلدى» دەپ شۋ ەتە قالدى. بۇل حاباردى اركىم ءارتۇرلى قابىلداعانى انىق. ءسوز جوق، ءۇش ايماق باسشىلارىنىڭ جۇرەگى زىرق ەتىپ، كوتەنىشەگى قول بويى ءتۇسىپ كەتتى. ال، ونىڭ ەسەسىنە، ۇرىمجىدەگى گومينداڭ وكىمەتى كادىمگىدەي ءىش تارتىپ قالسا كەرەك. «دۇشپانىمنىڭ دۇشپانى – مەنىڭ دوسىم» دەگەن ءسوز بار. ويدا جوقتا وزىنە وداقتاس تابىلعانىن كىم جەك كورسىن. كوپ ۇزاماي ءۇرىمجى جاقتان بەيرەسمي «ەلشىلەر» كەلە باستادى.
وسىنى سەزگەن ىلەدەگى ءۇش ايماق وكىمەتى دە قاراپ قالمادى. جايلاۋدا وتىرعاندا وسپان اۋىلىنا گەنەرال-لەيتەنانت ىسقاقبەك پەن گەنەرال-مايور دالەلحان باستاتقان دەلەگاتسيا كەلدى. قۇر قول ەمەس، الدەنەشە تۇيەگە ارتقان بۇل-شاي، قانت-كامپيت، كەزدەمە سياقتى تارتۋ-تارالعىسى بار. گەنەرال ىسقاقبەك قۇلجادان ادەيى وسپانعا ارناپ، «حالىق قاھارمانى» اتتى وردەن الا كەلگەن ەكەن. العاشقى سالتاناتتى وتىرىستا باتىردىڭ ومىراۋىنا سول وردەندى تاقتى. وردەننىڭ ءدال ورتاسىندا «بەس تارماقتى جۇلدىز» بار ەكەن. وسپان سوعان قاراپ ەزۋ تارتىپ كۇلدى دە:
– قازاق ەكەن، گومين قىتايدىڭ تۋىندا بادىرايعان التى بۇرىشتى جۇلدىز بولۋشى ەدى. سونشا جىل سوعىسقاندا ءبىر بۇرىشىن زورعا كەمىتكەنبىز بە؟! – دەگەن وتىرعانداردى دۋ كۇلدىرىپ. ىسقاقبەك بۇل سوزگە قىزاراقتاپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى:
– تەگىندە بۇل جۇلدىز دەگەندەر مەملەكەتتىك رامىزگە جاتادى عوي. ونىڭ بۇرىشىنىڭ سانىندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، وسەكە! – دەپ وزىنشە جۋىپ-شايعان بولدى.
گەنەرال ىسقاقبەكتىڭ ءومىر جولىنان دا وسپاننىڭ ازدى-كوپتى حابارى بار-تۇعىن. قاشقار ماڭىنداعى قىرعىز اۋدانىندا تۋىپ-وسكەن جىگىتتىڭ اسكەري ستاجى تىم ارىدا. اۋەلدە گومينداڭ ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن. كەيىن توڭكەرىسكە بەت بۇرىپ، تۇستىكتەگى قوجانياز توبىنا قوسىلدى. ودان ورىس وكىمەتى مەن شىڭ سى ءسايدىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، قاشقار ماڭىنداعى ءسابيت دوموللا باستاعان تۇركىستانشىل-ءدىنشىل توپتى جانىشتاۋعا قاتىستى. جالپى، بۇل جىگىتتىڭ ەجەلدەن-اق ورىستارمەن ىمى-جىمى ءبىر بولسا كەرەك. كەيىن دالەلحان سياقتى ول دا ورىس ەلىنە بارىپ، «ءبىلىم جەتىلدىرىپ» قايتقان… ىلەدەگى كوتەرىلىسكە بۇل دا ورتا جولدان قوسىلدى. 1944-جىلى كۇزدە اكپار، سەيىت، عاني، فاتيح باستاعان پارتيزاندار قۇلجا قالاسىن باسىپ العان كەزدە، بۇل دا ءبىر جاقتان پايدا بولا كەتتى. جانە جاي بىرەۋ دە ەمەس، ۇكىمەت مۇشەسى، گەنەرال شەندى اسكەرباسى…
وسپان الىستان ات ارتىپ كەلگەن سىيلى قوناعىن ارنايى تىگىلگەن ۇيگە ءتۇسىرىپ، تاي سويىپ كۇتتى. بىراق، قاشاندا ازىرگە-ءمازىر بولا كەتەتىن گەنەرالمەن ءتىل تابىسا المادى.
– ايماق ورتالىعىنا قاشان قايتاسىز؟ ءسىزدىڭ قىزمەتتى تاستاپ كەتۋىڭىز ەل ىشىندە ءارتۇرلى قاۋەسەت تۋعىزا باستادى. جالپى، ءوز ورنىڭىزعا بارىپ وتىرعانىڭىز ءجون عوي، – دەگەن ساۋالىنا قايتارعان جاۋابى دا قىسقا بولدى.
– ازىرشە دەنساۋلىعىما بايلانىستى جايلاۋدا دەمالىپ جاتقان جايىم بار. ويلانىپ كورەم. ءتۇبى، كەڭسە قىزمەتىن جاستارعا وتكىزىپ بەرگەندەي بولام با… ءوزىڭىز بىلەسىز، ونە بويى ات ۇستىندە جۇرگەن قىر قازاعىنا كەڭسەدە وتىرۋ قول ەمەس قوي. قۇدانىڭ ءامىرى، قالاعا بارسام بولدى، تىنىسىم تارىلىپ، تۇنشىعىپ كەتە جازدايمىن، – دەگەن كەلتە قايىرىپ.
بۇدان ارى ىسقاقبەك تە ۇزدىگە قويعان جوق. ونىڭ دا وسپانعا ەت باۋىرى ەزىلىپ تۇرعانى شامالى ەدى. مىنا كەلىسى دە باتىردى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، سىيلاعاننان ەمەس، التاي حالقى تاعى دا بۇزىلىپ كەتە مە دەپ قورىققاندىقتان بولاتىن. ءبىر قىزىعى، ۇشەۋارا اڭگىمە كەزىندە دالەلحان كوپ سويلەگەن جوق. بۇلاردىڭ نيزامى بويىنشا، شەنى جوعارى باستىقتىڭ الدىندا قىزمەتى كىشىلەرى ۇندەمەي قالادى ەكەن عوي. ۇلكەندەر الدىندا جارىپ سويلەپ، بيلىك ايتاتىن باياعىنىڭ بالا بيلەرى كەلمەسكە كەتكەندەي.
ايتسە دە، دالەلحان وسپاننىڭ جايلاۋدا تىم ۇزاق جاتىپ، جاز بويى قالاعا ات ءىزىن سالماۋىن «ءبىرجولا كەتتىگە» جورىپ قويعان ەكەن. قانشا ايتقانمەن سىرالعى كىسىلەر عوي، الدا ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن ءبىلىپ جۇرگەن سياقتى. ءبىر ارەدىكتە وسپاندى وڭاشالاپ:
– وشىڭ، وسى بەتىڭدە شىنىمەن-اق، كەتكەنىڭ بە بۇل؟ قان توگىپ، تەر توگىپ جەتكەن ازاتتىق جەمىسىن كىمگە تاستاپ باراسىڭ سوندا؟ حالىق بۇل قىلىعىڭدى قالاي قابىلدايدى؟ – دەگەن باياعى «جەزدە» دەپ ويناي بەرەتىن ادەتىمەن «سەنگە» كوشىپ. وسپاننىڭ بايبىشەسى مامەي شەرۋشى قىزى بولاتىن.
– قايداعى ازاتتىق؟ ءبىز وسى ازاتتىققا شىقتىق پا؟ – دەدى وسپان وعان شادىرايا قاراپ. – بار بولعانى، قوجايىن الماستىرعان جوقپىز با؟ باسىمىزدان قايىس نوقتانى سىپىرىپ، تەمىر نوقتا كيگەندە نە مارحادام تابامىز؟
– قازىرگى زاماننىڭ بەتالىسى سولاي بوپ تۇر عوي، وشىڭ-اۋ! ءبىر مىقتىعا ارقا سۇيەمەي قازاققا كۇن جوق ەكەنىن نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟ جارايدى، سەن تاعى قول باستاپ، اتقا ءمىندىڭ دەيىك. سودان نە شىعادى؟ كوك تەمىر قۇرسانعان گەرمان مەن جاپوندى جەڭگەن كەڭەس وداعى سەنى قۇرىقتاي المايدى دەپ وتىرسىڭ با؟
وسى تاقىرىپتا ەكەۋى سارسۇمبەدە ءبىرى باستىق، ەكىنشىسى ورىنباسار بولىپ تۇرعاندا دا ءجيى ايتىسىپ قالاتىن. وسپان سول داۋدى قايتا جاڭعىرتقىسى كەلمەدى.
– جارايدى، داكەي، مۇنىڭ ءبارى ەسكى اۋەن، ەجەلگى جاراپازان عوي، – دەدى ءبىر جەرىن اۋىرسىنعانداي قاباعىن كىرجيتىپ. – مەن اۋەل باستا ازاتتىق ءۇشىن الىستىم با، سول جولدا ءولۋىم كەرەك. كەشىرەرسىڭ، ورىسقا سەن مالاي بولدى ەكەن دەپ، مەن مالاي بولا المايمىن. بىراق ەسىڭدە بولسىن، – دەگەن ءسال ويلانىپ قالىپ. – ءدىنى، ءدىلى بوتەن جات جۇرتقا جاعامىن دەپ ويلاما! بىلە بىلسەڭ، سەن ەكەۋمىزدىڭ جاۋىمىز ورتاق. مەنى ولار قارسى الدىمنان اتسا، سەنى تۋ سىرتىڭنان اتادى. وسىنى ۇمىتپا!
بۇل – دالەلحان ەكەۋىنىڭ ەڭ سوڭعى رەت ءتىل قاتىسۋى ەدى. وسىدان كەيىن بەت كورىسكەن جوق. ارتىنان «بايقۇسقا تىم قاتتى ايتتىم-اۋ» دەپ وكىنگەنى ەسىندە. دالەلحان كەيىن ءوزىنىڭ قاقپانعا تۇسكەنىن بىلگەندە، وسپاننىڭ سول ءسوزىن ەسكە الدى ما ەكەن؟ ەسكە العان شىعار. اقىلدى ازامات قاۋىپ-قاتەردىڭ قايدان ءتونىپ كەلە جاتقانىن سەزىنبەدى دەيسىڭ بە؟
اقىرى سول دالەلحان مەن وسپان ۇدايى ەكى جىل سوعىستى. شابۋىلدى باستاعان – وسپان ەمەس، ءۇش ايماق اسكەرى. دالەلحاننىڭ قولاستىندا: لەسكين، ىبىرايىمباي، ءتۇسىپحان سەكىلدى ىسىلعان پولكوۆنيكتەرى بولدى. ورىس قارۋىمەن جاراقتانعان نەشە پولك اسكەر. ال، وسپاندى قورشاعان – ءوزىنىڭ مەرگەندەرى مەن باتىر ساربازدارى. ورىس تا، قىتاي دا ەشتەڭە ەمەس، جالعاندا قازاق پەن قازاق سوعىسقان قيىن ەكەن عوي. ەكى جاقتان دا شىعىن كوپ بولدى. وسپان جاعىندا وسى ولكەدە تۋىپ وسكەن، جەر جادىسىن جاقسى بىلەتىن ساقا ساربازدار، ال «ءۇش ايماق» اسكەرى – التايدى تۋاسى كورمەگەن، مايدانعا اسىعىس الىنعان ءتۇبىت يەك، بوزبالا جىگىتتەر. جەر جاعدايى كومەكتەستى مە، الدە اققا قۇداي جاق بولدى ما، 1947-جىلى كۇزدە وسپان جاساعى ءۇش ايماق اسكەرىن تاس-تالقان قىپ، ويسىراتا جەڭدى. ايماق ورتالىعى سارسۇمبەنى پارتيزاندار باسىپ الدى. ىلەدەن كەلگەن اسكەرباسىلار تىم-تىراقاي قاشىپ، گەنەرال دالەلحان مەن پولكوۆنيك لەسكين ساسقانىنان جەمەنەي شەكاراسى ارقىلى ورىس جەرىنە ءوتىپ كەتتى. سول بەتى كۇزۋىن زاستاۆاسى تۇسىنان تارباعاتاي ايماعىنا قايتا ءوتىپ، شاۋەشەككە بارىپ ەس جينادى. سول جاقتان اسىعىس اسكەر جاساقتاپ، التايدى قايتارىپ الۋدىڭ قامىنا كىرىستى.
ارينە، وسپان ايماق ورتالىعىن ۇزاق ۇستاپ تۇرا العان جوق. ونىڭ اۋباستاعى جوسپارى دا سارسۇمبەنى تۇبەگەيلى مەكەندەپ قالۋ ەمەس، گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەرگە ءوز كۇشىن ءبىر كورسەتىپ قويۋ بولاتىن. ءبىر جاعى، دالەلحانمەن اراداعى ەگەس-باسەكە. «سەن بىزگە ەشتەڭە دە ىستەي المايسىڭ» دەگەن وتكەندەگى سوزىنە جاۋاپ. «بالەم، قارۋعا سەنگەن قالاي، حالىققا سەنگەن قالاي، كورسىن!» دەگەنى.
سول جىلى قازان ايىندا دالەلحان قارسى شابۋىلعا ءوتتى. بۇل جولعى ەكپىندەرى ءۇي جىققانداي تىم قاتتى ەدى. ىلە مەن تارباعاتايدان جاساقتالعان پولكتەر ءوز الدىنا، بۇل سوعىسقا شەكارادان وتكەن ورىس اسكەرى دە تىكەلەي ارالاسىپ كەتتى. كىلەڭ شەگىر كوز ورىستان قۇرالعان «تارباعاتاي پولكى»، «قوبىق پولكى» دەگەندەر اياق استىنان قاپتاپ شىعا كەلگەن. ءجون سۇراعاندارعا تارباعاتايداعى «قىز بەيىتى»، «قىرىق وشاق» پوسەلكەسىنىڭ ورىستارىمىز دەيدى ەكەن. سويتسە، «قوبىق پولكى» دەپ جۇرگەندەرى – شەكارا سىرتىندا جاساقتالعان سوۆەت سولداتتارى بولىپ شىقتى.
وسپان جاساقتارى قارۋ-جاراعى ساي، سان جاعىنان باسىم جاۋعا توتەپ بەرە الماي، امالسىز كەيىن شەگىندى. سوڭىنان قۋعىن تۇسكەن سوڭ، التايدى ارتقا تاستاپ، تۇستىكتەگى بايتىك تاۋىنا كەلىپ بەكىنگەن-ءدى. نە كەرەك، وسپان سودان قايتىپ التاي توپىراعىن باسا العان جوق. بۇلارعا ءۇش ايماق اسكەرى، ورىسى، موڭعولى بولىپ، ءۇش جاقتاپ جابىلدى-اۋ! اقىرى، بايتىك تە قونىس بولماي، جەمسارىعا، ودان باركول، قۇمىلعا قاراي ويىسقان. بايتىكتەن كوشەردە ۇرىستان قاجىپ-شارشاعان، بۇدان ارى كوشكە ىلەسكىسى كەلمەگەندەردى ەلگە قايتارىپ، ەڭ سوڭىندا «نە كورسەك تە باتىرمەن بىرگە كورەمىز» دەگەن جانكەشتىلەر عانا قالىپ ەدى…
سويتكەن دالەلحاننىڭ تاعدىرى نە بولدى اقىرى؟ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن دا ەشكىم بىلمەيدى. «سامولەت اپاتىنان قالعان دەنەسىنىڭ جۇرناعى وسىنىڭ ىشىندە» دەپ الدەبىر قالايى جاشىكتى ۇرىمجىگە اكەلىپ جەرلەپتى دەيدى. قۇداي ءبىلسىن، ول جاشىكتىڭ ىشىندە كىمنىڭ سۇيەگى جاتقانىن. ءسويتىپ، ەرتە اتقا قونىپ، ازاتتىق جولىندا تالاي قۇرباندىقتار بەرگەن التايدىڭ ەكى ازاماتى تار كەزەڭدە ەكى ايىرىق جولعا ءتۇسىپ ەدى. بىراق، امال نە، ەكەۋى دە مۇراتتارىنا جەتە المادى.

– V –

انەۋكۇننەن بەرى شىڭجاڭداعى ءار ۇلتتىڭ وكىلدەرى ءوزىن الما-كەزەك تەرگەگەندە، وسپان «بۇلاردىڭ اراسىندا قازاق نەگە جوق؟ توتەنشە كوميسسياعا قازاقتى قوسپاعانى قالاي؟ الدە بۇيرەگى بۇرىپ كەتەدى دەپ سەنبەگەنى مە؟» دەپ ءدۇدامال ويدا جۇرگەن. سويتسە، بۇل اسىعىپ ءجۇرىپتى، سوت قۇرامىندا قازاق تا بار ەكەن. «سوڭعى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر» دەگەندەي، بۇگىنگى كەزەك قازاققا ءتيىپتى. بۇگىن تەرگەۋ بولمەسى دە ايرىقشا ءتۇس العان. قازاق جۇرگەن جەردە داستارحانسىز بولا ما، بولمەنىڭ ورتاسىندا كولەمى اجەپتاۋىر ۇستەل تۇر. ۇستىندە ءارالۋان تاعامدار: قۇرت، ىرىمشىك، باۋىرساق، سارىماي، جەكە-جەكە ىدىسقا سالىپ، ءتىزىپ قويىپتى. ءبارى دە وسپان اڭساپ، ساعىنىپ جۇرگەن استار. ەڭ عاجابى، ۇستەلدىڭ ءبىر شەتىندە يىنىنەن بۋى بۇرقىراپ، اق شاينەك پەن سارى ساماۋىر تۇر. سويتكەنشە، بۇگىنگى تەرگەۋشى – اس يەسى دە كورىنىس بەردى. جاسى وتىزدارعا ەندى ىلىنگەن، ۇزىن بويلى، سىلىڭعىر، قارا جىگىت الدىنان شىعىپ سالەم بەردى.
– اسسالاۋماعالايكۇم، وسەكە! تورلەتىڭىز.
وسپان نە ايتارىن بىلمەي ءبىر ءسات بوگەلىپ قالدى. ءتاڭىرىم-اۋ، بۇلاي قازاقشا سالەم ەستىمەگەلى قاي زامان؟! ادامدى جىبىتەتىن قاتتى ءسوز ەمەس، جىلى ءسوز ەكەن عوي. ايداۋىل اسكەر قولىن كىسەننەن بوساتىپ، توردەگى ورىندىققا جايعاستىرعاندا بارىپ ەسىن جيدى. مىنە، قارسى الدىندا تەرگەۋشى قازاق جىگىتى وتىر. ۇستىندە وسى كۇنگى باستىقتار كيەتىن ءتورت قالتالى، تۇيىق جاعالى قىستايى كوستيۋم. ۇياڭداۋ ۇزىن شاشىن جەلكەسىنە قايىرىپ تاستاپتى. شۇڭەت قاباق استىنداعى بىتىكتەۋ قوي كوزى ادامعا جان تارتا، كۇلىمدەپ قارايدى. الدىنداعى ەكى كەسەگە شاي قۇيىپ، قۇرمەت كورسەتىپ جاتىر.
– ءدام الىڭىز، وسەكە… شاي ءىشىڭىز.
– ىنىشەك، مەن سەنى تانىمادىم عوي. كىم بولاسىڭ؟ – دەدى وسپان وزىنەن كىشى ادامعا «سەن» دەپ سويلەيتىن ادەتىمەن.
– ءيا، تانىمايتىن ءجونىڭىز بار، بۇرىن كورمەدىڭىز عوي مەنى، – دەدى ول كۇلە ءتىل قاتىپ. – مەن جاعدا بابالىقوۆ دەگەن بولامىن. وسىنداعى جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسىمىن. بۇرىنعى ۇلتتىق ارميانىڭ پولكوۆنيگىمىن…
– نە دەيدى-اۋ! جاعدا سەن ەكەنسىڭ عوي! – دەدى وسپان دا بىردەن ەلەڭ ەتىپ.
باتىر بۇل جىگىتتىڭ اتىنا بۇرىننان قانىق بولاتىن. شاۋەشەكتە استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، كەيىن سول ەلدە پارتيزان قۇراماسىن جاساقتاعان جاعدا، دۋبەك بالقاش دەگەن جىگىتتەردى كەزىندە تالاي ەستىگەن. ءۇش ايماق اسكەرىندەگى سانالى، ءبىلىمدى كومانديردىڭ ءبىرى دەگەن داڭقى دا جەتىپ جاتاتىن. الايدا وسى جىگىت تارباعاتاي پولكىندە بولا تۇرىپ، 1947-جىلعى التايداعى ۇرىسقا نەگە قاتىسپادى؟ سونى وزىنەن سۇراۋ كەرەك ەكەن. بىراق ازىرشە سىر الدىرعان جوق. ءبىر جاعى، الدىنداعى قويۋ شايدان دا اۋزى بوساماي، ەدەل-جەدەل بىرنەشە كەسەنى اتتاندىرىپ جىبەردى. وسپان ۇيدە شايشىل بولاتىن. انەۋكۇننەن بەرى قارا سۋعا قامالعان باتىر التى ايرىعىنان تەر اعىپ، جادىراپ قالدى.
– باۋىرىم-اۋ، شايىڭ مۇنداي ءدامدى بولار ما. ءشولىم قانىپ، قۇرىس-تىرىسىم جازىلىپ قالعانىن قاراشى! – دەدى كۇپىسىنىڭ قالتاسىنان كولدەي ورامالىن الىپ، اسىقپاي ءسۇرتىنىپ جاتىپ. سونان سوڭ لەكىتە كۇلىپ الدى دا، – ەندى ايتشى، جىگىتىم، بۇل نەنىڭ قۇرمەتى؟ و زاماندا، بۇ زامان، تۇتقىندى داممەن سىيلاعاندى كورگەنىم وسى، – دەدى تاڭدانىسىن جاسىرماي. جاعدا دا جىميا كۇلىپ، شىن كوڭىلدەن جاۋاپ قاتتى:
– ءسىز – مەن ءۇشىن جاي عانا تۇتقىن ەمەسسىز، وسەكە. ەل-جۇرتقا اتى ءمالىم، داڭقتى باتىرسىز. جاسىڭىز ۇلكەن اعاسىز. كەزىندە ءسىز بەن ءبىز ورتاق جاۋعا قارسى ءبىر مايداندا سوعىسقانبىز. بوستاندىقتا جۇرگەندە سىيلاسۋدىڭ ءساتى تۇسپەپتى. بۇگىن مىناداي تارشىلىقتا بولسا دا ءدام تاتىرايىن دەگەنىم عوي.
– راحمەت، اينالايىن، بالا-شاعاڭنىڭ يگىلىگىن كور. قاڭسىپ وتىرعاندا ىشكەن مىنا شايدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟! – دەدى باتىر رازى بولىپ.
وسپان جاعدانىڭ ىقىلاس-پەيىلىنە ەش كۇدىك كەلتىرگەن جوق. سونىمەن بىرگە، وعان مۇنداي ەركىندىك بەرىلۋى دە جايدان-جاي ەمەس ەكەنىن جۇيرىك كوڭىل سەزىپ وتىر. جوعارىدا وتىرعاندار جاعداعا «سەن قازاقسىڭ، وسپاندى قازاقى داستۇرمەن جۇمساقتاپ ءبىر تەرگەپ، سويلەسىپ كور. بالكىم، بىزگە ايتپاعان سىرىن ساعان ايتار» دەپ تاپسىرعان سياقتى. سوندا بۇلار مەنىڭ جاسىرىپ جۇرگەن قاي قۇپيامدى بىلمەك ەكەن؟ مەيلى، سۇراسىن، باسقاعا بەرەر جاۋابىمدى جاعدادان ايايىن با؟! بىراق ءالى دە سىرتتاي سىر بەرگەن جوق. مانادان كوڭىلىندە وتىرعان وزگە ءبىر جايدى سۇراپ قالدى.
– جاعدا، سەن تارباعاتاي پولكىندە بولا تۇرىپ، 1947-جىلعى التايداعى ۇرىستارعا قالاي قاتىسپادىڭ؟ مەن وزىمىزگە قارسى سوعىسقان ءۇش ايماق اسكەرىنىڭ كومانديرلەرىن تۇگەلگە جۋىق ءبىلۋشى ەدىم. ولاردىڭ اراسىندا سەن بولعان جوقسىڭ. وسىنىڭ ءمانىسىن ايتشى، ەگەر قۇپيا بولماسا، – دەدى ءسال كىرلەگەن ورامالىمەن تاعى دا ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ وتىرىپ.
– ونىڭ قازىر تۇك تە قۇپياسى جوق، – دەدى جاعدا كوڭىلدەنە ءتىل قاتىپ. – ءبىر كەزدەيسوق جاعداي مەنى التايداعى قانتوگىستەن قاعىپ قالدى. التايدا ءۇش ايماق اسكەرى مەن ءسىزدىڭ پارتيزاندار اراسىندا ۇرىس قىزىپ جاتقاندا، مەن قۇلجادا اباقتىدا بولاتىنمىن.
– قالايشا؟ – دەدى وسپان ەلەڭ ەتىپ.
– مەن ول كەزدە قوبىقتا تۇرعان اتتى پولكتىڭ كوميسسارىمىن عوي. بىرەۋلەر: «جاعدانىڭ وسپان باندىلارىمەن بايلانىسى بار» دەپ مەنىڭ ۇستىمنەن قۇلجاعا ارىز جازىپتى. سوعان سەنگەن باس شتاپتىڭ ادامدارى 1947-جىلدىڭ اقپان ايىندا مەنى قولعا الدى. يتتەر جەكسەنبى كۇنى مونشاعا ءتۇسىپ جاتقان جەرىمنەن ۇستادى-اۋ! سول بەتى ەشكىمگە جولىقتىرماي قۇلجا قايداسىڭ دەپ ءبىر-اق تارتتى، – دەدى جاعدا سول وقيعانى كۇلە ەسكە الىپ.
– ال، سەنى مەنىمەن قالاي شاتىستىرىپ ءجۇر؟ الدە بىزبەن، شىنىندا دا، ءبىر بايلانىسىڭ بولىپ پا ەدى؟ – دەدى وسپان دا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ.
– جوعا، مەنىڭ ورنىما قىزىققان بىرەۋلەردىڭ جاپقان جالاسى عوي، – دەدى جاعدا. – سونىڭ الدىندا مىناداي ءبىر جاعداي بولعان، سونى تىلگە تيەك ەتىپتى… مەنىڭ ەپتەگەن اڭشىلىعىم بار. سول قۇمارلىعىم ۇستاپ، ءارى پولككە كوجە-قاتىق دايىنداۋ ماقساتىندا، ءبىر ۆزۆود اسكەرمەن ۇلىڭگىردىڭ تۇستىك جاعىنداعى قۇمعا اڭ اتا بارعانبىز. اڭ قالىڭ ەكەن، ولجاسىز بولعانىمىز جوق. ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ جىگىتتەر بەس ادامدى ۇستاپ اكەلدى. دامىلداپ جاتقاندا، قاپىدا قولعا تۇسىرسە كەرەك. ءبارىنىڭ قولىندا سارىمويىن ورىس بەساتارى. ءجاي اڭشى ەمەس، ءسىزدىڭ جاساقتان اڭ اتا كەلگەن مەرگەندەر ەكەنى كورىنىپ تۇر… ءبىزدىڭ ىشىمىزدە دە اپەرباقان بەلسەندىلەر بار بولاتىن. «ات-كولىگىن، مىلتىعىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن اتىپ تاستايىق» دەستى بىرەۋلەر. بىراق، مەن ولارعا ىرىق بەرمەدىم. سوعىس كەزى ەمەس، بەيبىت كۇن. ءتۇبى جاۋ دەگەنمەن، ولار دا، ءبىز دە اڭشى ەدىك. ءبارىمىز دە قازاقتىڭ بالاسىمىز. كوزدەرىن جاۋدىراتىپ، ولىمگە قالاي قياسىڭ؟! الگىلەردىڭ مىلتىعىن عانا تارتىپ الىپ، ات-كولىگىنە دە تيمەي، وزدەرىن قويا بەرگەنبىز… مىنە، وسى جاعداي عوي – ارىزقويلاردىڭ اسقىندىرىپ جۇرگەنى: «جاعدا اڭعا شىققاندى سىلتاۋراتىپ، وسپاننىڭ شولعىنشىلارىمەن يەندە كەزدەسىپ، ءتىل بىرىكتىرىپ ءجۇر» دەپ جازىپتى.
– سودان، اقىرى نە بولدى؟ – دەدى اڭگىمە قۇمار وسپان العا تامان ۇمسىنىپ.
– سودان، قۇلجادا جەتى اي اباقتىدا جاتىپ، زورعا دەگەندە اقتالىپ شىقتىم. ءبىر ەسەپتەن، التايداعى سوعىسقا قاتىسپاعانىم دا دۇرىس بولدى ما دەيمىن. وندا بارسام، ءسىزدىڭ مەرگەندەرىڭىزدىڭ ءبىرى نىساناعا الىپ، جەر جاستاندىرىپ جۇرە مە، كىم ءبىلسىن؟!
– ءيا، ءبىزدىڭ جىگىتتەردەن ونى دا كۇتۋگە بولادى، – دەپ وسپان ماسايراپ قالدى. – تۇسىنىكتى. دەمەك، دالەلحان التايدان تىراعايلاپ قاشقاندا، سەن قۇلجادا اباقتىدا جاتىر ەكەنسىڭ عوي؟
– ءدال سولاي بولدى.
– كەيىن ءوز ورنىڭا قايتىپ كەلدىڭ بە؟
– جوق، بۇرىنعىدان دارەجەم ءوسىپ، باس شتاب باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، جوعارىلاپ كەتتىم.
– دۇرىس بولعان ەكەن. «ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار» دەگەن وسى…
وسپان ىستىق-ىستىق شاي ءىشىپ، باياعى جورىق جىلدارىنان اڭگىمە ەستىپ، جادىراپ قالدى. جاعدانىڭ التايدا وزىنە قارسى سوعىسپاعانىن دا جاقسىلىققا جورىعان. كەيىن نەگىزگى ماسەلەگە كوشكەندە دە، ونىڭ سۇراقتارىنا تارتىنباي، شىن پەيىلىمەن جاۋاپ بەرىپ وتىردى.
ءسىرا، جوعارىنىڭ تاپسىرماسى سولاي ما، جاعدانىڭ دا بىردەن قادالىپ سۇراعانى – وسپاننىڭ ۇرىمجىدەگى امەريكا كونسۋلىمەن قارىم-قاتىناسى جايىندا بولىپ ەدى.
– مەنىڭ باسقا «قىلمىستارىم» جەتپەي تۇرعانداي، وسى سۇراقتى نەگە ءالسىن-ءالسىن كولدەنەڭ تارتا بەرەسىڭدەر؟ – دەپ وسپان باسىندا قيتىعىپ قالدى دا، سالدەن سوڭ ساباسىنا ءتۇستى. – مەن بۇرىن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەي، جاۋاپ بەرسەم دە قىسقا قايىرىپ تاستاۋشى ەدىم. سەن – ءوز باۋىرىمسىڭ عوي، تولىعىراق باياندايىن. مەن ءوزىم تۋرالى تەك شىندىقتىڭ ايتىلعانىن قالايمىن. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، «وسپان – امەريكانىڭ شپيونى» دەگەندەرى بارىپ تۇرعان بىلجىراق. وتىرىكتىڭ دە ەپتەگەن ەبى، قيسىنى بولۋى كەرەك قوي. قىر قازاعى وسپان امەريكا مەملەكەتىنە قالاي شپيون بولىپ جارىتادى؟ شىڭجاڭ تۋرالى ولار مەنەن ارتىق بىلەدى عوي…
– ايتكەنمەن، كونسۋلمەن قاشان جانە قالاي جولىققانىڭىزدى ايتىڭىزشى. ءبىر جاعى، مەنىڭ قىزمەتىمنىڭ ناتيجەسى كورىنىپ قالسىن، – دەدى جاعدا جالىنعانداي بولىپ.
– بۇرىن اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، سوعان دەيىن امەريكاندىقتاردىڭ بەتى-ءجۇزىن كىم كورگەن، – دەدى وسپان تىڭ اڭگىمە باستاپ. – مەن امەريكا كونسۋلى پاكستونمەن دە، ونىڭ ورىنباسارى ماكەرنانمەن دە 1947-جىلى جازدا، ۇرىمجىگە كەلگەن ساپارىمدا تانىستىم. سول جىلى گومينداڭ ولكەلىك وكىمەتىنىڭ شاقىرۋىمەن وسىندا ون شاقتى كۇن قوناق بولعانىمدى بىلەسىڭدەر. مەنىڭ ءوتىنىشىم بويىنشا، امەريكا كونسۋلىمەن سول كەزدەگى ولكەلىك قارۋلى كۇشتەردىڭ قولباسشىسى گەنەرال سۋن شيليان جولىقتىردى.
– ءسىزدى سوندا كونسۋلمەن جولىعۋعا يتەرمەلەگەن نە نارسە؟ – دەدى جاعدا اڭگىمەنى وزىنە قاجەت ارناعا بەيىمدەپ.
– جارايدى، ونى دا ايتايىن، – دەدى وسپان ءسوزىن بولگەندى ۇناتپاي قاباعىن شىتىپ. – ماعان سول كەزدە جاڭا وداقتاس قاجەت بولدى. بۇرىنعى وداقتاس ەلدەرمەن – ورىسپەن دە، موڭعولمەن دە ءتىل تابىسا الماعانىمدى بىلەسىڭ. ءبىرى – قىپ-قىزىل كوممۋنيست، ەكىنشىسى – قانى شىققان بالشابەك. ءتىس-تىرناقتارىمەن دىنگە قارسى، دىلگە قارسى، ۇلتقا قارسى كاپىرلەر… ءبارى دە – ەلىڭدى توناپ، جەرىڭدى تارتىپ العىسى كەلەتىن ىرگە جاۋ. ماعان الىستان سىيلاساتىن، ەلىڭە-جەرىڭە قىزىقپايتىن، ۇلتقا دىنگە جاتتىعى جوق، كوممۋنيزمگە قارسى وداقتاس كەرەك ەدى. سونداعى تاڭداعانىم – امەريكا بولدى.
– سول ءۇمىتىڭىز اقتالدى ما؟ كونسۋلدار سىزگە قانداي ۋادە بەردى؟
– وبالى كانەكي، كونسۋل پاكستون دا، ورىنباسارى ماكەرنان دا جاقسى جىگىتتەر ەكەن! – دەدى وسپان كوڭىلدەنە ءتىل قاتىپ. – كوزدەگەندەرى ۇساق پايداكۇنەمدىك ەمەس. مۇددەمىز ءبىر جەردەن شىقتى: كوممۋنيزمگە جول بەرمەۋ، ءدىندى، ۇلتتى ساقتاپ قالۋ… امال نە، تانىستىعىمىز اۋمالى-توكپەلى، تار كەزەڭگە تاپ كەلدى عوي. ءسال ەرتەرەك قيمىلداعاندا، ناتيجەسى باسقاشا بولار ما ەدى، كىم بىلەدى؟
– ايتكەنمەن، ولار ناقتى ۋادە بەردى مە؟ – دەدى جاعدا دا مولىراق مالىمەت الۋعا تىرىسىپ.
– ولار قارجى جاعىنان دا، قارۋ-جاراق جاعىنان دا قول ءۇشىن بەرۋگە ءازىر ەدى. ەگەر ءبىز ءۇرىمجى توڭىرەگىندە قالماي، پاكىستان شەكاراسىنا تاياپ بارساق، ولاردىڭ كەيبىر جاڭا قارۋلارىن الا باستايتىن ەدىك. كونسۋلدار ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى ءوز ەلىنە اپارىپ، تەگىن وقىتۋعا دا كەلىسكەن. امال نە، سونى ورىنداۋعا ۋاقىت شىركىن جار بەرمەدى عوي…
– اقىرىندا كونسۋلمەن بايلانىسىڭىز نەمەن تىندى؟
– نە كەرەك، ءبىر-بىرىمىزگە اقىرىنا دەيىن ادال بولدىق. دوستىق بايلانىسىمىزدىڭ پايداسىن ءبىز كورمەگەنمەن، كونسۋلدار كورىپ كەتتى. سوڭعى ايلاردا باس كونسۋل ەلىنە كەتىپ، ۇرىمجىدە ورىن باسارى ماكەرنان عانا قالعان-دى. شىڭجاڭدا گومينداڭ وكىمەتى قۇلاپ، ولاردىڭ ورنىن كوممۋنيستەر باساتىن كەزدە، باسىنا قاۋىپ تونگەن ماكەرنان جەمسارىداعى ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلىپ پانالادى. ناتيجەدە، كوتەرىلىسشى وسپانعا امەريكا قورعان بولعان جوق، قورعانسىز قالعان امەريكا كونسۋلىنا قازاقتار پانا بولدى.
– ءسويتىپ، ماكەرنان قولعا تۇسپەي كەتتى عوي؟
– قازاقتا «ءبىر كۇن دامدەس بولعانعا قىرىق كۇن سالەم» دەگەن ءسوز بار. تار كەزەڭدە وداقتاسىڭدى دالاعا تاستاپ كەتۋگە بولا ما؟ مەن ماكەرناننىڭ ات-كولىگىن سايلاپ، قاسىنا سەنىمدى ادامدار قوستىم دا، پاكىستان شەكاراسىنان وتكىزىپ جىبەردىم. قازىر قايدا ءجۇر ەكەن ەسىل ازامات؟ ءوز ەلىنە امان-ەسەن جەتسە، قيىن كۇندەردە پانا بولعان قازاقتاردى وقتا-تەكتە ەسكە الاتىن شىعار.
وسپان مەن امەريكا كونسۋلى تۋرالى باسقا تەرگەۋشىلەردىڭ ءتىسى باتپاعان سۇراققا تولىمدى جاۋاپ العان جاعدا توياتتاعانداي ارقاسىن كەڭگە سالىپ، از ۇندەمەي وتىردى دا:
– ەندى حاتتامادا جوق، بىراق ءوز باسىمدى قاتتى قىزىقتىراتىن ءبىر جايلاردى سۇراسام بولا ما؟ – دەدى باتىرعا كۇلىمسىرەي قاراپ.
– سۇراي بەر. بۇگىن سەنىڭ قولىڭدا تۇرمىن عوي. سوندا نەنى بىلگىڭ كەلەدى؟
– سونىمەن، التايداعى وسپان باستاعان كوتەرىلىس اقىر-اياعى جەڭىلدى عوي. وسى جەڭىلىسكە نە سەبەپ بولدى دەپ ويلايسىز، وسەكە؟
– كوتەرىلىسشىلەر تىم از، دۇشپاندارىمىز كوپ بولدى. سان جاعىنان ءبىزدى ون ورايتىن ەدى-اۋ! ءبىر وسپانعا ورىس، قىتاي، موڭعول، ءۇش ايماق بولىپ، ءتورت جاقتاپ جابىلمادى ما. مەن ءتىپتى سولارعا ون جىل بويى قالاي توتەپ بەرگەنىمە تاڭ قالامىن.
– ءسىز قولىڭىزداعى سول از كۇشتىڭ ءوزىن تولىق پايدالانا الدىڭىز با؟ كەيىن بارماق شايناپ وكىنەتىندەي قاتەلىكتەرىڭىز بولعان جوق پا؟
– جالپى، ءوز تاعدىرىما، ءوزىمنىڭ وسى كۇرەس جولىنا تۇسكەنىمە تيتتەي دە وكىنبەيمىن! – دەدى وسپان. – ال،قاتەلىك، كەمشىلىك كىمدە جوق. پەندەمىز عوي، بىلمەستىگىمىز، بايىبىنا بارماعان، قادىرىنە جەتپەگەن جەرىمىز بولعان شىعار.
– التايداعى اباق كەرەي جارىم-جارتىلاي عانا ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ەردى. قالعان جارتىسى گەنەرال دالەلحانعا ىلەستى. دالەلحاننىڭ ءورىسى سىزگە قاراعاندا كەڭ ەدى، باسىنا ءىس ءتۇسىپ، سىزدەن جەڭىلسە، شاۋەشەككە كەلىپ، نايماننان اسكەر جيناپ قايتاتىن… ال، ءسىز تەك كەرەيمەن شەكتەلىپ قالعان جوقسىز با؟ – دەدى جاعدا باتىردىڭ شامىنا تيمەۋ ءۇشىن، داۋىسىن جۇمسارتا، كۇلە ءتىل قاتىپ.
– ءيا، بىزدە ونداي تار ورىستىلىك بولدى… مەنىڭ سورىم – ءيىسى قازاقتىڭ باسىن قوسا الماۋىمدا عوي! – دەدى وسپان قالتىراي كۇرسىنىپ.
– قازاقتى باۋىرعا تارتۋ بىلاي تۇرسىن، ءسىزدىڭ كەيبىر قولباسى باتىرلارىڭىز كەرەيدەن باسقا رۋلاردى قورقىتىپ-ۇركىتۋمەن بولدى عوي، – دەدى جاعدا، بۇل ءوزىنىڭ دە وكىنىشى ەكەنىن جاسىرماي. – ولاي دەيتىنىم، ءسىزدىڭ ءبىر توپ جاساعىڭىز، – مولشەرى ءبىر باتالونداي بولار، 1945-جىلى جازدا تارباعاتايعا كەلىپ، بەيبىت جاتقان ەلدى شاپتى. قولدارىندا – ءبىر-ءبىر بەساتار. اۋىلعا جاقىنداي بەرە مىلتىق اتىپ، جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىردى. كوزدەرىنە تۇسكەن ءتورت تۇلىك مالدى قالدىرماي، حالىقتىڭ ىسكە تاتىر جيھاز-مۇلىكتەرىن تارتىپ اكەتتى. ءبىزدىڭ ەلدە بۇل قازىر «قۇيىرشىق شاپقان جىل» دەپ اتالادى. ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ باسىن قوسامىن دەگەن كىسى وسىلاي ىستەي مە؟
وزگە سۇراقتاردىڭ بارىنە بوگەلمەي جاۋاپ بەرىپ وتىرعان وسپان وسىعان كەلگەندە تۇقىرا تومەن قاراپ، ءبىر ءسات ءۇنسىز قالدى.
– ايتىپ وتىرعانىڭ راس تا شىعار، – دەدى الدەن ۋاقىتتا باسىن كوتەرىپ. – كوپتىڭ اراسىندا كىم جوق دەيسىڭ. قولىنا بەرگەن قۇرالدى مال تابۋ ءۇشىن پايدالانعاندار دا از ەمەس. باستارىن ولىمگە تىگىپ جۇرگەن سوڭ، كەيدە سولاردى ەركىنە جىبەرىپ العان كەزدەرىمىز دە بولدى. ءوز باسىم دۇنيەگە قىزىققام جوق. شامام جەتكەنشە اشكوزدەرگە تيىم سالىپ تا وتىردىم. بىراق قايسىسىن باقىلاپ وتىرارسىڭ، كوزىڭ تايىپ كەتسە جاڭاعىداي بارىمتا-سىرىمتاعا باراتىندار بولمادى دەپ ايتا المايمىن.
جاعدانىڭ كوڭىلىندە ءالى دە باسىن اشىپ العىسى كەلگەن سۇراقتار بار سياقتى. سونىڭ قايسىسىن العا سالارىن بىلمەي، الدىنداعى قاعازعا قاراپ قويىپ، ءسال ويلانىپ وتىردى دا:
– ءتىپتى، تالانعان مال-مۇلىك تە ەشتەڭە ەمەس-اۋ، ءسىزدىڭ جاساقتا ادامنىڭ كوڭىلىن قارايتىپ جىبەرەتىن مىناداي دا سۇمدىقتار بولىپتى، – دەدى الدەن ۋاقىتتا ءوڭى قۋقىل تارتىپ. – 1947-جىلى التايعا اتتانعان ءۇش ايماق اسكەرى پارتيزانداردان ويسىراي جەڭىلىپ جاتقان تۇستا ءبىر پولك قورشاۋدا قالىپ، باسقالارى تەگىس وققا ۇشقاندا، ءبىر باتالون قارۋىن تاستاپ بەرىلىپتى. ءبارى دە ىلە مەن تارباعاتايدان بارعان ورىمدەي قازاق جىگىتتەرى كورىنەدى. قارۋىن سىپىرىپ العان سوڭ، جاساق باستىعى تۇتقىنداردى ساپقا تۇرعىزىپ، ءبىر-بىردەن رۋىن سۇراي باستاپتى. كىم كەرەي، كىم نايمان، كىم البان – قولما-قول انىقتاۋعا كىرىسكەن. «كانە، نايماندارىڭ ءبىر ادىم العا شىعىڭدار!» دەپتى الگى ءبىر مەزگىلدە. كوڭىلىندە تۇك جوق نايمان جىگىتتەرى ءبىر ادىم العا اتتاعان. انا جىلعى ورىس-گەرمان سوعىسىندا فاشيستەر تۇتقىنداردى وسىلاي ءتىزىپ قويىپ: «كانە، كوممۋنيستەر مەن كومسومولدار ءبىر ادىم العا!» دەيدى ەكەن. سونان ولاردى بىردەن اتۋعا جىبەرەتىن كورىنەدى. مىناۋ دا سونىڭ كەرى… بۇل وقيعانى جاقسى بىلەتىنىم، – دەدى جاعدا وسپانعا كوز قيىعىن سالىپ. – سول تۇتقىنداردىڭ ىشىندە مەنىڭ بىرگە وقىعان جولداسىم ابدوللا تۇرلىباەۆ تا بولعان ەكەن. سۇيەگى نايمان، ونىڭ ىشىندە ماتاي، قاراۋىلجاسىق. ول ءوزى تارباعاتايدىڭ تولى اۋدانىندا، كەرەي ىشىندە وسكەن-ءدى. شەرۋشى رۋىمەن قۇداندالى. باسقالارعا قاراعاندا كوزى اشىق، روتا كومانديرى عوي. ول ءىستىڭ ارتى جامانعا اينالارىن سەزىپ، «مەن كەرەيمىن، ونىڭ ىشىندە شەرۋشىمىن» دەپ تۇرىپ الىپتى. قانشا قازبالاپ سۇراسا دا، شەرۋشىنىڭ جەتى اتاسىن تارقاتىپ، باستى ادامدارىن جاڭىلماي ايتىپ بەرگەن كورىنەدى. ءجۇزباسى باتىرلاردىڭ ءبىرى سوندا دا سەنىڭكىرەمەي، «ءاي، سەنىڭ كوزىڭ شەپ-شەگىر ەكەن. سەن كەرەي ەمەسسىڭ-اۋ» دەپ كوپ اينالدىرىپتى. «اعاتاي، مەن كەرەيمىن» دەپ جالىنىپ ءجۇرىپ، ابدوللا اقىرى ءتىرى قالىپتى. ال، قالعان نايمانداردى نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟ جيىنى ءجۇز ەلۋدەي ادامدى ءبىر سايعا اپارىپ، ەلۋاتار پۋلەمەتپەن ءبىر-اق جۋساتقان… وسى وقيعا سىزگە ءمالىم بە، وسەكە؟ قانداي قانىپەزەر وسىنى ىستەپ جۇرگەن؟!
– ءيا، سونداي ءبىر وكىنىشتى جاعدايدىڭ بولعانى راس، – دەدى وتىرىككە قانى قاس باتىر بىردەن مويىنداپ. – ۇمىتپاسام، بۋرىلتوعايداعى ۇرىس كەزىندە بولدى-اۋ دەيمىن. ءوز باسىم ول ۇرىسقا قاتىسقام جوق. بىزدەگى اسىرا سىلتەۋشى بۇزىقتاردىڭ ىستەپ جۇرگەنى عوي…
– ارينە، ءسىز ونى ءوز قولىڭىزبەن ىستەگەن جوقسىز. بىراق، سونى ىستەگەن جاساق باستىعى ءسىزدىڭ ادام عوي. ساربازدارىڭىزدىڭ ەرلىگىنە، مەرگەندىگىنە تالاسىم جوق. ايتسە دە، ولاردىڭ ادامگەرشىلىك، كىسىلىك دەڭگەيى، ۇلتتىق ساناسى جوعارى بولدى دەپ ايتۋ قيىن-اق. دەمەك، ءسىز قولاستىڭىزداعى ادامدارعا ونداي تالاپ قويماعانسىز…
– سەن، جاعدا، نايماندى ايتىپ وتىرسىڭ. ال، كەرەي مەن كەرەي سوعىسپاپ پا ەكەن؟ – دەدى وسپان وسى تۇستا شىداي الماي. – ءبىر-بىرىمىزگە قارسى پالەن جىل سوعىسقان دالەلحان دا، مەن دە – كەرەيمىز عوي. ول – شەرۋشى، مەن – مولقى… سوڭعى جىلدارى التاي قازاعى ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەمەدى مە؟
– سىزدەردىكى – سوعىس قوي، يدەيالار سوعىسى… مۇندايدا اعايىندى ەكى ادام وكوپتىڭ ەكى جاعىندا سوعىسا بەرەدى… ال قولعا تۇسكەن تۇتقىندى رۋىنا قاراپ اتىپ تاستاۋ دەگەن… – جاعدا اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسپەي بوگەلىپ قالدى. – ەندەشە، ءسىز باستاعان كوتەرىلىستىڭ جەڭىلىس تابۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر، وسەكە. جاساعىڭىز – ءبىر عانا كەرەي رۋىنان. ۇرانىڭىز – جانىبەك… سوندا، ابىلاي قايدا؟ قابانباي مەن بوگەنباي قايدا؟ جالپى، ءسىز كەرەيدەن باسقا قازاق بارىن ويلادىڭىز با؟ ىلە مەن تارباعاتايدىڭ قازاقتارىن وزىڭىزگە جاۋ سانادىڭىز. ال، اتا جۇرت قازاقستانداعى نەشە ميلليون قازاقتى «شوقىنىپ كەتكەن» دەپ، ەسەپكە مۇلدە قوسپايسىز. سوندا ءسىزدىڭ قۇلدىقتان قۇتقارام، ازات ەتەم دەپ جۇرگەنىڭىز – التايداعى از عانا كەرەي عانا ما؟ – دەپ جاعدا از-كەم بوگەلدى دە: – وسەكە، ءسىزدىڭ باسقا «قىلمىستارىڭىزدا» مەنىڭ شارۋام جوق. ءوز باسىم ءسىزدىڭ از قازاقتى رۋعا جىكتەگەنىڭىزدى ەشقاشان كەشىرە المايمىن! – دەپ ءسوزىن اياقتادى. بۇل دا جاعدانىڭ ءوز كوڭىلىندە كوپتەن قوردالانىپ قالعان قىجىل بولسا كەرەك.
انەۋكۇننەن بەرى تەرگەۋشىلەردى بەت قاراتپاي كەلگەن وسپان وسى جولى جاۋاپ تاپپاي جەڭىلدى. «جۇيرىككە دە ءبىر تومار» دەگەن وسى دا.
– قايتەيىن، زامانىم سولاي بولدى عوي. مەن قايبىر جەتىسىپ ءجۇردى دەيسىڭ، سوڭىما ىلەسكەندەردى عانا ەرتتىم عوي! – دەدى كۇڭىرەنە كۇرسىنىپ.
سونىمەن، بۇگىنگى تەرگەۋ اياقتالعان. قوشتاسار ءسات جاقىنداعاندا وسپان اسا ءبىر كىرىپتارلىقپەن، جاعداعا جاپاقتاي قاراپ الدى دا:
– قازاقتا «شاشى وسكەننىڭ اۋىلى كاپىر، تىرناعى وسكەننىڭ ءوزى كاپىر» دەگەن ءسوز بار. ءوزىڭ بىلەسىڭ، بىزگە «اراندالىپ قالاسىڭ» دەپ كوك تەمىر ۇستاتپايدى. مىنە، كوردىڭ بە، تىرناعىم ايۋدىڭ تىرناعىنداي بوپ ءوسىپ كەتتى. وتكىر باكىڭ بولسا تىرناعىمدى الىپ بەرشى! – دەدى قولقا سالىپ.
ارينە، بۇلاي ىستەۋ زاڭعا قايشى. بىراق جاعدا تۇتقىننىڭ اقتىق تىلەگىن جەرگە تاستاي المادى. وسپاننىڭ تىرناعى، شىنىندا دا، ءوسىپ كەتكەن ەكەن. قالتاسىندا قىلپىپ تۇرعان باكىسى بار ەدى. ورىندىعىن جاقىنداتىپ، باتىردىڭ بالانىڭ بىلەگىندەي جۇپ-جۋان ساۋساقتارىن ءبىر-بىردەن ۇستاپ وتىرىپ، تىرناعىن ادەمىلەپ الىپ بەردى.
– بارەكەلدە! تۋ-تۋ، قولىم وزىمدىكى بوپ قالدى عوي! – دەدى وسپان رازى بولىپ. – بالا-شاعاڭنىڭ يگىلىگىن كور! ءالى جاسسىڭ عوي، اللا-تاعالا جولىڭدى وڭعارسىن! سەن بۇگىن ماعان ءبىراز قاتتى سوزدەر ايتتىڭ. بىراق، سەنەسىڭ بە، ەنەسى تەپكەن قۇلىنداي ەش جەرىم اۋىرعان جوق. قايتا، قىشىعان جەرىمە ءدال ءتيىپ، راحاتتانىپ قالدىم… تەك، وزىڭە ايتار ءبىر عانا اقىلىم: تىم ەلپىلدەپ، العا ءتۇسىپ كەتپە. ەلپىلدەپ العا تۇسكەن ادام انا دالەلحانداي-اق بولار. كوردىڭ عوي، ارتى نە بولدى؟ ەسىڭدە بولسىن، بۇلارعا دوس بولىپ تا، قاس بولىپ تا جاقپايسىڭ، – دەپ از-كەم بوگەلدى. – ال وكىمەتپەن اراداعى اڭگىمەگە كەلسەك، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن كەيىن ۋاقىت كورسەتەدى. ازىرشە سەن ەكەۋىمىز سىزىقتىڭ ەكى جاعىندا تۇرمىز عوي. امان بول! جالپى، سارايىڭ ءتۇزۋ جىگىت كورىنەسىڭ… مەن كەلەشەكتەن كۇتەم ءوز باعامدى. وسپاندى بۇگىنگى سەندەردەن گورى بولاشاق ۇرپاق دۇرىس تۇسىنەتىن بولادى… ال، ەندى نە ايتام؟ جامان اعاڭدى سوگە جامانداما… سۇراعان جانعا سالەم ايت! بالكىم، وسپاننىڭ كوزىن كورگەن ەڭ سوڭعى قازاق سەن بولارسىڭ. بۇدان كەيىن كورىسەمىز بە، جوق پا. باقۇل بول!
وسپان سونى ايتىپ، ايداۋىلدىڭ الدىنا ءتۇستى. جۇيرىك كوڭىلى ءبارىن مولشەرلەپ، ءبىلىپ بارادى ەكەن. وسىدان كەيىن جاعدا ەكەۋى، شىنىندا دا، كورىسە العان جوق.

– ءVى –

سوڭعى كۇندەرى وسپاندى ەشكىم مازالاعان جوق. سوعان قاراعاندا، تەرگەۋ-تەكسەرۋ ناۋقانى اياقتالعان سياقتى. ايتتى-ايتپادى، بۇل تەرگەۋدى مايلى ىشەكشە سوزىپ، ەزە بەرەتىن نە بار، شىنىندا؟ قۇپيا قويماسىن اشام، انىق-قانىعىنا جەتەم دەپ باس قاتىراتىن ەمەس، ءبارى بەلگىلى، ءبارى الاقاندا. بۇعان وسپاننىڭ دا قوسقان ۇلەسى از ەمەس. اركىم ءوز بىلگەنىنشە كوكپارعا اينالدىرماي، تىمقۇرسا باستان كەشكەن وقيعالار قاعازعا دۇرىس ءتۇسسىن دەگەن ويمەن، تەرگەۋشىنىڭ سۇراقتارىنا مۇمكىندىگىنشە تولىق، ءارى شىنايى جاۋاپ بەرۋگە تىرىستى.
ءيا، تالاي تەرگەۋشىنىڭ الدىنان ءوتتى عوي، وسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە. ءارتۇرلى ۇلتتىڭ، ءار الۋان مىنەزدىڭ ادامدارى. كەيبىرەۋلەرى دۇنيەنى ءبىر ءوزى تىرەپ تۇرعانداي، وزدەرىن تىم وكتەم ۇستايدى. وسپانعا قولعا تۇسكەن تۇتقىن، قورعانسىز مىسكىن رەتىندە تىم جوعارىدان قارايتىندار دا بار. بىراق، مۇنىڭ جان دۇنيەسىنە ۇڭىلگەن، جاعدايىن ۇققان ءبىرى جوق. تەرگەۋ كەزىندەگى كەكەپ-مۇقاۋ، مەكەرسۋ، استامسۋ – سونىڭ سالدارى. نە ىستەيسىڭ، اركىمنىڭ تاربيەسى، ءتالىم-مىنەزى، كىسىلىگى ءارتۇرلى. مۇنى ۇققىسى كەلگەن، ەل تاعدىرى ءۇشىن قايعىرعان ءبىر عانا ادام بولدى. ول – پولكوۆنيك جاعدا بابالىقوۆ.
شىنىندا دا، ەڭ سوڭعى جاعدامەن اراداعى اڭگىمە وسپانعا ءبىراز وي سالىپ كەتتى. وقىعاننىڭ اتى – وقىعان… سول جىگىتتىڭ كوكىرەگىندە كوپ تۇيىنشەك جاتىر-اۋ، شاماسى. ءوزى ۇلت تاعدىرى دەگەندى، ءيىسى قازاق دەگەندى كوپ ايتادى ەكەن. دەمەك، ونىڭ دا باياعى الاش قايراتكەرلەرى سياقتى ۇلتشىل، ءميللاتشىل ازامات بولعانى عوي. سوعان وراي، ونىڭ دا ءومىر جولى، كەيىنگى تاعدىرى وڭاي بولماس. ءوزى رۋشىلدىقتى ولەردەي جەك كورەدى ەكەن. قازاق رۋعا بولىنبەي، نە كورسە دە ۇلتىمەن، ۇلىسىمەن بىرگە كورۋ كەرەك دەپ سانايدى. مۇنىسى – بۇرىن وسپان ەسكەرمەگەن نارسە. مۇنىڭ التاي ايماعىنان اسپاي، تەك كەرەي شەڭبەرىندە قالعانىن جاعدا قاتەلىك دەپ تاپتى. كوردىڭىز بە، باسقالار سياقتى مۇنىڭ ءىس-ارەكەتىن «قىلمىس» دەمەيدى، «قاتەلىك» دەيدى. دەمەك، وسپاننىڭ ۇزاق جىل ازاتتىق ءۇشىن الىسقانى – ول ءۇشىن قىلمىس ەمەس، ادىلەت جولى. ءوزى كوتەرىلىستىڭ جەڭىلىپ قالعانىنا وكىنەتىن سياقتى ما، قالاي؟ اتتەڭ، باتىردىڭ قاسىندا ءدال وسى جاعدا سەكىلدى اقىل قوسىپ، كەڭەس بەرەتىن سانالى جىگىتتەر بولمادى عوي… ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس التايدا عانا ەمەس، ىلە مەن تارباعاتايدا دا ىلە-شالا بۇرق ەتە قالىپ ەدى. امال نە، كوتەرىلىسشىلەر سولاردىڭ باسىن قوسا المادى عوي. ءبىر جاعىنان ورىستار كەلىپ كيلىكتى. ولار كومەككە بەرگەن قارۋ-جاراعىن بۇلداپ، وزىمىزگە تىزگىن ۇستاتپاي، بار بيلىكتى بىردەن قولىنا العان جوق پا؟! نە كەرەك، قۇردىمعا بەت العان دۇنيە بودى عوي ءبارى دە…
كەشە جاعدا «قاتەلىكتەرىڭىز كوپ بولدى ما» دەپ سۇرايدى. كوپ بولعاندا قانداي! العان بەتىمىز ايقىن، جولىمىز سارا، ءىسىمىز اق دەپ، بۇلار قالعان دۇنيەنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا كوڭىل اۋدارماپتى عوي. جاۋ جوق جەردەن جاۋ تاۋىپ، دۇشپاندى قولدان جاساعان كەزدەرى دە بولىپتى. ايتپەسە، كورشى ايماقتا بەيبىت وتىرعان قازاقتى شابۋ دەگەن نە ماسقارا! ال، ءبىر قازاقتى كەرەي-نايمان دەپ ءبولۋ – جاعدا ايتپاقشى، كەشىرىلمەس كۇنا… وسپاندى اقتاسا، ءبىر-اق نارسە اقتايدى. ول – ازاتتىق جولىندا باسىن بەرگەنى، قازاق ءۇشىن قارا لاق بولىپ، ءوزىن قۇرباندىققا شالعانى.
سوندا، وسپان ءوزىنىڭ اقتىق ساعاتىندا كىمدەردەن كەشىرىم سۇراۋى كەرەك؟ ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ سوڭىنا ەرگەن، تەڭسىز سوعىستا وققا ۇشقان سەرىكتەرىنەن كەشىرىم سۇراعانى ءجون شىعار. ازاتتىق – ولاردىڭ دا اڭساعان ارمانى ەدى. سول ءۇشىن ەش ويلانباستان، وسپاننىڭ سوڭىنان ىلەستى عوي. ازاتتىققا، بوستاندىققا باستايدى، قۇلدىقتان قۇتقارادى دەپ بۇعان سەندى عوي ەسىل ەرلەر. كەيىن كوتەرىلىسشىلەر جان-جاقتى قىسپاققا ۇشىراپ، سارباز سانى ازايىپ، جەڭىستەن ءۇمىت ۇزىلگەن كەزدە دە قارۋلاس دوستارى مۇنى تاستاپ كەتكەن جوق. اقتىق دەمدەرى تاۋسىلعانشا اتا جاۋمەن جان اياماي ايقاستى… ۇمىتتەرىن اقتاي الماعانى ءۇشىن، جەڭىسكە باستاي الماعانى ءۇشىن، سول ەرلەردىڭ ارۋاعى كەشىرەر مە ەكەن وزدەرىنىڭ باقىتسىز ساردارىن؟!
كوڭىلدە اۋجال ەتەر ءبىر عانا جۇبانىش بار. قازاقتا ازاتتىققا جەتە الماي ارماندا وتكەن – جالعىز وسپان ەمەس. وسىدان تۋرا ءبىر عاسىر بۇرىن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى اقپاتشانىڭ اسكەرىنە قارسى ون جىل سوعىسقان ەكەن. نە عاجاپ، ولار دا وسپان سياقتى ون جىل تىرەسكەن… اقىرى سىرتقى جاۋدىڭ باسىمدىعى، كورشى ەلدەردىڭ ساتقىندىعى، اعايىننىڭ الا اۋىزدىعى سالدارىنان سول ساڭلاقتار دا ءشايىت بولىپ، ومىردەن وزعان ەكەن. قايران حان كەنە! ەرجۇرەك ءىنىسى ناۋرىزبايمەن بىرگە، سوڭىنان ەرگەن قانشاما سەرىكتەرىمەن بىرگە… كەشەگى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى – سول ەرلەردىڭ اقىل-ايلاسى، ءادىس-ءتاسىلى جەتپەدى دەيسىڭ بە؟ جاۋ كوپتىگىن ىستەدى عوي وندا دا. زاماننىڭ اعىمى دا سولاي بولدى. قازاقتىڭ قايتقان باعى، ورىستىڭ ورلەگەن ىرىسى… وسپان – سول حان تۇقىمى كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدان اۋليە مە؟ قاشاندا ەركەك توقتى – قۇرباندىق. قاجەت كەزىندە جاۋعا قارسى وسپان ەلدى كوتەرىپ ەدى، ەل وسپاندى كوتەردى. شىڭگىل بويىنداعى قاراپايىم شارۋانىڭ بالاسى از جىلدا «وسپان باتىر» اتانىپ، داڭقى دۇنيەگە جايىلدى. ءبىر ادامعا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟!
سونان كەيىن وسپان ءومىرىنىڭ اقتىق ساعاتىندا وزىمەن وتاسقان ايەلدەرىنەن، ارت جاقتا تاعدىر تالقىسىندا قالىپ بارا جاتقان بالالارىنان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك شىعار. «وسپاننىڭ ايەلى»، «وسپاننىڭ بالاسى» اتانۋ سولارعا وڭاي بولدى دەيسىڭ بە. سول بەيباقتار ۇنەمى اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، ءبىر راحات-تىنىم كورمەي ءوتتى عوي دۇنيەدەن. بايبىشەسى مامەيدى 1942-جىلى ءبىر بالاسىمەن وسپان ءۇشىن كەپىلدىككە ۇستاپ، كوكتوعاي تۇرمەسىنە قاماعان. وكىمەت اسكەرى پارتيزانداردان كۇيرەي جەڭىلگەن ءبىر جولى اۋداندىق ساقشى باستىعى ون ءۇش جاسار يبادوللانى شەشەسىنىڭ كوزىنشە كەسكىلەپ ءولتىرىپتى. ءاسىلى، وسپاندى ەرىكسىز اتقا قوندىرىپ، قاندى كەككە شاقىرعان ءبىر جاعداي وسى ەدى. ال، مامەي سول سۇمدىق كورىنىستەن دەرتكە شالدىعىپ، سودان قايتىپ وڭالا المادى.
وسىدان كەيىن اعايىندارى قولقا سالىپ، وسپاندى مولقىنىڭ ءبىر جەسىرى بايان سۇلۋعا ۇيلەندىرگەن. ول دا سوعىستا ءشايىت كەتكەن ەرجۇرەك ساربازدىڭ جەسىرى بولاتىن. قايران بايان ناعىز ەر سەرىگى بولارلىق جان ەدى عوي. سول بايان كەلگەن سوڭ وسپاننىڭ ۇيىنە قۇت-بەرەكە، ءسان-سالتانات ەرە كىرگەن. ويحوي، دۇنيە! وتاسقان جەتى جىل – جەتى كۇندەي بولعان جوق، زۋلاپ وتە شىقتى. ازىرلەگەن اسى قانداي ءدامدى، تىگىپ كيگىزگەن كيىمى قانداي قونىمدى! باتىردىڭ ءۇيى كوپ ۇزاماي ناعىز ورداعا اينالعان. سويتكەن بايانعا نە راحات كورسەتتى بۇل؟ بوسقىن ەلمەن بىرگە قاڭعىرتىپ اپارىپ، گانسۋ ولكەسىنىڭ ءبىر قويناۋىنا تاستاپ كەتتى. قازىر كوزىن جۇمسا بايانمەن ەڭ سوڭعى قوشتاسقان ءساتى ەلەستەيدى. اپپاق كيمەشەگىن كىر شالماعان، سول باياعى كەربەز قالپى… اقبوز اتتى بەلدەۋدەن شەشىپ، باتىردىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ تۇرعان شاعى… ال، «باندىنىڭ ۇرپاعى» اتانىپ، كوزتۇرتكى بولاتىن بالالارىن ويلاسا، جۇرەگىنىڭ باسىنا قان تولىپ كەتەدى…
شىڭگىلدىڭ بويىندا شارۋا باعىپ وسكەن وسپان ءبىر كەزدە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن قاراپايىم عانا سوقا باستى جىگىت ەدى عوي. قازىر ءبىر ءوزى بىرنەشە ادامعا اينالىپ كەتكەن سەكىلدى. بىرەۋلەر «باندى» دەپ شۋلاسا، ەكىنشى بىرەۋلەر «باتىر» دەپ اسپەتتەيدى. كىمنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولاسىڭ. پەندەنىڭ بەرەر باعاسى، ايتار تىلەگى ءارتۇرلى. تەك جاراتۋشى اللانىڭ كوزى ءتۇزۋ بولسىن دەپ تىلەڭىز. وسپان از عۇمىرىندا بىرەۋدەن العىس السا، تاعى بىرەۋدەن قارعىس العان شىعار. قالايدا، حالىق الدىندا قارىزدار ەكەنى راس. قازاقتا «قاسقىر قارىزىن تەرىسىمەن وتەيدى» دەگەن ءسوز بار. ەندەشە، بۇل دا بارشا قارىزىن ءبىر باسىمەن وتەگەلى تۇرعان جوق پا؟!
قاسقىر دەمەكشى، قازاقتىڭ وسى ءبىر جىرتقىش اڭ تۋرالى كوزقاراسى دا قىزىق. قاسقىر قازاقتىڭ مالىن قىرىپ كەتەدى، قوراداعى قويعا شابادى. الايدا، قازەكەڭ قوراسىن كۇزەتكەن يتتەن گورى سول قاسقىردى جوعارى باعالايدى. ونى «دالا سەرىسى»، «كوكجال»، «كوك ءبورى» دەپ ارداق تۇتاتىنىن قايتەرسىڭ. «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا»، «ءيتتىڭ يەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار»، «ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا» دەپ ونىڭ سەرتكە بەرىك مارتتىگىن ۇلگى ەتەدى. سوندا، كوكجال ءبورىنى سونشاما بيىككە كوتەرىپ تۇرعان نە نارسە؟ ەرلىك، قايسارلىق، تايماس تاباندىلىق، سونان سوڭ ەركىندىككە قۇشتارلىق. بۇل قازاقتىڭ جۋىندىعا، سۇيەك-ساياققا سەمىرگەن، باسى بايلاۋلى يتتەن گورى دالا سەرىسى كوكجالدى ارتىق كورەتىنى سودان. وسپان دا سول كوزقاراستا. ەگەر وعان اللانىڭ بۇيرىعىمەن قالايدا حايۋان بولۋدى جازسا، ول ەش ويلانباستان كوكجال قاسقىردى تاڭدار ەدى.
ءوزىنىڭ حاتشىسى قۇنياز مولدا ءبىر كىتاپتان وقىدىم دەپ، ءبىر قىزىق ءتامسىل ايتىپ بەرىپ ەدى. سول ەسىنەن شىقپايدى. ءاسىلى، قاسقىر مەن ءيتتىڭ ءتۇپ اتاسى ءبىر عوي. كەلە-كەلە ارالارى الشاقتاپ، ءبىرى يت، ەكىنشىسى قاسقىر بولىپ كەتسە كەرەك. قاسقىر ءوزىنىڭ ورمانىندا، ءتۇز دالاسىندا قالىپ قويعاندا، يت ادامدى جاعاتتاپ، قورا كۇزەتىپ، ءۇي قىزمەتشىسىنە اينالعان… سودان كۇندەردىڭ كۇنىندە يت پەن قاسقىر ورمان ىشىندە ۇشىراسىپ قالىپتى. كورىسپەگەلى كوپ بولعان تۋىستار ءبىر-بىرىنەن حال سۇراسىپ، جاعداي بىلىسەدى. قاسقىر تالايدان ءنار تاتپاي، ايازدا بۇرسەڭدەپ، جۇدەپ جۇرگەن كورىنەدى. يت ودان گورى قوڭدى، جاڭا عانا يتاياقتان تويا اس ءىشىپ شىققان.
– ءبىزدىڭ ءحالدى كورىپ تۇرسىڭ عوي، سول باياعىداي دالا كەزىپ جۇرگەنىمىز. كەيدە اۋىزعا بىردەڭە تۇسەدى، كەيدە تاۋلىك بويى اش جۇرەسىڭ. بىردە توق، بىردە جوق تىرشىلىك، – دەيدى قاسقىر سىر جاسىرماي.
– ال، بىزدە توقشىلىق! – دەيدى يت بىردەن ماقتانعا كوشىپ. – ۇنەمى جىلى-جۇمساق جەگەنگە ازۋىم مۇقالىپ، جاعىم جۇقارعانى بولماسا، جاعدايىم جامان ەمەس. تاماق – بايدان، ءولىم – قۇدايدان. قوجايىننىڭ قولى اشىق، وزدەرىنەن قالعان تاماقتى الدىما ءۇيىپ تاستايدى. جاۋىن-شاشىندا توڭبايمىز، جىپ-جىلى ۇيشىگىمىز بار.
– سوندا، سەن قورادا نە قىزمەت ىستەيسىڭ؟ اتقاراتىن مىندەتىڭ نە؟
– جۇمىس جەڭىل، – دەيدى يت. – بوتەن بىرەۋ كورىنسە، ءۇرىپ دىبىس بەرەسىڭ. قوراعا ۇرى-قارىنى جولاتپايسىڭ…
– اپىراي، ءا… بارىپ كورەتىن ەكەن! – دەيدى قاسقىر قىزىعىپ. – ەل كوزىنە تۇسىرمەي، مەنى سوندا ەرتىپ بارساڭ قايتەدى؟
يت تۇزدە وسكەن تۋىسقانىن قوراسىنا ەرتىپ كەلەدى. ايتسا ايتقانداي، ساڭعىراعان ءساندى قورا-جاي…
– مىناۋ – مەنىڭ ۇيشىگىم، – دەيدى يت قاراعايدان قيعان باسپاناسىن كورسەتىپ، – مىناۋ – اس ىشەتىن يتاياعىم…
– ال، مىناۋ نە؟ – دەيدى قاسقىر قازىققا بايلانعان شىنجىردى كورسەتىپ.
– ا-ا، مىناۋ ما؟ بۇل – مەنىڭ شىنجىرىم عوي… ءبىر جاققا قاڭعىرىپ كەتەدى دەپ، كۇندىز مەنى وسىندا بايلاپ قويادى…
وسىنى ەستىگەندە، قاسقىردىڭ تۇلابويى تۇرشىگىپ، سەلت ەتە قالادى.
– ە-ە، بوساعادا بايلاۋلى تۇرام دە… باۋىرىم-اۋ، بوستاندىعىڭدى ساتىپ، كۇن كورىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي! بۇل ءبىزدىڭ ءبورى اۋلەتىنە قول ەمەس ەكەن. اش جۇرسەم دە ازاتتىعىم ارتىق! – دەپ قاسەكەڭ ورمانعا قاراي جورتا جونەلىپتى…
وسى اڭگىمەنى ەستىگەلى، ازاتتىق، بوستاندىق دەگەن ءسوز شىقسا بولعانى، وسپاننىڭ كوز الدىنا قاسقىر ەلەستەيدى. سونان سوڭ، ۇنەمى جادىنان شىقپايتىن تاعى ءبىر كورىنىس بار… ءالى ەسىندە، مولقى ىشىندە وسپانمەن اتالاس دۇيسەكە دەگەن اڭشى بولدى. اڭدى قاقپان قۇرىپ تا ۇستايدى. قۇماي قوسىپ، جۇيرىك اتپەن سوعىپ تا الادى. ودان قالسا، ءبىراتار بەردەڭكە مىلتىعى بار. دۇيسەكەنىڭ اتقان وعى، ءاي، ءبىر جاڭىلىس بولماسا، جەرگە تۇسە قويمايدى. سول دۇيسەكە ءبىر جىلى كۇزدە، ەل قىستاۋعا قونعان شامادا ءبىر قاسقىردى تىرىدەي ۇستاپ اكەلدى. ابدەن وشىككەن، كەگى كەتكەن قاسقىر بولسا كەرەك. ورىستەگى مالعا شاۋىپ، قوراداعى تالاي قويدى تاماقتاعانى ءوز الدىنا، دۇيسەكەنىڭ اۋىل ماڭىنا ارقانداپ قويعان اتىن جارىپ كەتىپتى. جازدا جايلاۋعا قۇر جىبەرىپ، كۇزگە قاراي جاراتىپ، اڭعا مىنەتىن جۇيرىگى… دۇيسەكەنىڭ كەكتەنىپ، وشىككەنى سونشا، جەمتىككە قاقپان قۇرىپ، الگى كوكجالدى قويماي ءجۇرىپ ۇستاپتى. ءجاي سوعىپ العانعا كەگى قايتپايتىن بولعان سوڭ اۋىلعا اكەلىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ الماق.
قاسقىردىڭ ءتورت اياعىن بۋىپ، اۋزىن تۇمىلدىرىقتاپ اكەلگەن ەكەن. سونىڭ وزىندە ءيىس العان اۋىل يتتەرى ماڭىنا جولاماي جان-جاققا بەزىپ كەتتى. ارينە، بۇل ەرىگىپ وتىرعان اۋىل ادامدارىنا تاپتىرماس ەرمەك بولدى. اۋىلدىڭ بار بالاسى اڭشىنىڭ اۋلاسىندا. وسپاننىڭ ەس ءبىلىپ قالعان ون جاستاعى كەزى عوي. دۇيسەكەنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، قاشان قاسقىردىڭ تەرىسىن ىرەپ بولعانشا، مىزباقپاي قاراپ تۇرعانى ەسىندە. سوندا قاتتى تاڭ قالعانى – اۋزى بۋلى، ءتورت اياعى كەرۋلى كوكجالدىڭ تەرىسىن سىپىرىپ بولعانشا ىڭق ەتىپ، دىبىس شىعارماۋى. دۇيسەكە الدىمەن جىرتقىشتىڭ ءتورت سيراعىن بۇشپاقتاپ، سونان سوڭ باس تەرىسىن ۇرەپ، بىتەۋ تەرىنى موينىنا تامان شىعارىپ الدى دا، كەۋدە تۇسىن قۇيرىعىنا قاراي ءبىر-اق سىپىردى. قۇيرىقتى تەرىگە جىبەرگەندە، جالاڭاش دەنەدە ءبىر تۇتام قۇيمىشاعى عانا قالدى… توبا، قاسقىر ءالى ءتىرى ەكەن. اياعىن بوساتقاندا ورنىنان ۇشىپ تۇردى. باسىندا ءوز دەنەسىن بيلەي الماي تالتىرەكتەپ ءبىراز جەرگە باردى دا، بىرتە-بىرتە ەس جيناپ، الدەن ۋاقىتتا قىستاۋدىڭ تۇبىندەگى توعايعا قاراي سەندەلەكتەپ تۇرا جۇگىردى. العاشقى قىرباق جاۋسا دا، ءالى اياز تۇسە قويماعان كۇزدىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ارتىنان مالشىلار ايتىپ ءجۇردى، جالاڭاش قاسقىر اۋىلدان ۇزاپ، ءبىر-ەكى بەلدى اسىپ بارىپ جىعىلسا كەرەك. الگى «قاسقىر قارىزىن تەرىسىمەن وتەيدى» دەگەننىڭ ءبىر مىسالى وسى بولدى.
تۇتقىنعا تۇسكەلى وسپان ءوزىن سول دۇيسەكە اعاسى تەرىسىن تىرىدەي سىپىرعان قاسقىرعا ۇقساتادى. تەرگەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ موينىندا دا كوپ ادامنىڭ قان قارىزى بار كورىنەدى عوي. ءوزىن ەش قينالىسسىز قۇرباندىققا شالسا، باتىردىڭ التىن باسى سول قارىزىن وتەۋگە تاتىماي ما؟!
وسپان تۇرمەدە جاتقاندا دا بەس ۋاقىت نامازىن ۇزگەن جوق. كەيدە دارەت الاتىن سۋ بولماي قالعاندا دەمبى قاعىپ، نامازعا جىعىلىپ ءجۇر. اللا-تاعالا باعىنىشتى قۇلىن قانشالىق قولدايتىنىن كىم ءبىلسىن، بۇل ايتەۋىر جاراتۋشىعا جالبارىنۋدان تانباي كەلەدى. وسپاننىڭ كامەراسىنا تاماق اكەلىپ، دارەت سىندىراتىن كۇبىنى اۋىستىرىپ جۇرەتىن قارتاڭداۋ دۇنگەن بار ەدى. بەس ۋاقىت ناماز وقيتىن تۇتقىنعا وزىنشە جان تارتىپ، كەيىنگى كەزدە دارەت الاتىن قۇمان دا كىرگىزىپ جۇرگەن-ءدى. ءوزى ەپتەپ قازاقشا سويلەيدى. سول بۇگىن كەشكى تاماق اكەلىپ، كۇيبەڭدەپ ءسال بوگەلدى دە، وسپاننىڭ قاسىنا جاقىنداپ:
– باتىر، سىزگە ەسكەرتتى مە؟ ەرتەڭ اشىق سوت بولادى، ۇكىم ورىندالادى، – دەدى كۇبىرلەي ءتىل قاتىپ. – بۇگىن يمانىڭىزدى ايتىپ، قازا بولعان نامازىڭىز بولسا وقىپ الىڭىز.
– اشىق سوت قايدا بولادى ەكەن، بىلمەدىڭىز بە؟ – دەدى وسپان ەلەڭ ەتىپ.
– ايتپايدى… قالا سىرتىندا بولسا كەرەك. قورىقپاڭىز. ءسىز ناعىز ءشايىتسىز عوي، يمانىڭىز كامىل! – دەدى دۇڭگەن ەسىككە قاراي بەتتەپ بارا جاتىپ.
ءيا، سونىمەن بۇل كۇتكەن ءساتتىڭ دە جاقىنداپ قالعانى عوي. «نەنىڭ دە بولسا تەزى يگى» دەيدى قازاق. جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا ۇزاق سارىلىپ كۇتكەننەن گورى، سونىڭ تەزىرەك بولعانى جاقسى. مۇنى ۇرىمجىگە اكەلگەندە، ناۋرىزدىڭ ورتاسى ەدى. قازىر ءساۋىر ايى اياقتاپ قالعان جوق پا؟ اراداعى ءبىر جارىم اي، سۇراققا جاۋاپ تاۋىپ، ۋاجدەن جەڭىلمەي سالعىلاسۋمەن ءوتتى. ءبىر ەسەپتەن، بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس بولدى. باتىر تەرگەۋشىلەردىڭ كومەگىمەن وتكەن ومىرىنە بارلاۋ جاساپ، باستان كەشكەن جايلاردى تاعى ءبىر رەت ساراپتاپ شىقتى. دەمەك، قاماۋدا وتكەن بۇل ۋاقىتتى دا ءومىردىڭ اسا قاجەتتى ءبىر بولشەگى دەۋگە بولادى.
وسپان سول كۇنى كەشتە ءالسىن-ءالى دۇعا وقىپ، يمان كەلتىرۋمەن بولدى. توعىز راكاعات جاسيح نامازىن اسىقپاي، ۇزاق وقىپ بولعان سوڭ، قولىن جايىپ دۇعا قىلدى.
– ۋا، پارۋارديگار! – دەپ جالبارىندى جاراتۋشىعا. – ءوزىڭ جاراتقان قۇلىڭ ەدىم عوي. ءومىردىڭ سوڭعى ساتىندە كۇش-قۋات بەر ماعان… وزىڭنەن باسقا جاردەم كۇتەر كىم قالدى مەندە؟ ەكى دۇنيەدە ءوزىڭ جار بول! مۇسىلمانعا قىلداي قيانات جاساعام جوق، جان بالاسىن ادەيىلەپ ءوز قولىممەن ولتىرگەم جوق. ال، سوعىستا ادام قانى كوپ توگىلسە، ونى كۇناعا جازا كورمە، اللا-تاعالا! مەن سوعىسسام دا ءوز باسىمنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەمەس، ءدىن ءۇشىن، قازاق دەگەن سورلى حالىقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن سوعىستىم عوي… يا، اللا، ءوزىڭ مارحاماتىڭنان قۇر قالدىرما!
قازىر ءساۋىر ايىنىڭ سوڭى، كۇن ۇزارىپ قالعان كەز. بىرەر ساعات قانا كوز ىلىندىرگەن وسپان تاڭ نامازىن ەرتە وقىدى. ەرتەڭگىلىك شايدى دا بۇگىن كۇندەگىدەن ەرتە اكەلىپتى. سول شايدى ىشەر-ىشپەستەن، دالىزدە دابىر-دۇبىر مولايىپ، توپىرلاعان اياق دىبىسى جيىلەپ كەتتى. جەندەتتەر شىعار ءداۋ دە بولسا. شەگىرتكەدەي شەرىك سەنى ەندى ون قادام جەردەن كوزدەيتىن بولادى… وسپان الىس ءبىر ساپارعا اتتاناتىن كىسىشە، بارقىت تىستى كۇپىسى مەن بايان تىگىپ بەرگەن شوشاق توبەلى كەرەي تىماعىن كۇنى بۇرىن كيىپ الدى.
بۇل سوڭعى ساپارعا ىشتەي ۇزاق دايىندالعانى سونشالىق، قازىر باتىردىڭ جۇزىندە قورقىنىش، ۇرەي دەگەننىڭ ءىزى دە جوق ەدى. وزدەرىنشە تۇستەرىن سۋىتىپ، قارۋلارىن كەزەپ، ساتىر-سۇتىر كىرىپ كەلگەن اسكەرلەر تۇتقىننىڭ جىميىپ كۇلىپ وتىرعان ءتۇرىن كورىپ، «وسى ءبىز باسقا ءبىر كامەراعا كىرىپ كەتكەن جوقپىز با» دەگەندەي تاڭدانىپ تۇرىپ قالدى.

2011 ج. 1-25 ناۋرىز.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ

zheruiyq.kz