Bäri qan Ürimjiniñ aynalası,
Eski tam, wñğıl-şwñğıl, say-salası.
İşegin ölgen jannıñ itter süyrep,
Domalap, qarğa şoqıp jatır bası.

Barsañdar Ürimjiniñ qalasına,
Köziñ sal qaltarıs say-salasına.
«Wmıtpa öle-ölgenşe osını» dep,
Tapsırıp ket balañnıñ balasına.

– İ –

Qanşa şamşıl, qanşa qiyampwrıs, qanşa qol apartpas, bet qaratpas asau bolğanımen, qapıda torğa tüsken kök erkesi qıran da kisi qolına qarağan kiriptarlıq haline birte-birte köndiger edi. Sol tüz qıranı tektes, ömir boyı bostandıq üşin alısqan dala serisi Ospan da öziniñ basqa tüsken twtqındıq tağdırına amalsız boyswndı. Soğıs önerinen mol habarı bar, atıs-şabısqa jastayınan maşıqqan batır jeñis bar jerde jeñilistiñ de bolatının, adam basındağı baq ta, sor da alma-kezek auısıp twratın dünie ekenin bwrınnan biletin-di. Qolğa tüskennen keyingi alğaşqı dolı aşu, özekti örtegen ökiniş, därmensizdikten tuğan ıza-nala da birtindep taray bastadı. Sabır-tağat tauıp, sabasına tüsuine batırdıñ Haqqa sengen dindar taqualığı da septigin tigizgen sekildi. Osınıñ bäri jazmış, Allanıñ bwyrığı dep qarağan. «Bwl da – Jaratuşısınıñ öz qwlına jibergen sınağı şığar. Eger sen nağız mwsılman bolsañ, qas jauıñnıñ meymanası tasığan astamdığına, körsetken qorlıq-zorlığına şıdauıñ kerek» degen özine-özi.
Soñğı jıldarı bastan jığa qisayıp, baq qaytıp, tağdırdıñ tayğaq tartqanı birtindep biline bastağan. Ospannıñ küşi – Altayda eken. Bwlarğa Altaydıñ är bwtası pana, är jartası qalqan edi-au şirkin! Körmegen jerdiñ oy-şwqırı köp, Altaydan tüstikke qalay audı, solay, sarbazdar jer jadısınan jañıla berdi. Jaña ortanı adam da, mal da jersinbegen. Bwrın Bäytik-Qaptıq taularına bekingende, moñğolı, orısı, üş aymağı bar, üş jaqtap jabılğanda boy bermey-aq ketip edi. Keyin Jemsarı, Barköl, Qwmıldı basıp, Gansu jerine auğanda, endi qızıl qıtaymen betpe-bet keldi. Bayağı keñ qoltıq, böksesi bos, at üstinde qopañdap äreñ jüretin qara qıtayday emes, qızıl qıtayıñ tipti ölermen eken. Arğı işki jaqtan twyaqtarın tas qaqpay kileñ jeñispen kele jatsa kerek, ekpinderi tım qattı. Bir şetinen atıp, qırıp jatsañ da alğan betterinen qaytpaydı… Amal ne, köptiñ atı – köp, soñğı Duñhuañ mañındağı soğısta sarbazdardıñ köbi oqqa wşıp, batırdıñ töñiregi seldirip-aq qalıp edi.
Al, Baqaydağı aqırğı ayqasta sarbazdar üş täulik boyı när tartpadı ğoy. Qwrsauda qalğan jerinen jarım-jartısı qorşaudı äreñ jarıp şıqqan. Bir tüsinbeytini, qan maydannan şığa salıp, qasındağı serikterinen bölinip, Ospan öz auılına nege keldi sonda? Susın işip, jürek jalğayın dedi me, älde naqsüyer äyeli Bayanmen qoştasayın dep keldi me?! Äyteuir, «şığasığa iesi basşı» dep, qırsıqqa bastağan jüris boldı sol saparı. Altayda jolı bolıp, qol bastap jürgende mañayın basa almağan sayqal ajal jat jerde batırdıñ iığına şığıp, jezdesindey qıljaqtap, oynay bastamadı ma… Söytse, qır soñına tüsken quğınşı äsker de taqau eken, aldındağı bir kese şaydı işer-işpesten auıldı jau basıp qaldı. Äyeli Bayan da üyden jügire şığıp, beldeude twrğan aqbozdı köldeneñ tarta bergen.
Biraq, qırsıqqanda istiñ oñğa baspaytını belgili ğoy, änşeyinde qwstay wşatın aqboz köktemgi jılımıqta toñı endi jibi bastağan sazdauıt jerde tolarsaqtap, barbañdap şaba alsaşı. Aqırında aqboz oqqa wştı. Osınıñ aldında ğana saqıldap twrğan mauzeri jez şaynap atılmay qaldı… Arğı jağı belgili ğoy, qalıñ şerik sol arada şegirtkedey jabılıp jürip, batırdı lezde baylap aldı.
Ospandı wstauğa twtas bir polk kelgen eken. Sondağı qıtay şerikteriniñ quanğanın aytpa! Qauqıldasıp şulağan ayğay-süreni köpke deyin basılmay twrdı. Äldebir kişi komandir men soldattı köp adam aspanğa laqtırıp, qaqpaqıldap jür. Söytse, kişi komandir – aqbozdı atıp tüsirgen mergen eken de, soldat – Ospandı tu sırtınan kelip bassalğan «batır» eken. Bwl ekeuin alda ülken marapat kütip twrğanı aydan-anıq. Äsili, Ospandı qolğa tüsiru – Qıtay armiyasınıñ talaydan bergi zor jeñisi bolsa kerek.
Olar qolğa tüsken bandını Gansu ölkesiniñ şetki qalalarınıñ biri Duñhuan abaqtısında eki kün wstadı da, qatañ küzetpen Ürimjige qaray alıp jürdi. Ospandı üsti aşıq jük maşinasına otırğızıp, avtomat asınğan on şaqtı şerik onı qorşay ornalastı. Saqal-şaşı qauğaday bop ösip ketken, basında töbesi şoşaq kerey tımağı, üstinde qalıñ küpisi bar Ospan kileñ şolaq etek şerikterdiñ ortasında töbedey bolıp, közge erekşe şalınadı. Bwlardıñ aldı-artında kele jatqan eki jük maşinasında da lıq tolı äsker bar. Soğan qarağanda, jol-jönekey bandılar şabuıldap, Ospandı qwtqarıp äkete me dep qauiptenetin sekildi.
Obalı käneki, alğaşqı jan alıp, jan berisken ayqastan keyin twtqınğa soqtıqqan, jäbirlegen eşkim bolğan joq. Kütimi jaqsı, tamağı toq. Sirä, soğan qarağanda, joğarıdan «Ospannıñ bir tal şaşın tüsirmey äkelu» jöninde bwyrıq bolğan tärizdi. Joldağı bir beketten şerikter birneşe gazet satıp äkelip, jabırlap oqıp jatqan. Osındağı toptıñ bastığı «mınanı kördiñ be» degendey bir gazetti twtqınnıñ közine tostı. Mässağan, gazetterdiñ birinşi betine Ospannıñ sureti basılıptı. Badırayğan irogliftermen bandınıñ qolğa tüskeni jayında habar berilipti. Demek, külli Qıtay eli bir-birinen şüyinşi swrap, dürligip jatır degen söz. Bejinge, Mäskeuge, Wlanbatorğa quanıştı jedelhattar ketken şığar. Bir esepten, Ospanda tipti arman joq. Onıñ qolğa tüsuin qanşa el, qanşama memleket tört közben kütip otırğan deseyşi?!
Twtqındı qorğap-qorşağan maşinalar tizbegi äldebir saqtıqpen tünde beketterde ayaldap, tek kündiz jürip otırdı. Olar jol-jönekey Qwmıldı, Barköldi basıp, Tyan'-Şan'nıñ tüstik jağımen Ürimjige qaray tura tartıp keledi. Ospan bwl öñirde jortıp körmegen. Jer qwyqası jwqa, sortañdı, şöleytti bolıp keledi eken. Qazir naurız ayınıñ orta şeni, kün jılınıp, jer köktey bastaptı. Egis alqaptarında diqandar jer jırtıp jür. Sonau bwldırap köringen – Boğda tauı bolar. Teriskey jağınan qarağanda, tım tigil bop körinetin Boğda silemderiniñ küngey jağı birden jatağan tartıp, alasa adırlı bop kete me, qalay? Mine, äygili Twrpan oypatı, Erenqabırğanıñ Boğdamen tüyisetin twsındağı Dauanşıñ asuı. Altayğa barıp, sauda istep jüretin bir wyğır jigiti oyın-toyda «Dauanşıñda bir jarım bar Qambarhan attı» dep öleñdetip qoya beruşi edi. Sol «Dauanşıñı» osı eken-au!
Bwl künde motorlı kölikke jer alıs pa. Bayağıda atpen, tüyemen aylap jüretin jerge bwlar eki-üş künde jetip keldi. Bügin 1951-jıldıñ 15-naurızı. Qarauında ayırıqşa qorğaudağı «qasterli» jolauşısı bar maşinalar tizbegi Ürimjiniñ tüstik jağınan qalağa qaray enip kele jattı. Al, Ürimji bwl jolauşılardı beyne kelin tüsiretin auılday küni bwrın tağatsız kütip otırsa kerek. Maşinalar tizbegi Wlanbaydan öte bere bwlarğa tağı bir saltanattı top qosıldı. Maşina tolı muzıkanttar, kümpildegen orkestr… Ospannıñ tañğalğanı: älgiler birden jeñis marşın oynay jöneldi. Kädimgidey mereke aldında oynalatın jeñis marşı. Bwl neniñ qwrmeti? Neniñ quanışı? Älde twtqındı mazaq etken türleri me? Joq, eşqanday da mazaq emes. Bwl – Qıtay armiyasınıñ äldebir jorıqtan zor jeñispen oralğan kezde oynalatın saltanat jırı, madaq marşı bolatın. Demek, bwl – Ospanğa körsetilgen qwrmet emes, bandını qolğa tüsirgen jeñimpaz armiyanı qarsı alu säti. Endi qalay? On jıl boyı bükil Şıñjañdı qan qaqsatıp, orıstı, qıtaydı, moñğoldı it äuirege salğan qandıbalaq bandını twtqındap äkele jatsa! Onday erlerge däl bügin qanday qwrmet körsetse de artıq emes.
Köşe tolı halıq. Ospan tanıs-bilisten bireuler körine me dep jan-jağına qarap edi, onday eşkim közine tüspedi. «Döñgelengen dünie-ay! – dedi batır iştey küñirenip. – Bir kün betiñdi, bir kün sırtıñdı berip, kinämşil qatınşa osılay qırıq qwbılatınıñ bar-au!». Olay deytini, osıdan tört jıl bwrın, 1947-jıldıñ jazında ölkelik Qıtay ükimetiniñ şaqıruımen osı Ürimjige qonaqqa kelgeni esine tüsip edi. Onda Ospannan qadirli adam joq. Gomindañ ökimetimen kommunizmge qarsı Odaq qwrıp jatqan kezi. Bwlar batır-bileri, er-äyeli aralas qırıqtay adam bolatın. Qır qazaqtarı «tam üyde tınısımız tarılıp ketedi» degen soñ, Ürimjiniñ irgesindegi Şu Mogu añğarına appaq jwmırtqaday köp kiiz üyler tigip, qonaqtardı sonda tüsirip edi-au! Qarsı alu kezinde däl bügingidey mereke marşı oynalğan. Ayırması, qazirgidey qızıl qıtaydıñ jelpingen jeñis marşı emes, Gomin qıtaydıñ saliqalı saltanat äueni. Ölke qarulı küşteriniñ bas qolbasşısı Suñ Şiliyan bastağan qıtay generaldarı sapta twrıp qarsı alğan. Körsetilip jatqan sıy-siyapatta esep joq. Ağıl-tegil dastarqan… Kelesi küni qaladağı ükimet sarayında ölkelik ökimet bastığı Jañ Jı jwñ arnayı qonaqası bergen. Köpirme söz, Ospan atına aytılğan maqtau-madaq… Onıñ erteñinde Ürimji aymağınıñ gubernatorı Haduañ hanım, Älen Uañ, Ükimet müşeleri Sälis, Zäkäriya bastatqan osı qalada twratın qazaqtar kütip alıp edi. Onıñ erteñinde Mämetimin Aysa bastatqan wyğırlardıñ sıy-siyapatı… Osındağı är wlt ökilderi kezekke twrıp, Ospanğa sıy körsetkenşe asığıp edi-au!.. Ürimjidegi Amerika konsulı Pakstonmen, vice konsul Makernanmen de sol saparda tanısıp, pikirlesken-di. Ospannıñ ötinişi boyınşa, Amerika konsulımen general Suñ Şiliyannıñ özi jolıqtırğan… Mine, sodan beri tört-aq jıl ötti ğoy. Qayda sonıñ bäri?! Baqayşağına deyin qarulanğan Gomin'dan armiyası qayda? Qızıl tildiñ mayın tamızıp, ölke qamın, wlt qamın oylağan şeşender qayda? Kommunister kelip edi, bäri soğan jol bosatıp, sabınnıñ köbigindey ıdıradı da ketti…
Orkestr oynağan marştar, bir jağı, bügingi jeñisti toylau bolsa, ekinşi jağınan, halıqtı jinau, qwlaqtandıru mindetin qosa atqarıp kele jatqan sekildi. Mına qızıl qıtayıñ ügit-nasihat jağına mättaqım körinedi. Ügit aytuğa oraylı sätti qwr jibermeydi-aq. Maşinalar tizbegi ülken köşege ilinisimen är jerge toqtap, «mine, kördiñder me» degendey, ataqtı bandını qolğa tüsirgenin üzbey aytıp, jariyalap keledi. Qay kezde dayındap ülgirgenin kim bilsin, köşede halıq degeniñ simaydı. Keybir toptar qızıl matağa jazılğan plakat-wrandar köterip alğan. Qala halqı şwbar attıñ jünindey ala-qwla. Ala taqiyalı wyğırlar, qara şapandı, aq kepeşti düngender, ara-arasında jwlma tımaqtı qazaqtar da wşırasadı. Jäy tamaşağa jinalsa eşteñe emes, jwdırığı tüyilgen oñ qoldarın joğarı köterip, öñeşteri jırtılğanşa wran şaqıratının qaytersiñ. «Ospan bandısın aramızdan alastayıq», «Amerika şpionı Ospanğa ölim jazası berilsin», «Jeñimpaz halıq azattıq armiyası jasasın» degen ayğay-wran dünieni jañğırıqtıradı… Mine, sen azat etem dep jürgen köp wlttı Şıñjañ halqı! Mine, islam tuın kötersem-aq soñımnan eredi dep sengen Şığıs Türkistan mwsılmandarı!..
Osınday ayğay-şulı dürmekpen, Ospan batırdı Ürimjidegi ataqtı ekinşi türmeniñ aulasına da engizdi-au. Tört tarabında tört qaqpası bar, bwrış-bwrıştağı atıs wyalarına mıqtı küzet qoyılğan, biik qorğandı qalalıq jambıl. Ekinşi türme sol jambıldıñ işinde eken. Ospan bwrın mwnda kelmese de estui bar. Bir kezde Şäriphan töre, Bwhat beysi, Aqıt qajılar jatqan türme ğoy bwl. Ataqtı Tañjarıq aqın osında jatıp, öziniñ ölmes jırların şığarğan… «Abaqtıdağı arıstarımızdı qamaudan bosatsın» degen talaptan tumadı ma 1940-jılğı Altay qazaqtarınıñ alğaşqı köterilisi… Ras, ol kezde Ospan äli köterilis basşısı retinde tanılmağan. Basında bwl jäy qatardağı mergenderdiñ biri bolatın. Köterilisti bastağan – Esimhan men Irıshan Ükirdaylar, Noğaybay men Aqteke biler… Attanıs ayaq astınan halıqtan qaru jinauğa şığıp, el basına äñgirtayaq oynatqan Köktoğay audanınıñ äkimi Şüy Şıñdı qasındağı bir vzvod äskerimen birge Esimhannıñ bir tünde qırıp salğanınan bastalmadı ma. Bwl jalğız Esimhan emes, köp jıldan beri kökirekte zapıran bolıp jinalğan halıqtıñ aşu-ızası bolatın. Qalıñ el köterilisti birden qoldap ketti. Qaptağan jau äskerin soyıl-şoqparmen-aq japırıp ötti-au! Aqteke, Noğaybaylar sol alğaşqı şayqasta-aq oqqa wştı. Şirkin, Esimhandar da közsiz er edi-au! Amal ne, Şıñ Sı säy ükimetiniñ bwlañ qwyrıq aldauına senip, qapıda qolğa tüsti de, Irıshan ekeui de osı Ürimji türmesinde öltirildi.
Ospan sondağı jalğan bitimge senbey, qolındağı qaruın tapsırmay, soñına ergen qırıq-elu joldasımen qorşaudı bwzıp şığıp, Qwbınıñ qwmına siñip ketken bolatın. Keyin aldanğan jwrt Ospannıñ töñiregine qayta kelip toptastı. Bwl, söytip, oylamağan jerden köterilisşi halıqtıñ basşısına aynaldı… Basında ör Altaydıñ özinde, keyin Bäytik, Qaptıq taularında, ol jerler de qonıs bolmağan soñ, Barköl, Qwmıl aymaqtarında özinen küşi basım jaumen jiını on jıl soğıstı. Orıs, qıtay, monğol, üş aymaq qazaqtarı bolıp, tört jaqtan jabıldı ğoy. Keler wrpaq keşirsin, Ospan qanşa batır bolğanmen, özinen on ese, jüz ese küşti jauğa tötep bere almay, mine aqırı jeñildi. Batır bol, bağlan bol, oqımıstı ğwlama bol, tübi, qazaqtıñ baratın jeri türme eken ğoy. Mine, ömir boyı azattıq üşin alısqan tüz qıranı Ospan da torğa tüsti.

– İİ –

Bwrın Ospan bwlardıñ qolına tüspey jüredi eken. Endi onı qoyarğa jer tapsaşı. Bwl – qıtaylar üşin jäy bandı, qaraqşı ğana emes, kädimgidey ügit qwralına aynala bastadı. Kün sayın maza beredi degen ne, qarulı küzetpen üsti aşıq jük maşinasına tik twrğızıp qoyadı da, küni boyı köşe aralatadı. Äskeri bölimderge, joğarı mektepterge, keyde halıq köp jinalğan alañdarğa aparadı. Bir-birine ayna qatesiz wqsas jiındar, şağım aytular, köşelerde köldeneñ kerip tastağan plakat-wrandar. Qwlaq twndırğan ayğay-şu… Basında Ospan öziniñ qajetsiz, mazaq körmege aynalğanına ızası kelip, köndige almay jür edi, birer künnen soñ oğan da eti ölip, üyrenip aldı. Mwndayda jalğan jalağa, ötirik şağımğa jauap berip, aytısıp jatudıñ qajeti joq eken. Söz qaytarıp, uäj aytar bolsañ, jabayı tobır tipti qwtırıp ketedi eken. Eñ jaqsısı, qwlaq qoyğan kisi siyaqtanıp, ünsiz mülgip twra beru…
Aldın ala äzirlegen bolar, alañda bir egdeleu wyğır äyeli minbege şığıp söylep twr. Jalğız wlı üş aymaq äskeriniñ sapında Ospan bandısımen küresu üşin Altayğa barğan eken, sondağı bir wrısta oqqa wşıptı. Sonı älgi bayqws Ospannan köredi… Sodan keyin baldaqqa süyengen qazaq şıqtı ortağa. Soğısta ortan jiligin oq üzip ketken eken. Därigerler gipske salğanda süyegi teris bitipti. Ol da ayağınıñ kemdigin Ospannan köredi… Al, äskeri bölimşege barğanda, bir podpolkovnik wyğır azamatı Burıltoğaydağı soğısta qol astındağı polktiñ qaqa jarımı qırılıp qalğanın aytıp şağımdandı. Oğan da Ospan kinäli… Ne deysiñ, uäjge jüginip, daulasatın jer emes. Birdeme deseñ, artı – ayğay-şu. Äytpese, aytar sözi til wşında sayrap-aq twr. Mäselen, jañağı äyeldiñ balasın özi tuıp körmegen Altay jerine, kim aydap aparıp wrısqa saldı? Balasınıñ qwnın Ospannan emes, solardan swrauı kerek emes pe. Al, baldaqtı jigit ayağın joqtamay-aq, onday qırğınnan tiri qalğanına şükirlik etui kerek qoy. Mına podpolkovniktiñ şağımı tipti soraqı. Özi basqarğan polktıñ qırğın tabuın öziniñ olaqtığınan körmey, nege Ospannan köredi ol? Soğıs öneriniñ älippesi tanauına barmaydı eken, sonşa adamnıñ obalına qalıp, äsker bastap nesi bar. Sol qılmısı üşin podpolkovnikti kezinde atıp tastau kerek edi, qalay tiri jürgeni belgisiz!
Osılay köşe aralatıp, arız-şağım aytqızu bir aptağa sozıldı. Sonıñ özi-aq jüykege tiip bolğan. Keyde batırdıñ külkisi keledi. Bayağıda wzatılatın qızdı toyı bolar qarsañda el aralatıp, «qız tanıstıru» deytin räsimnen ötkizuşi edi. Qızdıñ mwnısı – el-jwrtpen qoştasu, äri toyğa şaqıru… Qılmıskerdi köşe aralatuı da soğan wqsas birdeñe. Soğan qarağanda, Ospannıñ, «toyı» da tayap qalğan siyaqtı ma, qalay? Zañ orındarı da köşedegi jiındarda jaña bir päktiler aşılar dep kütpeytin sekildi. Şağım aytqızudağı maqsat – bwqara halıqtı Ospanğa öşiktiru. Söytip, özderi küni bwrın äzirlep qoyğan sot ükimine jwrtşılıqtı dayındau.
Köşe aralatıp, halıqqa arız-şağım aytqızu nauqanı ayaqtalısımen, endi tergep-tekseru, swraqqa alu kezeñi bastaldı. Qanşa degenmen, bes mıñ jıldıq tarihı bar el emes pe, sot isin jürgizui maydan qılşıq tartqanday, tärtippen-aq ötip jatır. Ospanğa alğaşqı küni-aq sot qwramın tanıstırğan. Bwl jolğı tergeu isine tört birdey sot qatısadı eken. Joğarğı äskeri tribunal, joğarğı sot, aymaqtıq orta sot, qalalıq sot. Jiını jetpistey adam. Ospannıñ bir añğarğanı, äskeri tribunaldan basqa jerde işkeriden kelgen qıtay adamdarı köp aralaspay qaltarısta qaluğa tırısıptı. Negizgi qwram – Şıñjañnıñ jergilikti öz halqınıñ ökilderi: wyğırlar, qazaqtar, düngender, qırğızdar, moñğoldar… Tipti, Ospan bwrın beti-jüzin körmegen sibe-solañ deytin wlttıñ da ökilderi jür. Maqsat belgili: keyin halıq aralıq deñgeyde söz bola qalsa, «Ospandı sottağan biz emes, Şıñjañnıñ öz halqı sottadı» demek qoy… Tek, bir tañ qalatınıñ: osılardıñ bäri – kileñ ayıptauşı, aralarında birde-bir aqtauşı advokat joq eken. Bwl eldiñ sot jüyesine aqtauşı deytin wğım enbegen körinedi.
Tergeuşiler Ospandı är aluan qırğa salıp kördi. Toptasıp tergeu, kezektesip, wtılap tergeu, oñaşa jekelep tergeu, qaljıratıp, şarşatıp, boldırtıp tergeu… Alayda, Ospan solarğa qalay jauap berem dep qinalğan joq. Aqtaluğa tırısıp, ter tögip te jatpadı. Özin barınşa baysaldı wstap, swraqtarına qısqa, äri naqtı jauap berip otırdı. Tergeuşini qisınnan jeñip, orınsız swraqtardı keri qağıp tastağan kezderi de az bolğan joq.
Ospan qamalğan türme ğimaratında tergeuşiler bölmesi bar. Üstel, orındıqtar qoyılğan, tergeuşiler, hatşılar, tilmaştar otıratın keñ, jarıq bölme. Swraq-jauaptar köbine osında ötedi. Bayağı Şıñ Sı säy zamanında twtqındardı neşe türli ädispen soqqığa jığıp, qinaydı deuşi edi. Mına qızıl qıtaylar ondayğa tiım salsa kerek. Onıñ esesine, sözben twqırtuğa, jertezek etip qorlauğa, ruhıñdı taptap jasıtuğa şeber-aq.
Tergeu Ospannıñ talap etui boyınşa, tilmaş arqılı jürip jatqan. Bir küni Joğarğı äskeri tribunaldan bolsa kerek, bir düñgen kelip jauap aldı. Onıñ düñgen ekeni «Ma»-dan bastalatın atı-jöninen ğana emes, qwlu bastau kelgen quşıq şekesinen, şoşaq töbesinen bayqalıp twr. Düngenniñ tili qıtayşa, dini – islam, mwsılmanğa jatadı. Bayağı Qwtayba bastağan arab äskeri şığısqa jorıq jasağanda, arğı işki Qıtayğa ötuge mwrşaları bolmay, bergi Gansu men Şıñhay ölkelerinen qaytqan ğoy. Düngender – sol jıldarı mwsılman bolıp ülgirgen qıtaylar men tañğwttar… Mına düngendi din jağınan jaqınsıñ dep, Ospanğa ädeyi jiberip otır ma, kim bilsin?!
– Siz, Ospan mırza, Şıñjañda qanşa qazaq bar ekenin bilesiz be? – dedi ol bir sözdiñ kezeginde.
– Jartı millionday desip jür ğoy biletinder…
– Al, Hanzu şe? Bizdiñ Juñhua memleketinde qanşa hanzu bar dep oylaysız?
– It bilip pe! Äyteuir, hisapsız köp deydi ğoy özderin…
– Bilmeseñiz, men aytayın, bes jüz million ! – dedi tergeuşi öziniñ bilimdarlığın körsetip. – Demek, qazaqtan mıñ ese köp degen söz. Bir qazaqqa – mıñ hanzu tura keledi. Osını bile twra, siz sonday wlı halıqtı jeñemin dep oyladıñız ba?
Mına sözdi estigende, Ospan sapsiıp ösip ketken saqal-mwrtın tulatıp, keñkildey küldi. Sonan soñ:
– Keşiriñiz, tergeuşi mırza, wlttardıñ jayı söz bolıp qaldı ğoy. Siz tür-älpetiñizge qarağanda düñgen bolarsız? – dedi birden baysaldı qalıpqa köşip.
– Iä, men Şıñjañdağı on üş millättiñ biri – düñgen wltınıñ ökilimin.
– Endeşe, az wlttar işinde qıtay üstemdigine qarsı eñ köp bas kötergen wlt qaysı, sonı bilesiz be?
Äldeneden sekem alğan tergeuşi qipaqtap qaldı.
– Maqtanuıñızğa boladı, qıtay biligine qarsı eñ köp köterilgen wlt – düñgender! – dedi Ospan tergeuşige qadala qarap. – Sanınıñ azdığına qaramastan düñgen ağayındar qıtay qarsı uaq-uaq ğadauat jariyalap otırğan. – Ospan sonı aytıp, soñğı birneşe ğasırdağı düñgen köterilisterin sanap şıqtı. – Ötken 19-ğasırda Ürimji mañında uaqıtşa qwrılğan düñgen memleketi öz aldına, eñ soñğısı – 1933-jılğı Ma Jiıñ men Ma Bufañ köterilisi äli esimizde. Amal ne, sol twsta Şıñ Sı sayğa bolısqan orıs äskeri düñgenderdi tu sırtınan qapıda soğıp, qıtayğa jığıp berdi ğoy… Demek, azattıq jolında alısu üşin, şeşuşi närse wlttıñ sanı emes, tergeuşi mırza. Keyde öş alu üşin jeke bir adam da küreske attanadı. Adamdı küreske bastaytın – kek pen namıs. Adamdar keyde qwldıqta ömir sürgenşe, azattıq jolında alısıp ölgendi artıq köredi…
Mına sözderdi estigende, tergeuşiniñ közi baqırayıp ketti. Ospan siyaqtı öneboyı at üstinde jürgen köşpendi qazaq ne biler deysiñ dep kelgen ğoy. Söytse, aldında oqımağan akademik otır… Osıdan keyin tergeuşiniñ sözinde män qalmadı. Uaqıt ötkizu üşin ärneni bir swrap otırdı da, tüske taman bügingi äñgimeniñ bitkenin mälimdedi. Äytkenmen, ol da mwsılman äuleti emes pe, tergeu barısında köñilge tüygen sözin işke bügip qala almadı.
– Ospan batır, men bwrın sizdi qwralaydı közge atqan mergen dep estuşi edim. Alla-tağala sizdi aqıl-oydan da qwr alaqan qaldırmağan eken! – dedi ornınan köterile berip.
Kün sayın jalğasatın tergeu, swraq-jauap – jäy uaqıt ötkizudiñ, hattama qağaz toltırudıñ amalı ekeni, ükimniñ äldeqaşan şığarılıp qoyılğanı eki jaqqa da mälim bolatın. Ospannıñ is-äreketi, aradağı soğıstar, qıtaydıñ azattıq armiyası men üş aymaq äskeriniñ adam şığını bayağıda eseptelip, qağazğa tüsip bolğan-dı. Endigi qalğanı qılmıskerdi öz auzınan moyındatu, tergeu aktisine barmaq bastırıp alu ğana. Birin-biri qaytalap, qadalıp swray beretini: birneşe mäsele. «Socializmge, jalpı kommunisterge qarsı şıqqan sebebiñ ne?» deydi. «Ölkelik ökimet pen üş aymaq arasındağı bitimnen keyin uälilik qızmetiñdi tastap, nege tauğa şığıp kettiñ?» deydi. «Jalpı, bandı bolıp, atqa qonğannan beri qanşa adamnıñ qanın töktiñ?» deydi. «Ürimjidegi Amerika konsuldığımen qanday baylanısta boldıñ?» deydi… Osı siyaqtı qım-qiğaş swraqtar. Amal joq, keşe aytqan jauabıñdı bügin tağı qaytalaysıñ.
Bügin jauap alu kezegi Joğarğı sottıñ müşesi, wyğırdıñ lauazımdı azamattarınıñ birine tiipti. Özi auzınan mäyegi köringen, toyğan toqtıday tolıq jigit eken. Temekisin asıqpay tartıp, qoñqañ tanauınan kök tütindi şwbalta otırıp swraq qoydı. Ospan özi wyğırşa söylemese de, tuıs tildi birşama tüsinetin-di. Biraq, mına tergeuşiniñ toqşılıqtan ıqılıq atıp otırğanı wnamay, tırısa qaldı da:
– Tilmaş aldırıñız, – dedi oğan tüyile qarap.
– Qalayşa? – tergeuşi tañdanğan tür bayqattı.
– Altayda wyğır joq ekenin bilesiz. Men wyğır tilin tüsinbeymin.
Tergeuşi küyip-pısıp, qarauıldardıñ birin jwmsap, tilmaş aldıruğa mäjbür boldı.
– Siz Keñes odağına, jalpı socialistik tüzimge qarsı ekeniñizdi moyındaysız ğoy? – dedi ol, özinşe, alğaşqı swraqtı uıttana, öşige bastap.
Ospan mınağan ne dep jauap bererin bilmey, birazğa deyin tüyilip otırıp qaldı.
– Söyleñiz. Nege ündemeysiz? – dedi, bandınıñ osal jerinen döp bastım dep oylağan tergeuşi.
– Ündemey qalğanım, qoyğan swrağıñız naqtı emes, bwldırlau, – dedi Ospan onıñ betine şanşıla qarap. – Öytkeni orıs ökimeti basqa da, socializm basqa. Orıstarğa qarsı şıqqanım, olar mağan ılği da eki jüzdi, sayqal sayasat wstandı. Basında olar mağan kömek qolın sozdı. Monğoliya arqılı jasırın jolmen qaru-jaraq berip twrdı. «Kömegimizdiñ parız-qarızı joq. Biz qaşanda ezilgen wlttardıñ janaşır dosımız» dep edi. Keyin bwl uädesinen jalt berdi. Tu basta din islamdı tu qıp kötergen «Şığıs Türkistan» Respublikasın joydı da, onıñ ornına quırşaq «Üş aymaq» ökimetin qwrıp, olardı mağan qarsı aydap saldı. 1947-jılı Altayda üş aymaq äskerin basqarğan general Dälelhan bizdiñ partizandardan jeñilip, Şäueşekke qaşıp barğanda, orıstar oğan kömekke bir polk äsker berip, Altayda üş aymaq üstemdigin qaytadan ornıqtırdı…
– Degenmen, sizdiñ Keñes odağın wnatpaytınıñızdıñ tüp sebebi, kommunizmge degen öşpendiligiñizde jatqan joq pa? – dedi mardamsığan tergeuşi «Juñhayañ» attı qıtay sigaretiniñ tağı bir talın twtatıp jatıp.
– Men socializmdi de, kommunizmdi de öz közimmen körgen adam emespin. Al, biraq Leninniñ adamdı adam qanamaytın, adamdar da, wlttar da teñ jasaytın qoğam qwramız degeni mağan qattı wnaytın, – dedi Ospan ağınan jarılıp. – Biraq Lenin ölgen soñ olar da sara joldan tayğan körinedi. Mal-jandı ortağa salamız, ortaq qazannan as işemiz degen wran şığıptı. Dinge, oraza-namazğa qarsı şığıp, moldalardı quğındap, meşitterdi şağıp tastaptı. Aytıñızşı, mwnday qoğamda qalay ömir süruge boladı?!
– Men bıltır ğana Keñes odağında boldım. Jañağı siz aytqan jağdaydı bayqağam joq, – dedi tergeuşi şirene şalqayıp.
– Al men ol jaqqa barğamın joq. Biraq estip-bilgenimiz az emes, – dedi Ospan bayau til qatıp. – Bizdiñ elde otızınşı jıldarı arğı betten qaşıp kelgender qaptap jür. Solar bastan keşkenderin aytıp otırsa – töbe şaşıñ tik twradı. 1932-jılı orısqa qarağan qazaqtıñ qaq jarımı aştan qırılğan. Al, 1937-jılı qazaqtıñ sorpa betine şığar ziyalı azamattarın «halıq jauı» degen aydarmen tüp-tügel atıp tastağan… Osılardı bile twrıp, qalay işiñ jılidı orıstarğa? Jalpı, orıs memleketi eşkimge de opa qılmaydı. Opa qılsa, küni keşe solarğa jan-tänimen berilip qızmet etken «Üş aymaq» basşıları: Ahmetjan, Isqaqbek, Dälelhandar qayda joğalıp ketti? Ayırplan apatı degen sıltaumen solardıñ da közin qwrtpadı ma?!
Ekinşi bir üstelde Ospannıñ auzınan şıqqan sözderdi qaldırmay jazıp otırğan adamdar bar. Sondıqtan, bandını şektemey söylete beru turalı nwsqau berilgen. Öytkeni, onıñ är sözi qılmısqa jatadı. Al, Ospannıñ tergeu kezinde ärneni qamtuğa tırısatını – bir sözim bolsa da qağazğa tüssin dep oylaydı… Äytse de, üş aymaq basşılarınıñ tağdırı jayında söz bolğanda, tergeuşi şıday almay ornınan twrıp ketti.
– Mine, bwl – nağız keri töñkerisşi bandınıñ sözi! Basqa qılmıstarıñdı bılay qoyğanda, tek osı söziñ üşin-aq seni atıp tastauğa boladı, – dedi qalş-qalş etip.
Ospan lekite küldi:
– Onda, bügin sizdiñ eñbegiñiz ötelipti ğoy. Bandınıñ jaña qılmısın aştıñız. Bwrın meniñ qılmısım atu jazasına tolıñqıramay twr edi. Bügin sonıñ kemin toltırdıñız…
Bwl sözdiñ şını qaysı, kekesini qaysı, onı sañlausız tergeuşi añğara alğan joq. Degenmen, ol öziniñ bügingi eñbegine öte razı edi. Al, Ospan bolsa, öz sözin osındağı biraz adamnıñ estigenin, aytqandarınıñ qazaqşa, qıtayşa qağazğa tüskenin aujal twttı. Kim biledi, künderdiñ küninde mwnıñ sözderi arhiv aqtarğan bireulerdiñ nazarına iligui de mümkin ğoy.

– İİİ –

Keyde Ospannıñ tüsine Altay kiredi. Täñirim-ay, bwl düniede Altayğa jetetin jer bar ma eken?! Arındağan aqburıl özender, jasıl ormandı say-sala, qarakök boyauı bir solmaytın qarağaylı qaptaldar, tört tülik mal qanşa qadalsa da betegesi bitip bolmaytın bel-belester. Jeli jwpar, suı saumal, jasıl jaylau… Keyde tüsinde osı ortada kökpar tartıp jüredi. Endi birde dürildete jılqı quıp, qaşağannıñ moynına şalma tastap jatadı… Al, oyana kelse bäri kerisinşe, qandalası qasqırşa talağan tar bölme, qamau, qapas. Basına jastanğan kenep tıstı jastığı köz jasına dımdanıp qaladı. Qayğı-qasirettiñ de jası emes, sağınış jası. Altayğa degen sağınış… Täñirim-ay, tauı qwttı, tası altın sol ölkede jürip te, adam balası äldeneden kem, qor boldım dep küpirlik etip, tarığadı-au! Sonday jerdi jauğa bermeymiz, jat jwrtqa taptatpaymız dep qolına qaru almadı ma Ospan men onıñ serikteri?!
Endigi jatıs mınau: tar bölme, tas qabırğa. Kespektegi öz däretiñdi öziñ iiskep, qandala men bürgege jem bolıp jatqanıñ. Täñirim mwndaydı keñ dalada tuıp, kiiz üyde ösken qazaqtıñ basına bermey-aq qoysın! Köşpendiler keñ tınıstap, erkin jusasın dep, tört tülik maldı da qorağa qamay bermeuşi edi. Al, adamdı, at üstinde jelmen jarısıp jürgen qazaqtı qamau degen… Ölşeuli tamaq, ölşeuli aua. Tınısıñ tarılıp, twnşığıp kete jazdaysıñ. Ospandı basqalar siyaqtı aulağa boy jazuğa da şığarmaydı-au. Özi sekildi bandılarmen tildesip, söz baylasıp qoyadı dep qorqadı.
Tübi bwlay bolar dep kim oylağan. Äytpese, Ospan jası otızdan asqanşa qaq-soqpen jwmısı joq, auıldağı jäy ğana şarua bolatın. Äkesi Islamnıñ orta-şarqı ğana däuleti boldı. Jüz şaqtı qoy, ayğır üyirli jılqı, köşkende şañıraq salatın tüyeleri men sauın siırları bar edi. «Köşke ilese almay, qalıptı» deytin ağayınnıñ pış-pış sözinen qaşıp, bwlar da el qatarlı jaylauğa şığatın. Äkesiniñ Kürtiniñ suına salatın azdağan egini bolatın-dı. Auıldı jaylauğa köşirip qondırğan soñ, Ospan ara-kidik oyğa tüsip, sol egindi kütip, suarumen aynalısatın. Bwğan qwdaydıñ bere salğan bir minezi: jas kezinde-aq eleñ-seleñ bos jüristi wnatpauşı edi.
Qoradağı azdağan malğa qorğanış bolsın dep, qızılsırağanda añğa şığıp qaytatını bar-dı. Erdiñ körki sanalatın jüyrik at, wşqır tazı, tüzu mıltıq – Ospannıñ da jan qwştarı edi. Küzge qaray joldastarımen birge Qwbınıñ qwmına barıp, qwlan atıp qaytadı. Qaraqwyrıq pen taueşki, elik, bwğı-maral degenderiñ bergi auıl arasınan da tabıladı… Söytip jürip, «Ospan mergen» atandı. Ol jıldarı elde mıltıq köp emes, oq-däri degeniñ joqtıñ qası. Mergen bolmasqa amalıñ joq. Öytkeni, atqan oğıñ zaya ketpeui kerek. Ospannıñ qos janarı dürbidey ötkir, qiyadağını şaladı. Jalpı, mıltıq – er serigi, bes qarudıñ biri ğoy. «Qaru jisañ mıltıq ji, qarnıñ aşsa tamağıñ, jayau qalsañ tayağıñ» degen eken bayağıda nayman Aqtamberdi jırau. Sodan ba, Ospan mıltıqqa jas kezinen bauır bastı. Batır atanbas bwrın «Ospan mergen» atandı. Şirkin Ör Altayda nebir mergender boldı-au: Süleymen mergen, Mwsa mergen, Qapas mergen… Keyin Ospan da solarmen qatar atalatın bolğan.
Qwdauanda, qazir sol mergenderdiñ birde-biri joq jer betinde. Bäri de jau oğınan mert boldı. «Añ şadırın oq tabadı» degendey, ajal oğı da mergenderge üyir. Nebir şayqastarda oq darımay qoyğan soñ, mineki, dwşpandarı Ospandı endi baylap qoyıp nısanağa almaq. Amal ne, bwl da tağdırdıñ jazuı şığar. Ana bir jıldarı bir el aqtağan diuana Ospannıñ alaqanına qarap otırıp: «Äli de biraz su işerligiñ bar eken. Biraq, tübi, ajalıñ oqtan boladı» dep edi. Sol ajal oğın wzaq kütti Ospan. Är şayqasqa aralasqan sayın, «bälkim, osı jolı betpe-bet kelermiz» dep oylaytın. Endi, mine, qan maydanda kezikpegen swm ajal mwnı qapasqa qamap, mazaq etkenin kördiñ be?! Batırdı atuğa qaybir ataqtı mergen keledi deysiñ. Äldebir şegirtkedey şerik on qadam jerden közdeytin şığar…
Nesi bar, batırmın degen adamğa jau oğınan ölu de bir ğanibet. Qazir jası elu ekide. Küş-qayratınıñ nağız tolısqan şağı… Amal ne, osı jasında-aq jauıngerlik jolın ayaqtadı. Azattıq üşin ayqas ayaqtalğan soñ, qıbırlap kün köretin endigi ömirde ne män bar? Jaraydı, el qatarlı itşilep jetpiske kelsin, seksenge kelsin, otbasında omalıp ölgende ne marhadam tabadı? Şükir, osı jasında «ölsem – şeyitpin, qalsam – qazımın» degen senimmen jaudıñ şebin talay märte jarıp ötti. Qapı qaldım deytin jayı joq, jastığın ala jığılu qajet bolsa, onı da artığımen orındadı. Büginge deyin tek Ospannıñ öz oğınan ajal tapqandar qanşa eken? Jüz be, mıñ ba – sanağan kisi joq. Qazılar sauapqa batıp, beyişke barar bolsa, mwnıñ qazılığı jetip artıladı. Türikterge «Osman imperiyası» degen at äpergen swltandı öz elinde «Osman qazı» dep äspetteydi eken. Sirä, ol da öz qılışın dwşpan qanına armansız suarğan adam bolsa kerek. Al, bwl elde keyin Ospandı kim dep ataydı eken? «Batır» dey me, «bandı» dey me?
Keşe bwdan joğarğı äskeri tribunaldıñ bir mıqtısı, işkeriden kelgen qıtay generalı jauap alğan. Sol mınaday swraq qoydı:
– Siz bülik bastap, atqa qonğalı on jıldan asqan eken. Sol on jılda qanşa qıtaydıñ basın joydım dep oylaysız? – dedi közäynegi jaltıldap, generaldıq şenin bir sät wmıtpay, şalqaya tüsip.
– Siz qaysı qıtaydıñ esebin alğalı otırsız? Bwrınğı Şıñ Sı säy şerikteri me, älde keyingi qızıl äskerler me? – dedi Ospan qarsı swraq qoyıp.
– Bäri birlikte… Öytkeni, olardıñ bäri de bir maqsatta, memleket twtastığın qorğağan äskerler ğoy.
– Men sonı sanamappın. Biz, äsili, jaudı sanap soğıspaymız, – dedi Ospan qırsıqtanıp. – Bälkim, ölgenderdiñ esebi sizderde bar şığar…
– Üş diviziya mölşerinde… YAğni jiırma mıñday adam, – dedi tergeuşi general qatulana söylep. – Demek, sizdiñ qan qarızıñız jetip twr.
– Iä, solay bolıp ta qalğan şığar, – dedi Ospan oylanıp qalıp. – Bizdiñ de şığınımız az emes. Üş mıñğa juıq sarbazımız bar edi, soğısta sonıñ qaq jarımı basın berdi ğoy…
– Özderin on oraytın küşke nebäri üş mıñ äskermen qalay tötep berip jürsiz? – dedi general tañ-tamaşa bolıp.
– Bizdiñ partizandardı jäy äsker deuge kelmeydi. Atqan oğı jerge tüspeytin mergender ğoy şetinen. Ärqaysısı jaudıñ jüz şerigine tatidı, – dedi Ospan maqtanışın jasıra almay. – Sonan soñ bizge ata meken, tuğan jerimiz kömektesti. Altaydıñ ärbir tası, qwz-qiyası bizge pana boldı.
Tömen qarap oylanıp qalğan general älden uaqıtta basın jıldam köterip aldı:
– Moynıñızda mıñdağan adamnıñ qanı bar. Sonşama qan tögisten keyin öziñizge qanday jaza kesiledi dep oylaysız? – dedi tergeuşi kekjigen täkappar qalpın qayta tauıp.
– Ol jağı mağan emes, sizderdiñ kisilikteriñizge baylanıstı, – dedi Ospan da oğan sığıraya sınay qarap. – Bir eldiñ azattıq üşin alısqan azamatı eken, bostandıq bereyik dep qoya berseñder öz jönime kete berem… Al, qaytsek te osınıñ közin qwrtayıq deseñizder, oğan da dayınmın.
– Moynıñızda jazıqsız tögilgen köp qan qarızı bar ğoy. Onıñ qarımtası joq dep oylaysız ba?
– Oqqa wşqan jiırma mıñ şerik dediñiz be? – dedi Ospan tergeuşige şadıraya qarap. – Men solardıñ birde-birin tanımaymın. Wzında öşim, qısqada kegim joq. Olardı «Altayğa keliñder» dep şaqırğan da – men emespin. İzdep kelgen özderi. Qoldarına qaru alıp, sonda twratın qazaqtardı qıram-joyam dep keldi. Al, biz qorğanbay qalay otıramız? Sen atpasañ, ol atadı, sen öltirmeseñ, ol öltiredi. Soğıstıñ zañı – osı. Eger sol üşin meni qılmıstı dep tapsañızdar, mine, aldarıñızda otırmın ğoy, tiisti jazalarıñdı kese beriñder…
– Äytse de, aytıñızşı, siz öziñizge qanday jaza layıq dep oylaysız? – dedi general manağı swrağın qaytalap.
– Mağan wzaq jıl abaqtıda jatu, qol emes, – dedi Ospan. – Ne bostandıq, ne ölim!
– Ölimnen qorıqpaysız ba?
– Ölim – men üşin üyrenşikti närse ğoy. Talaydı öz qolımen ana düniege attandırğan adam ölimnen qorıqpaydı.
– Soñğı swraq, – dedi general twtqınğa külimsirey qarap. – Alda öziñizdi ne kütip twrğanın bile twra, qolğa tiri tüskeniñiz qalay? Estuimşe, wstalğan keziñizde jan qwralıñız, mauzeriñiz qolıñızda bolıptı. Pışağıñız da bar eken…
Ospan ne aytsam eken degendey, säl bögelip barıp jauap berdi.
– Onıñ birneşe sebebi bar. Birinşiden, jaumen on jıl soğısqanda, jäy oqqa wşqan köptiñ biri bolıp öle salğım kelmedi. Ekinşiden, jäne eñ bastısı, men – mwsılmanmın ğoy. Mwsılmandar özine-özi qol jwmsaudı qorqaqtıq dep biledi, jäne onı asa auır künä dep sanaydı…
Qıtay generalı osıdan keyin köp swraq qoyıp jatpadı. Ol, äsili, ataqtı bandını köru üşin kelgen siyaqtı. Ospan da är küni tergeuden keyin töseginde jantayıp jatıp, tergeuşige öziniñ bergen jauaptarın oy eleginen ötkizip, qayta bir saraptaytını bar. Mümkindiginşe, sözden wtılmauğa, uäjden jeñilmeuge tırısadı. Bügingi generalğa bergen jauaptarına batırdıñ özi de razı edi.
Erteñinde twtqınnan jauap alu kezegi qırğızğa tiipti. Sirä, orta sottıñ müşesi bolsa kerek. Qaşqar uälayatınıñ Qızılsu audanında qırğızdar bar-twğın. Däu de bolsa, sonıñ tuması. Taza wyğır tilinde söylep otır. Biraq Ospan onıñ qırğız ekenin birden bayqadı. Tür älpeti marqwm general Isqaqbekke wqsaydı eken: jalpaq bet, qısıq köz… Altayda qırğız joq qoy, ömirde körgen ekinşi qırğızı osı şığar.
– Sizben wyğırşa söyleseyin be, älde qırğızşanı qalaysız ba? – dedi özi de kim ekenin jasırmay.
– Qay tilde söyleseñiz de, mağan tilmaş kerek. Men qazaqşadan basqanı tüsinbeymin, – dedi Ospan.
Amal joq, tilmaş şaqırıldı. Tergeuşi özi jaqsı biletin wyğırşasına köşti. Bayqaydı, oy örisi tım tarlau ma, qalay? Şaması, tüstik jaqtan keyin auısıp kelgen bireu sekildi.
– Siz, öziñizşe, islam tuın köterip, Şıñjañdağı türik halıqtarın tügel azat etemin dep wran tastapsız ğoy. Sonda, qalay, Qaşqariyadağı wyğır men qırğızdı da azat etu josparıñızda bar ma edi? – dedi bir sözdiñ kezeginde. Özinşe, ayaqtan şalıp, keketken türi.
– Iä, onday aşıq jospar qwrmasaq ta, Şıñjañdağı ezilgen az wlttarmen qol wstasa qimıldau – äuelden oyda bar närse ğoy, – dedi Ospan baysaldı jauap berip. – Men tüstiktegi wyğır men qırğız ağayındar Şıñ Sı säyğa qarsı köterile me dep köp küttim. Biraq ol ümit aqtalmadı ğoy. Qala jwrtınıñ etek bastılığınan ba, älde ereuildep şığuğa at-köligi say bolmadı ma, oşañ etip, atqa qonğan eşkim körinbedi. Tım qwrısa, Şıñ Sı säy türmesinde azappen öltirilgen Qojaniyaz qajı men Säbit damollanıñ qwnın joqtauğa jigerleri jetpedi.
Qojaniyaz ben Säbit damollanı aytqanda, manadan isiñkirep otırğan tergeuşi qılp ete qaldı. Qojaniyaz – wyğır, Säbit damolla – wyğırğa siñgen qırğız bolatın. «Mına bandınıñ da bilmeytin pälesi joq eken» degendey, bwğan ala közimen bir qarap qoydı.
Ospannıñ aytıp otırğanı mına uaqiğa bolatın. 1933-1934-jıldar Şıñjañda alasapıran, köterilister kezeñi boldı ğoy. Gomindañ üstemdigine qarsı aldımen düngender köterildi. Säl keyin olarğa tüstiktegi wyğırlar men qırğız qosıldı. Wyğır büligin bastağan – qwmıldan şıqqan Qojaniyaz qajı edi. Eger sol beti wyğır-düñgen tize qosa qimıldağanda, Şıñjañdağı Gomindañ biligin audarıp tastau bälendey qiın şarua emes-ti. Alayda, köp wzamay köterilis sätsizdikke wşıradı ğoy. Birinşiden, düñgen men wyğır arasında auız birlik bolmasa, ekinşiden, jäne eñ şeşuşi sebep: töñkeris jolına orıstar kese-köldeneñ twrıp aldı. Sebebi, orıs balşabekteri däl irgesinde tağı bir mwsılman memleketiniñ saltanat qwruın qalamadı. Sondıqtan, Şäueşek jäne Qwlja şekarasınan eki polk äsker kirgizip, düñgenderdiñ tu sırtınan soqqı berdi. Al, tüstiktegi Qojaniyazdı orıstar aldau-arbau jolımen-aq qolğa qondırdı. Qaşqariyadağı Säbit damolla, Jänibek imam bastağan köterilisşilerdi bwrın olarğa odaqtas bolıp jürgen sol Qojaniyazdıñ qolımen twnşıqtırdı. Nätijede, iesiz bos qalğan Şıñjañdağı ökimet basına orıstar özderiniñ ejelgi agenti, qiır şığıstan sol üşin ädeyi kelgen Şıñ Sı säydi otırğızdı da, Qojaniyazdı orınbasarlıqqa tağayındadı. Alayda, bwl odaq ta wzaqqa barğan joq. Balşabekterdiñ qwpiyalıqtı biletin kuälardı tiri qaldırmaytın ädeti. Arada üş jıl ötkende, 1937-jılı Şıñ Sı säy Keñes odağınıñ kelisimimen Qojaniyazdı türmege japtı da, adam aytqısız ayuandıqpen azaptap öltirdi…
– Jaraydı, ol tarih öz aldına. Jalpı, wyğır da, qırğız da anau-mınauğa jelp etpeytin otırıqşı halıqtar ğoy, – dedi Ospan sözin odan arı jalğap. – Qaşqariyadağı ağayındar Altaydağı partizandardı qoldağandı bılay qoyıp, 1945-jılı azattıq wrıstarı jeñiske jetip, üş aymaqta «Şığıs Türkistan» respublikası qwrılğan soñ da, bılq etpey jatıp almadı ma?!
Manadan şirığıp äreñ otırğan tergeuşi aradağı äñgime osı twsqa kelgende şıday almay ketti. Mwndayda bandığa toytarıs bermese bolmaydı. Öytkeni, «üy artında kisi bar», erteñ tergeu hattamasın joğarğı bastıqtar oqidı.
– Sen, qılmısker Ospan, oñbağan bandı, bilip qoy. Bizdiñ Şıñjañ ölkesi – Wlı Juñhua memleketiniñ ayrılmas bir böligi. Otanğa şın berilgen wyğır men qırğız halqı eşqaşan bandılardıñ soñınan ilespeydi. Biz wlı hanzu halqımen mäñgi birgemiz! – dedi qırğız azamatı bezgegi wstağanday qalş-qalş etip.
Ospan mwrtınıñ astınan jımiıp küldi:
– Dwrıs aytasız, qojalarına jan-tänimen berilu jağınan Qaşqariya twrğındarı aldarına jan salmaydı, – dedi bayau til qatıp. – Äsirese qırğızdar… Osıdan tura bir ğasır bwrın qazaqtıñ eñ soñğı hanı Kenesarını aldap qolğa tüsirip, sonan soñ basın kesip, orıstarğa tartu etken – qırğız manaptarı bolatın…
– Sen, Ospan, ol oqiğanı bwl arağa aralastırma… Orıs jerindegi Alatau qırğızında bizdiñ şaruamız joq! – dedi tergeuşi şır-pır bolıp. – Jaña «Üş aymaq» dediñ ğoy. Sol üş aymaq äskeriniñ bas qolbasşısı kim bolğanın bilesiñ be? General Isqaqbek qırğız azamatı bolatın, onı qayda qoyasıñ? Töñkeriske üles qospasaq, ol ne?
– Iä, General Isqaqbekti bilem. Altayda mağan qonaqqa kelip, jaylauda birneşe kün jatqan, – dedi Ospan baysaldı qalpın bwzbay. – Ol da – orıstardıñ ejelgi agenti, äri Şıñ Sı säydiñ jalañ qılış kömekşileriniñ biri boldı. Üş aymaqta wlttıq töñkeris jeñiske jetkende, orıstar Ahmetjan ekeuin sırttan äkelip, birden basşılıq qızmetke qoydı. Aytpaqşı, sol Isqaqbek qayda qazir? Esiñizde bolsın, orıstar kuälardı tiri qaldırmaydı…
– Sen, Ospan, jauaptan aua jayılıp ketpe. Swraqqa ğana jauap ber, – dedi tergeuşi tağı da ot basqanday ırşıp tüsip. – Sen jaña tüstik Şıñjañmen baylanısım bolğan joq dediñ ğoy. Onıñ şılği ötirik. Sen Qaşqariyanıñ eñbekşi halqın elemeseñ de, öziñ siyaqtı otan satqış opasızdarmen auız jalasıp, birge bolğansıñ. Mäselen, Jolbarıspen baylanısıñdı qalay jasırasıñ? – dedi tergeuşi endi tüpke saqtağan közirin jarıqqa şığarıp.
Jolbarıs – Ospannıñ endi jolımız qiılıspas dep esten şığara bastağan adamnıñ biri edi, eske salğanına quanıp qaldı.
– Iä, aytpaqşı, tüstiktegi Altı şäri äkimderiniñ arasında bet körisken adamım – osı Jolbarıs qana! – dedi, ol turalı aytıp beruge qarsı bolmay. – Ol – Qwmıl aymağınıñ äkimi eken. Ötken jıldıñ kökteminde men Barköl şegine köşip barğanımda, mağan sälem bere keldi. Bwrın atın estigenim bolmasa, körip twrğanım osı. Öñ-tüsi wyğırdan göri Qıtayğa keletin qısıq köz, jılpos qaranıñ özi. Qonaqjay jwrtpız ğoy, qoy soyıp qonaq ettim. Tili mayda eken, meni sözben jarılqap tastadı. «Qwmılğa kel, sol mañda düñgendermen küş biriktirip, küresti jañadan bastaymız» dedi. Özi prezident Şan Kayşımen hat alısıp twradı eken. «Eger Şıñjañdı qızıldardan bosatsañdar, seni ölkelik ökimet törağası etip tağayındaymın» depti oğan Şan Kayşı. Sol söz boyınşa, Jolbarıs özi ökimet törağası bolğanda, meni äskerbasılıqqa layıqtaydı eken… Söytsem, bäri bos söz. Artınan, köp keşikpey onıñ altın-kümisin artıp, şetelge qaşqalı jürgeni mälim boldı.
– Siz onımen şetelge birge ketu jöninde söz baylasqan joqsızdar ma?
«Mınağan ne desem eken» degendey, Ospan qabağın kirjitip, birazğa deyin ündemey otırdı.
– Söyleñiz, nege ündemeysiz? Älde şetelge qaşa almay qalğanıñızğa ökinip otırsız ba? – dedi köñil auanına qaray birese «senge» köşip, birese «siz» dep sızılğan tergeuşi.
– Esteriñizde bolsın, şetelge ketu – äuelden meniñ josparımda joq närse, – dedi Ospan oğan tüyile qarap. – Tuğan jerimdi tastap, şetke qaşatın bolsam, sol jerdi jatqa bastırmau üşin nege on jıl soğıstı dep otırsız? Inşalla, ölsem süyegim osında qaladı. Eger bwl elde adamnıñ aqtıq tilegi orındalar bolsa, men joğarğı sottan ükim orındalğan soñ süyegimdi Altayğa aparıp jerleudi swrayın dep otırmın.
– Jaraydı, bwl tilegiñizdi joğarığa jetkizeyin, – dedi tergeuşi özinşe keñpeyildilik tanıtıp.
– Iä, aytpaqşı, jaña ne turalı aytıp edik? – dedi Ospan äli de söyleytin ıñğay tanıtıp. – Jolbarıs jayında eken ğoy… Tuğan jerin, wltın satıp, şetelge boy tasalap bara jatqan Jolbarıstay opasızğa ere jöneletin meni siz kim dep otırsız? Jolbarıstıñ adam balasına raqım qılmaytın qaraqşı ekenin – men onıñ bir orında twraqtamay oynaqşıp twratın közinen-aq tanığam. Keyin sol oyım rasqa şıqtı. Ol bılay şığa bere joldastarına ne istegen deysiz ğoy? Jol boyı özderine soyıs berip, azıq-tülikpen qamdap, küş-kölik jağınan kömektesip kele jatqan qazaq auılın Päkistan şekarasına jetken soñ bir tünde bala-şağasına deyin tüp-tügel qırıp tastap, aydağan maldarı men iske tatır mülikterin tonap alıp ketken. Mine, Jolbarıs turalı bilgiñiz kelse…
Jalpı, tergeuşiler Ospannıñ auzınan qaqpay, neğwrlım köbirek söyletudi maqsat twtqan tärizdi. Keyin bandınıñ är sözin tarazığa tartıp, arasınan qalay «qılmıs» tabudı özderi biledi. Qazirgi mindet – auızdan şıqqan sözdi qağazğa tüsiru. Soğan oray Ospan da eşteñeni bügip qalğısı kelmey, biletinin aytıp beruge qarsı bolğan joq. Söylese iştegi şeri tarqap, birtürli jeñileyip qaladı.
– Jaraydı, qaşqın Jolbarısqa ermepsiz. Onıñ bergen uädesine senbepsiz. Solay-aq bolsın, – dedi tergeuşi jaña bir swraqqa köşetin ıñğay bildirip. – Al, öziñiz siyaqtı qazaq bandısı Qalibektiñ köşine nege qosılmay qaldıñız? Estigen şığarsız, ol qazir soñına ergen serikterimen birge Pakistannıñ Kaşmir degen jerinde jür. Odan arı Türkiyağa jetudiñ qamında körinedi…
– Solay ma? Aman-esen jetken eken-au, bayqwstar!
– Endi sol Qalibek turalı aytıñızşı. Jalpı, ekeuleriñiz neşe ret jolıqtıñızdar?
– Bir-aq ret! – dedi Ospan sol üşin ökingendey. – 1948-jılı ma eken, bizdiñ auıl Jemsarıda otırğanda, Qalibek bir top joldasımen bizge kelip qayttı. Sonan keyin bet körise almadıq.
– Sonda ne turalı söylestiñizder? Şetelge birge ketu jöninde söz baylasqan joqsızdar ma?
– Joq. Olay bolatını, şekara asu ol kezde Qalibektiñ öz oyında da joq edi. Öytkeni, sol twsta Altaydağı meni de, Tyan'-Şan'nıñ küngey betinde, Ürimjige tayau qonıstanğan Qalibekti de Gomindañnıñ ölkelik ökimeti qoldap twrdı. Biz üş aymaqtıñ quırşaq ökimetine qarsı Gomindañmen odaq qwrıp, birlikte soğıspaq bolatınbız. Keyin jağday özgerdi. Ölkedegi Gomindañ ökimeti qwlap, olardıñ orın qızıl qıtay bastı… Qalibek bwl elden twraq tappay, Taklamakan şölin basıp, Gimalay tauın asıp, şetelge ketuge mäjbür boldı. Jol boyı olardıñ körgen beynetin adam balasınıñ basına bermey-aq qoysın!
– Keterde sizden rwqsat aldı ma? Habarlastı ma? – dedi tergeuşi osı aradan äldebir qwpiyanı bile qoymaq bolıp.
Ospan oğan şadıraya bir qarap aldı da:
– Rwqsat alatınday, ol mağan bağınıştı adam emes qoy, – dedi sol twnjırağan qalpı. – Men – Altayda, Qalibek Erenqabırğada jatır. Ol 1947-jılı ökimetke qarsı köterilgende de menimen aqıldasqan joq. Orıstardıñ «Şığıs Türkistan» tuın jığıp, üş aymaqta quırşaq ükimet qwrğanına uädeleskendey ekeuimiz de qarsı boldıq. Maqsat ortaq bolğanımen, Qalibek menen täuelsiz, ärqaşan öz tizgini özinde boldı.
– Äytkenmen, şetelge köşerde sizben habarlasqan bolar?
– Iä, habarlastı, – dedi Ospan bögelmey. – Aldıñğı jılı (1949) küzde qasına üş jigit qosıp, ülken wlı Qasendi jiberipti. On altı jastağı bala, äkesi siyaqtı ol da ottay janıp twr…
– Ne sälem aytıptı balasınan?
– Ne deuşi edi? «Şıñjañ endi bizge qonıs bolmauğa aynaldı. Oşıñ bizben birge köşsin. Alla sätin salsa, aldımen Pakistanğa jetsek, sodan arı Türkiyağa tartamız» depti.
– Siz ne dep jauap qaytardıñız Qalibekke?
– Köşe al–maytınımdı ayttım. «Qalibek siğan tar soqpaqqa Ospan siya almaydı» dedim. «Artımda Altaydan – Qwmılğa deyin sozılıp jatqan elim bar. Solardı tastap, eşqayda ketpeymin» dedim. Joğarıda ayttım ğoy, şetelge bas sauğalau meniñ josparımda bolğan emes.
– Endi ökinbeysiz be – Qalibekke ermey qalğanıñızğa?
– Joq. Men öz oyınan oñay qaytatın, jağdayğa qaray tez qwbılatın adam emespin.
Sonımen, bügingi swraq-jauap ta ayaqtalğan. Tergeuşi bügingi otırısqa razı siyaqtı. Özinşe, bandınıñ qwpiyasın aştım, qoymasın aqtardım dep baradı. Al, Ospan bolsa, büginge deyin teris-qağıs wğılıp jürgen jaylardı bir izge tüsirgenine razı edi.

– İV –

«Sütpen bitken qasiet süyekpen ketedi» degen ras. Sol bayağı qazaqı keñdik, qazaqı köñilşektik. Sonşama jılğa sozılğan swrapıl soğıs, tögilgen qan Ospandı eriksiz qataytıp, özgertip jiberse kerek edi. Joq, sol bayağı qalpı. Özi türmede twnşığıp jatıp, General Dälelhannıñ tağdırına ayauşılıq bildiredi. Tekti atanıñ tuması, jaqsı-aq jigit edi, marqwm. Osı zamanğı eñ senimdi, sänge aynalğan dañğıl jolğa sol tüsken siyaqtı edi, qay jerde, qalay qırsıq şaldı eken? Bwl ekeui bir-birine kereğar eki ayırıq jolğa tüsken soñ, qalayda bireuiniñ jolı oñğarılsa kerek edi ğoy. Sonda qalay bolğanı? Otarşıl imperiyanı jaqtasañ da, qarsı şapsañ da, nätije bireu-aq degeni me? Ospandı qoyşı, bwl äuel bastan-aq azattıq jolında özin qwrbandıqqa şalğan adam ğoy. Al, Dälelhanğa obal-aq! Ajal oğı oğan qarsı aldınan emes, tu sırtınan atıldı-au!
Dälelhan Ospannan bes jas kişi edi. Bwrın köp aralaspasa da, sırttay jaqsı biletin-di. Dälelhan bolsa – şeruşi atalatın bildey bir rudıñ täyjisi. Ospan bolsa – jay mal bağıp, egin salıp, qala berse añ aulap, kün körip jürgen qatardağı şarua. Terezesi teñ emes-ti… Alayda, Dälelhannıñ da ömir jolı tım dañğıl emes, bwralañ. Ol – äsili, Moñğoliya qazağı, moñğoldıñ Qobda aymağında tuıp ösken. On eki Abaq Kereydiñ bir tabı şeruşi işinde Aqtan batır äuleti. Bergi ataları Jılqışı, Sügirbaylar da – el basqarğan adamdar. Jaqsı atanıñ wrpağı – Dälelhan da jastay el közine tüsip, jası jiırmadan asa bere moñğoldıñ halıq qwrıltayına deputat bolıp saylandı. Biraq ne kerek, sol alğaşqı qwrıltayğa qatısıp kelgen soñ-aq, Dälelhan nildey bwzıldı ğoy. Bwl da sol bayağı atı şulı 1928-jıl mölşeri bolsa kerek. Keñes odağında säl jel twrsa, Monğoliyada boranğa aynalatın ädeti. Monğol qwrıltayında da baylarğa kämpeske jüretini, baydıñ malın kedeyge tartıp äperetini qattı-qattı aytılğan-dı. Bwl sözder ol kezde Dälelhanğa wnağan joq. Aşığın aytqanda, ata däuletinen ayrılğısı kelmegen. Adamnıñ bäri birdey boladı. Malşını bayğa teñestiremiz degen wran da kökeyine qonbasa kerek… Sodan elge qaytıp keldi de, şeruşiniñ bastı adamdarımen aqıldastı. Bwl swmdıq habarğa olar da öre türegelgen. Qonıstarı şekarağa tayau bolatın. Söytip, olar bir-aq künde Qıtay şegine köşip ötti.
Ol jıldarı Qıtay eli tınış, kommunister ökimeti de, kämpeske de kele qoymağan. Şeruşi – on eki abaq kereydiñ bir atası ğoy. Mwndağı el Dälelhandı şetke qaqqan joq, äkesiniñ ornına täyji atanıp, öz ruın bilep jürip jattı. Ol köbinşe Altay aymağınıñ gubernatorı Şäriphan töreniñ ığında bolıp, sonıñ qamqorlığına bölendi.
Söytip jürgende, Şıñ Sı säy ökimetiniñ lañı bastalmadı ma. Eldiñ süt betine şığar igi jaqsıları wstalıp, Ürimji türmesine aydalıp jattı. Küni keşe Şıñ Sı säydiñ oñ qolı, jaqın dosı sanalğan Şäriphan dutıñ da Ürimjige jinalısqa barğan jerinen qaytpay qaldı. 1940-jılı aymaq ortalığı Sarsümbede qızmet isteytin Dälelhan da bir tünde joq bolıp şıqtı. Üyindegiler tün işinde bir jabıq maşinağa minip ketkenin ğana biledi. Basqa derek joq. Jwrt onı da Şıñ Sı säy qolınan mert boldığa jorıp, «Allauakbärin» aytıp qoyğan.
Bäri keyin mälim boldı ğoy. Söytse, jañağı jabıq maşina Dälelhandı Ürimji türmesine emes, Jemeney şekarası arqılı orıs jerine alıp ötipti. Sodan Almatığa aparğan, oqıtqan, alda Şıñjañda bolatın wlttıq töñkeriske dayındağan… Ne kerek, sol sapardan üş jıl degende bir-aq oraldı ğoy. 1943-jılı moñğol şekarası arqılı Altaydan bir-aq şıqtı. Onıñ jol saparın bir top basşılar ğana bildi. Al, bılayğı jwrtqa Şıñ Sı säy türmesinen qaşıp şıqqan adam bolıp körindi.
Ol kezde Altaydağı köterilistiñ Esimhan, Irısqandar jetekşilik etken alğaşqı legi küşpen basılıp, endi azattıq küresiniñ Ospan bastağan jaña tolqını örlep twrğan şağı bolatın. Keşegi añdısqan jauları orıs pen moñğol dosqa aynalıp, qaru-jaraqtı ayamay berip twrğan kezi. Köterilisşiler üşin moñğol şekarası ayqara aşıq. Sol jılı ökimet äskerinen qısım körgen biraz jwrt mal-janımen Moñğol jerine qıstap şıqqan. Bwlğındağı Mayqantas zastavasında Ospan men marşal Şoybalsın kezdesip, bir-birine tartu-taralğı berisip, aralarınan qıl ötpey twrğan şaq. Sıyğa berilgen qaru-jaraqtıñ tür-türi közdiñ jauın aladı. Bwlar bwrın qolına wstap körmegen avtomat, pulemet, mauzer, dürbi degendi sol jolı kördi ğoy. Al, pistolet, besatar degeniñ ekiniñ birinde.
Bwrın sırttay ğana biletin Dälelhandı Ospanğa osı moñğol jerinde äkelip tanıstırdı. Jası äli qırıqqa iline qoymağan wzın boylı, eki iığına eki kisi mingendey kelisti azamat. Jalğız emes, qasında orıstar qosıp bergen eki-üş joldası bar. Jol ortada qosılğan ol da endi köterilis basşısınıñ birine aynalmaq. Ospan qolbası, komandir bolğanda, Dälelhan komissar bolatın ıñğayı bar ma, qalay. Orıstar wsınıp, moñğoldar qostap twrğan soñ, kömekşige zäru Ospan mwnday jañalıqqa qarsı bolğan joq. Ospannıñ özinen göri sauattı, işkeriden oqıp kelgen jas jigit azattıq üşin, Altay halqı üşin birlikte, tize qosıp ter tökse, kisige bwdan artıq ne kerek.
Alayda, is jüzinde bäri de bwl oylağanday bolmadı. Aqıldarı qosılmay, oyları bir jerden şıqpay, kün ötken sayın araları alşaqtay berdi. Ärine, Dälelhandı da elin-jerin süymeydi, Altaydıñ azat bolğanın qalamaydı dep ayta almaysıñ. Azattıqqa jetuge ol da qwmar-aq. Tek, Ospan oylağan jolmen emes, basqa jolmen… Keñes odağı salğan socializm jolımen jetpek. Qıtaydan irge bölip, orısqa arqa süyemek. Sonda qalay bolğanı? Jeñil jüristi jälep qatınday bir baydan şığa sala, ekinşisine timek pe? Osıdan nebäri on bes jıl bwrın osı Dälelhan Moñğoliyadağı qızıldardan qaşıp, ör Altayğa kelip panalap edi, endi mine qıp-qızıl balşabektiñ özi bolıp şığıptı. Orıs jerinde ötken eki jarım jıldıñ tegin ketpegeni körinip twr. Qwdauanda, osı qızıldardıñ jwğısıp ketken adamdı dualap alatın bir pälesi bar. Kommunizm wranı kisige küyeşe jwğadı, kädimgidey jadılaydı.
Bwl alşaqtıq bwrın eki künniñ birinde jaumen ayqasqan wrıs kezinde köp bayqala qoymauşı edi. Keyin Altay azat bolıp, töñkerisşil wlttıq ökimet aymaq ortalığı Sarsümbege ornıqqan kezde ayqın biline bastadı. Ospan – Altay aymağınıñ uälii (gubernatorı), Dälelhan – uälidiñ orınbasarı, äri Üş aymaq äskeriniñ Altaydağı qolbasşısı… Biraq qağaz jüzinde ğana solay, is jüzinde bilik – orıstar jibergen keñesşilerdiñ qolında. Tikeley ämir jürgizetin – osındağı orıs konsuldığı. Zañ da, bwyrıq ta solardan şığıp jatadı. Aymaq uälii Ospannıñ ämir-pärmeni keyde ötse, keyde ötpey qaladı. Orıs keñesşileriniñ äspensigeni sonşa, olar aymaq basşısın mensinbey, Ospanğa eşteñe bilmeytin, oqımağan, qarañğı qazaq retinde qaraytın siyaqtı. Ras, el işinde abıroyı bar şığar, batır şığar. Kezinde joğarğı basşılar onı sol üşin paydalandı. Endi qajeti qanşa dep qaraytını biline bastadı.
Altay azat bolğan soñ, İledegi Üş aymaq ükimeti Dälelhanğa general şenin bergen-di. Biraq, odan kelip jatqan payda joqtıñ qası. Äskeri isterdi Dälelhan emes, osındağı orıs polkovnigi Leskin basqaradı. Beyne, birinşi qolbasşı Dälelhan emes, Leskin siyaqtı. Qaşan körse de Dälelhannıñ «Fatey Ivanoviç» dep qoğaday iilip twrğanı. Ataqtı Dulat aqınnıñ «Wlığın körse orıstıñ, qızdan dağı qılıqtı» dep qazaq bolıstarın tüyreytini boluşı edi. Mınau da – sonıñ keri.
Bwl twsta Qwljadağı Üş aymaq ükimetinde de eş bedel qalmağan-dı. Bwrınğı «Şığıs Türkistan respublikası» degen atağı jayına qalğan. Onıñ törağası Älihan töreni orıstar bir tünde jabıq maşinağa tiep alıp ketipti. Biletinderdiñ aytuınşa, tuğan qalası Taşkentke äketipti degen söz bar. Qalğandarı – aytqannan şıqpaytın «maqwlbaylar». Keñes odağınan dayındap äkelip, Üş aymaq ükimetiniñ basına qoya salğan wyğır Ahmetjan Qasımi da, qırğız generalı Isqaqbek Mononov ta osındağı Dälelhannıñ jağdayında bolsa kerek. Orıs konsuldığı ne aytsa da bas şwlği beretin qağaz jüzindegi quırşaq bastıqtar.
Anığına kelgende, «Şığıs Türkistan» deytin memlekettiñ bwdan bılay eş qajeti de bolmay qalğan. Keñes odağı bwl memleketti ekinşi dünie jüzilik soğıs kezinde Gomindañ men Japonğa qarsı qalqan bolsın dep qwrğan ğoy. Qazir Japoniya da, Germaniya da jeñildi. Gomindañ ökimeti küyreu aldında… Sondıqtan «Üş aymaqtı» uaqıtşa aldarqatıp wstay twrıp, Qıtayda Kommunister bilik basına kelgende, Şıñjañdı bölip jarmay twtas küyinde solarğa sıyğa tartpaq. Wlt azattıq soğısın Manas boyında toqtatıp, Üş aymaq basşıların jelkesinen alıp zorlağanday, Ürimjidegi Gomindañ ökimetimen teñsiz bitimge qol qoyğızuı da – sol aldağı jospardıñ dayındığı bolatın. Öytkeni, wlt azattıq küresi mına betinde örşi berse, keşikpey bükil ölke azat bolıp, Şıñjañ qoldan şığıp ketui de mümkin edi.
Mine, däl osınday jağdayda Altay aymağınıñ quırşaq uälii bolıp, bwdan arı otıra beruge Ospannıñ ar-wyatı şıdamağan. Tam üy, tar bosağada qısılıp-qımtırılıp, bir jılday Sarsümbe qalasında uäli bolıp otırdı da, sır aldıra bastağan densaulığın sıltauratıp, 1946-jıldıñ jazında Şiñgil jaylauına şığıp ketti. Bilikten birjola kettim degen de joq, özine belgili merzimge demalıs jariyalağan. Qolastında üstelge otıruğa qwmar, qağaz kemirmese kün köre almaytın közäynekti «körtışqandar» az emes-ti. Keñsedegi qızmetke solardı jauaptı etip qaldırıp ketti.
Ospan jaylauğa kelisimen, Köktoğay, Şiñgildegi öziniñ batırları men mergenderi jan-jaqtan jamıramasın ba kelip. Jigitteri mwnı äbden sağınıp qalıptı. Olarğa Sarsümbede keñse küzetip otıratın uäli Ospan emes, ünemi alğı şepte qol bastap, jorıqta jüretin qolbası Ospan kerek qoy.
– Oşıñ-au, sen ketkeli bwl elge qoyşı ğwrlı qadirimiz qalmadı ğoy. Eki qolımızdı aldımızğa sıydıra almay, ot basında omalıp otırıp qalğan joqpız ba?! – dep marqwm Qapas mergen közine jas alıp edi sonda.
Soñğı aylarda dünieniñ qalay-qalay qwbılğanın eldegi jigitter de topşılap bilip otır eken. Endi barlığı Ospandı ortağa alıp, aldağı tirlikti aqıldasa bastağan. Sonşama jıl qan tögip jetken töñkeris jemisin bireulerdiñ orta joldan paydalanıp ketuine jol bermeymiz desti olar bir auızdan.
İledegi Üş aymaq ökimeti de Ospannıñ är qadamın añdıp otır eken. Arada apta ötpey-aq, Ürimjide, Qwljada, Tarbağatayda şığatın gazetter: «Ospan batır aymaqtağı uälilik qızmetin tastap, öziniñ «qwyırşıqtarına» barıp qosıldı» dep şu ete qaldı. Bwl habardı ärkim ärtürli qabıldağanı anıq. Söz joq, Üş aymaq basşılarınıñ jüregi zırq etip, kötenişegi qol boyı tüsip ketti. Al, onıñ esesine, Ürimjidegi Gomindañ ökimeti kädimgidey iş tartıp qalsa kerek. «Dwşpanımnıñ dwşpanı – meniñ dosım» degen söz bar. Oyda joqta özine odaqtas tabılğanın kim jek körsin. Köp wzamay Ürimji jaqtan beyresmi «elşiler» kele bastadı.
Osını sezgen İledegi Üş aymaq ökimeti de qarap qalmadı. Jaylauda otırğanda Ospan auılına general-leytenant Isqaqbek pen general-mayor Dälelhan bastatqan delegaciya keldi. Qwr qol emes, äldeneşe tüyege artqan bwl-şay, qant-kämpit, kezdeme siyaqtı tartu-taralğısı bar. General Isqaqbek Qwljadan ädeyi Ospanğa arnap, «Halıq qaharmanı» attı Orden ala kelgen eken. Alğaşqı saltanattı otırısta batırdıñ omırauına sol ordendi taqtı. Ordenniñ däl ortasında «bes tarmaqtı jwldız» bar eken. Ospan soğan qarap ezu tartıp küldi de:
– Qazaq eken, Gomin qıtaydıñ tuında badırayğan altı bwrıştı jwldız boluşı edi. Sonşa jıl soğısqanda bir bwrışın zorğa kemitkenbiz be?! – degen otırğandardı du küldirip. Isqaqbek bwl sözge qızaraqtap, ıñğaysızdanıp qaldı:
– Teginde bwl jwldız degender memlekettik rämizge jatadı ğoy. Onıñ bwrışınıñ sanında twrğan eşteñe joq, Oseke! – dep özinşe juıp-şayğan boldı.
General Isqaqbektiñ ömir jolınan da Ospannıñ azdı-köpti habarı bar-twğın. Qaşqar mañındağı qırğız audanında tuıp-ösken jigittiñ äskeri stajı tım arıda. Äuelde gomindañ armiyasında qızmet etken. Keyin töñkeriske bet bwrıp, tüstiktegi Qojaniyaz tobına qosıldı. Odan orıs ökimeti men Şıñ Sı säydiñ nwsqauı boyınşa, Qaşqar mañındağı Säbit domolla bastağan türkistanşıl-dinşil toptı janıştauğa qatıstı. Jalpı, bwl jigittiñ ejelden-aq orıstarmen ımı-jımı bir bolsa kerek. Keyin Dälelhan siyaqtı ol da orıs eline barıp, «bilim jetildirip» qaytqan… İledegi köteriliske bwl da orta joldan qosıldı. 1944-jılı küzde Äkpar, Seyit, Ğani, Fatih bastağan partizandar Qwlja qalasın basıp alğan kezde, bwl da bir jaqtan payda bola ketti. Jäne jay bireu de emes, Ükimet müşesi, general şendi äskerbası…
Ospan alıstan at artıp kelgen sıylı qonağın arnayı tigilgen üyge tüsirip, tay soyıp kütti. Biraq, qaşanda äzirge-mäzir bola ketetin generalmen til tabısa almadı.
– Aymaq ortalığına qaşan qaytasız? Sizdiñ qızmetti tastap ketuiñiz el işinde ärtürli qaueset tuğıza bastadı. Jalpı, öz ornıñızğa barıp otırğanıñız jön ğoy, – degen saualına qaytarğan jauabı da qısqa boldı.
– Äzirşe densaulığıma baylanıstı jaylauda demalıp jatqan jayım bar. Oylanıp körem. Tübi, keñse qızmetin jastarğa ötkizip bergendey bolam ba… Öziñiz bilesiz, öne boyı at üstinde jürgen qır qazağına keñsede otıru qol emes qoy. Qwdanıñ ämiri, qalağa barsam boldı, tınısım tarılıp, twnşığıp kete jazdaymın, – degen kelte qayırıp.
Bwdan arı Isqaqbek te üzdige qoyğan joq. Onıñ da Ospanğa et bauırı ezilip twrğanı şamalı edi. Mına kelisi de batırdı erekşe qwrmettep, sıylağannan emes, Altay halqı tağı da bwzılıp kete me dep qorıqqandıqtan bolatın. Bir qızığı, üşeuara äñgime kezinde Dälelhan köp söylegen joq. Bwlardıñ nizamı boyınşa, şeni joğarı bastıqtıñ aldında qızmeti kişileri ündemey qaladı eken ğoy. Ülkender aldında jarıp söylep, bilik aytatın bayağınıñ bala bileri kelmeske ketkendey.
Äytse de, Dälelhan Ospannıñ jaylauda tım wzaq jatıp, jaz boyı qalağa at izin salmauın «birjola kettige» jorıp qoyğan eken. Qanşa aytqanmen sıralğı kisiler ğoy, alda bir swmdıqtıñ boların bilip jürgen siyaqtı. Bir äredikte Ospandı oñaşalap:
– Oşıñ, osı betiñde şınımen-aq, ketkeniñ be bwl? Qan tögip, ter tögip jetken azattıq jemisin kimge tastap barasıñ sonda? Halıq bwl qılığıñdı qalay qabıldaydı? – degen bayağı «jezde» dep oynay beretin ädetimen «senge» köşip. Ospannıñ bäybişesi Mämey şeruşi qızı bolatın.
– Qaydağı azattıq? Biz osı azattıqqa şıqtıq pa? – dedi Ospan oğan şadıraya qarap. – Bar bolğanı, qojayın almastırğan joqpız ba? Basımızdan qayıs noqtanı sıpırıp, temir noqta kigende ne marhadam tabamız?
– Qazirgi zamannıñ betalısı solay bop twr ğoy, Oşıñ-au! Bir mıqtığa arqa süyemey qazaqqa kün joq ekenin nege tüsinbeysiñ? Jaraydı, sen tağı qol bastap, atqa mindiñ deyik. Sodan ne şığadı? Kök temir qwrsanğan german men japondı jeñgen Keñes odağı seni qwrıqtay almaydı dep otırsıñ ba?
Osı taqırıpta ekeui Sarsümbede biri bastıq, ekinşisi orınbasar bolıp twrğanda da jii aytısıp qalatın. Ospan sol daudı qayta jañğırtqısı kelmedi.
– Jaraydı, Däkey, mwnıñ bäri eski äuen, ejelgi jarapazan ğoy, – dedi bir jerin auırsınğanday qabağın kirjitip. – Men äuel basta azattıq üşin alıstım ba, sol jolda öluim kerek. Keşirersiñ, orısqa sen malay boldı eken dep, men malay bola almaymın. Biraq esiñde bolsın, – degen säl oylanıp qalıp. – Dini, dili böten jat jwrtqa jağamın dep oylama! Bile bilseñ, sen ekeumizdiñ jauımız ortaq. Meni olar qarsı aldımnan atsa, seni tu sırtıñnan atadı. Osını wmıtpa!
Bwl – Dälelhan ekeuiniñ eñ soñğı ret til qatısuı edi. Osıdan keyin bet körisken joq. Artınan «bayqwsqa tım qattı ayttım-au» dep ökingeni esinde. Dälelhan keyin öziniñ qaqpanğa tüskenin bilgende, Ospannıñ sol sözin eske aldı ma eken? Eske alğan şığar. Aqıldı azamat qauip-qaterdiñ qaydan tönip kele jatqanın sezinbedi deysiñ be?
Aqırı sol Dälelhan men Ospan wdayı eki jıl soğıstı. Şabuıldı bastağan – Ospan emes, üş aymaq äskeri. Dälelhannıñ qolastında: Leskin, Ibırayımbay, Tüsiphan sekildi ısılğan polkovnikteri boldı. Orıs qaruımen jaraqtanğan neşe polk äsker. Al, Ospandı qorşağan – öziniñ mergenderi men batır sarbazdarı. Orıs ta, qıtay da eşteñe emes, jalğanda qazaq pen qazaq soğısqan qiın eken ğoy. Eki jaqtan da şığın köp boldı. Ospan jağında osı ölkede tuıp ösken, jer jadısın jaqsı biletin saqa sarbazdar, al «Üş aymaq» äskeri – Altaydı tuası körmegen, maydanğa asığıs alınğan tübit iek, bozbala jigitter. Jer jağdayı kömektesti me, älde aqqa qwday jaq boldı ma, 1947-jılı küzde Ospan jasağı Üş aymaq äskerin tas-talqan qıp, oysırata jeñdi. Aymaq ortalığı Sarsümbeni partizandar basıp aldı. İleden kelgen äskerbasılar tım-tıraqay qaşıp, general Dälelhan men polkovnik Leskin sasqanınan Jemeney şekarası arqılı orıs jerine ötip ketti. Sol beti Küzuin zastavası twsınan Tarbağatay aymağına qayta ötip, Şäueşekke barıp es jinadı. Sol jaqtan asığıs äsker jasaqtap, Altaydı qaytarıp aludıñ qamına kiristi.
Ärine, Ospan aymaq ortalığın wzaq wstap twra alğan joq. Onıñ äubastağı josparı da Sarsümbeni tübegeyli mekendep qalu emes, generaldar men polkovnikterge öz küşin bir körsetip qoyu bolatın. Bir jağı, Dälelhanmen aradağı eges-bäseke. «Sen bizge eşteñe de istey almaysıñ» degen ötkendegi sözine jauap. «Bälem, qaruğa sengen qalay, halıqqa sengen qalay, körsin!» degeni.
Sol jılı qazan ayında Dälelhan qarsı şabuılğa ötti. Bwl jolğı ekpinderi üy jıqqanday tım qattı edi. İle men Tarbağataydan jasaqtalğan polkter öz aldına, bwl soğısqa şekaradan ötken orıs äskeri de tikeley aralasıp ketti. Kileñ şegir köz orıstan qwralğan «Tarbağatay polki», «Qobıq polki» degender ayaq astınan qaptap şığa kelgen. Jön swrağandarğa Tarbağataydağı «Qız beyiti», «Qırıq oşaq» poselkesiniñ orıstarımız deydi eken. Söytse, «Qobıq polki» dep jürgenderi – şekara sırtında jasaqtalğan sovet soldattarı bolıp şıqtı.
Ospan jasaqtarı qaru-jarağı say, san jağınan basım jauğa tötep bere almay, amalsız keyin şegindi. Soñınan quğın tüsken soñ, Altaydı artqa tastap, tüstiktegi Bäytik tauına kelip bekingen-di. Ne kerek, Ospan sodan qaytıp Altay topırağın basa alğan joq. Bwlarğa Üş aymaq äskeri, orısı, moñğolı bolıp, üş jaqtap jabıldı-au! Aqırı, Bäytik te qonıs bolmay, Jemsarığa, odan Barköl, Qwmılğa qaray oyısqan. Bäytikten köşerde wrıstan qajıp-şarşağan, bwdan arı köşke ileskisi kelmegenderdi elge qaytarıp, eñ soñında «ne körsek te batırmen birge köremiz» degen jankeştiler ğana qalıp edi…
Söytken Dälelhannıñ tağdırı ne boldı aqırı? Süyeginiñ qayda qalğanın da eşkim bilmeydi. «Samolet apatınan qalğan denesiniñ jwrnağı osınıñ işinde» dep äldebir qalayı jäşikti Ürimjige äkelip jerlepti deydi. Qwday bilsin, ol jäşiktiñ işinde kimniñ süyegi jatqanın. Söytip, erte atqa qonıp, azattıq jolında talay qwrbandıqtar bergen Altaydıñ eki azamatı tar kezeñde eki ayırıq jolğa tüsip edi. Biraq, amal ne, ekeui de mwrattarına jete almadı.

– V –

Äneukünnen beri Şıñjañdağı är wlttıñ ökilderi özin alma-kezek tergegende, Ospan «bwlardıñ arasında qazaq nege joq? Tötenşe komissiyağa qazaqtı qospağanı qalay? Älde büyregi bwrıp ketedi dep senbegeni me?» dep düdämal oyda jürgen. Söytse, bwl asığıp jüripti, sot qwramında qazaq ta bar eken. «Soñğı tüyeniñ jügi auır» degendey, bügingi kezek qazaqqa tiipti. Bügin tergeu bölmesi de ayrıqşa tüs alğan. Qazaq jürgen jerde dastarhansız bola ma, bölmeniñ ortasında kölemi äjeptäuir üstel twr. Üstinde äraluan tağamdar: qwrt, irimşik, bauırsaq, sarımay, jeke-jeke ıdısqa salıp, tizip qoyıptı. Bäri de Ospan añsap, sağınıp jürgen astar. Eñ ğajabı, üsteldiñ bir şetinde iininen buı bwrqırap, aq şäynek pen sarı samauır twr. Söytkenşe, bügingi tergeuşi – as iesi de körinis berdi. Jası otızdarğa endi ilingen, wzın boylı, sılıñğır, qara jigit aldınan şığıp sälem berdi.
– Assalaumağalayküm, Oseke! Törletiñiz.
Ospan ne aytarın bilmey bir sät bögelip qaldı. Täñirim-au, bwlay qazaqşa sälem estimegeli qay zaman?! Adamdı jibitetin qattı söz emes, jılı söz eken ğoy. Aydauıl äsker qolın kisennen bosatıp, tördegi orındıqqa jayğastırğanda barıp esin jidı. Mine, qarsı aldında tergeuşi qazaq jigiti otır. Üstinde osı küngi bastıqtar kietin tört qaltalı, twyıq jağalı qıstayı kostyum. Wyañdau wzın şaşın jelkesine qayırıp tastaptı. Şüñet qabaq astındağı bitikteu qoy közi adamğa jan tarta, külimdep qaraydı. Aldındağı eki kesege şay qwyıp, qwrmet körsetip jatır.
– Däm alıñız, Oseke… Şay işiñiz.
– İnişek, men seni tanımadım ğoy. Kim bolasıñ? – dedi Ospan özinen kişi adamğa «sen» dep söyleytin ädetimen.
– Iä, tanımaytın jöniñiz bar, bwrın körmediñiz ğoy meni, – dedi ol küle til qatıp. – Men Jağda Babalıqov degen bolamın. Osındağı joğarğı sottıñ müşesimin. Bwrınğı wlttıq armiyanıñ polkovnigimin…
– Ne deydi-au! Jağda sen ekensiñ ğoy! – dedi Ospan da birden eleñ etip.
Batır bwl jigittiñ atına bwrınnan qanıq bolatın. Şäueşekte astırtın wyım qwrıp, keyin sol elde partizan qwramasın jasaqtağan Jağda, Dubek Balqaş degen jigitterdi kezinde talay estigen. Üş aymaq äskerindegi sanalı, bilimdi komandirdiñ biri degen dañqı da jetip jatatın. Alayda osı jigit Tarbağatay polkinde bola twrıp, 1947-jılğı Altaydağı wrısqa nege qatıspadı? Sonı özinen swrau kerek eken. Biraq äzirşe sır aldırğan joq. Bir jağı, aldındağı qoyu şaydan da auzı bosamay, edel-jedel birneşe keseni attandırıp jiberdi. Ospan üyde şayşıl bolatın. Äneukünnen beri qara suğa qamalğan batır altı ayrığınan ter ağıp, jadırap qaldı.
– Bauırım-au, şayıñ mwnday dämdi bolar ma. Şölim qanıp, qwrıs-tırısım jazılıp qalğanın qaraşı! – dedi küpisiniñ qaltasınan köldey oramalın alıp, asıqpay sürtinip jatıp. Sonan soñ lekite külip aldı da, – Endi aytşı, jigitim, bwl neniñ qwrmeti? O zamanda, bw zaman, twtqındı dämmen sıylağandı körgenim osı, – dedi tañdanısın jasırmay. Jağda da jımiya külip, şın köñilden jauap qattı:
– Siz – men üşin jay ğana twtqın emessiz, Oseke. El-jwrtqa atı mälim, dañqtı batırsız. Jasıñız ülken ağasız. Kezinde siz ben biz ortaq jauğa qarsı bir maydanda soğısqanbız. Bostandıqta jürgende sıylasudıñ säti tüspepti. Bügin mınaday tarşılıqta bolsa da däm tatırayın degenim ğoy.
– Rahmet, aynalayın, bala-şağañnıñ igiligin kör. Qañsıp otırğanda işken mına şaydıñ özi nege twradı?! – dedi batır razı bolıp.
Ospan Jağdanıñ ıqılas-peyiline eş küdik keltirgen joq. Sonımen birge, oğan mwnday erkindik berilui de jaydan-jay emes ekenin jüyrik köñil sezip otır. Joğarıda otırğandar Jağdağa «Sen qazaqsıñ, Ospandı qazaqı dästürmen jwmsaqtap bir tergep, söylesip kör. Bälkim, bizge aytpağan sırın sağan aytar» dep tapsırğan siyaqtı. Sonda bwlar meniñ jasırıp jürgen qay qwpiyamdı bilmek eken? Meyli, swrasın, basqağa berer jauabımdı Jağdadan ayayın ba?! Biraq äli de sırttay sır bergen joq. Manadan köñilinde otırğan özge bir jaydı swrap qaldı.
– Jağda, sen Tarbağatay polkinde bola twrıp, 1947-jılğı Altaydağı wrıstarğa qalay qatıspadıñ? Men özimizge qarsı soğısqan Üş aymaq äskeriniñ komandirlerin tügelge juıq biluşi edim. Olardıñ arasında sen bolğan joqsıñ. Osınıñ mänisin aytşı, eger qwpiya bolmasa, – dedi säl kirlegen oramalımen tağı da mañdayınıñ terin sürtip otırıp.
– Onıñ qazir tük te qwpiyası joq, – dedi Jağda köñildene til qatıp. – Bir kezdeysoq jağday meni Altaydağı qantögisten qağıp qaldı. Altayda Üş aymaq äskeri men sizdiñ partizandar arasında wrıs qızıp jatqanda, men Qwljada abaqtıda bolatınmın.
– Qalayşa? – dedi Ospan eleñ etip.
– Men ol kezde Qobıqta twrğan attı polktiñ komissarımın ğoy. Bireuler: «Jağdanıñ Ospan bandılarımen baylanısı bar» dep meniñ üstimnen Qwljağa arız jazıptı. Soğan sengen bas Ştaptıñ adamdarı 1947-jıldıñ aqpan ayında meni qolğa aldı. Itter jeksenbi küni monşağa tüsip jatqan jerimnen wstadı-au! Sol beti eşkimge jolıqtırmay Qwlja qaydasıñ dep bir-aq tarttı, – dedi Jağda sol oqiğanı küle eske alıp.
– Al, seni menimen qalay şatıstırıp jür? Älde bizben, şınında da, bir baylanısıñ bolıp pa edi? – dedi Ospan da qızığuşılıq tanıtıp.
– Joğa, meniñ ornıma qızıqqan bireulerdiñ japqan jalası ğoy, – dedi Jağda. – Sonıñ aldında mınaday bir jağday bolğan, sonı tilge tiek etipti… Meniñ eptegen añşılığım bar. Sol qwmarlığım wstap, äri polkke köje-qatıq dayındau maqsatında, bir vzvod äskermen Üliñgirdiñ tüstik jağındağı qwmğa añ ata barğanbız. Añ qalıñ eken, oljasız bolğanımız joq. Bir küni bizdiñ jigitter bes adamdı wstap äkeldi. Damıldap jatqanda, qapıda qolğa tüsirse kerek. Bäriniñ qolında Sarımoyın orıs besatarı. Jäy añşı emes, sizdiñ jasaqtan añ ata kelgen mergender ekeni körinip twr… Bizdiñ işimizde de äperbaqan belsendiler bar bolatın. «At-köligin, mıltığın tartıp alıp, özderin atıp tastayıq» desti bireuler. Biraq, men olarğa ırıq bermedim. Soğıs kezi emes, beybit kün. Tübi jau degenmen, olar da, biz de añşı edik. Bärimiz de qazaqtıñ balasımız. Közderin jaudıratıp, ölimge qalay qiyasıñ?! Älgilerdiñ mıltığın ğana tartıp alıp, at-köligine de timey, özderin qoya bergenbiz… Mine, osı jağday ğoy – arızqoylardıñ asqındırıp jürgeni: «Jağda añğa şıqqandı sıltauratıp, Ospannıñ şolğınşılarımen iende kezdesip, til biriktirip jür» dep jazıptı.
– Sodan, aqırı ne boldı? – dedi äñgime qwmar Ospan alğa taman wmsınıp.
– Sodan, Qwljada jeti ay abaqtıda jatıp, zorğa degende aqtalıp şıqtım. Bir esepten, Altaydağı soğısqa qatıspağanım da dwrıs boldı ma deymin. Onda barsam, sizdiñ mergenderiñizdiñ biri nısanağa alıp, jer jastandırıp jüre me, kim bilsin?!
– Iä, bizdiñ jigitterden onı da kütuge boladı, – dep Ospan masayrap qaldı. – Tüsinikti. Demek, Dälelhan Altaydan tırağaylap qaşqanda, sen Qwljada abaqtıda jatır ekensiñ ğoy?
– Däl solay boldı.
– Keyin öz ornıña qaytıp keldiñ be?
– Joq, bwrınğıdan därejem ösip, bas ştab bastığınıñ orınbasarı bolıp, joğarılap kettim.
– Dwrıs bolğan eken. «Bir jamandıqtıñ bir jaqsılığı bar» degen osı…
Ospan ıstıq-ıstıq şay işip, bayağı jorıq jıldarınan äñgime estip, jadırap qaldı. Jağdanıñ Altayda özine qarsı soğıspağanın da jaqsılıqqa jorığan. Keyin negizgi mäselege köşkende de, onıñ swraqtarına tartınbay, şın peyilimen jauap berip otırdı.
Sirä, Joğarınıñ tapsırması solay ma, Jağdanıñ da birden qadalıp swrağanı – Ospannıñ Ürimjidegi Amerika konsulımen qarım-qatınası jayında bolıp edi.
– Meniñ basqa «qılmıstarım» jetpey twrğanday, osı swraqtı nege älsin-älsin köldeneñ tarta beresiñder? – dep Ospan basında qitığıp qaldı da, sälden soñ sabasına tüsti. – Men bwrın bwl swraqqa jauap bermey, jauap bersem de qısqa qayırıp tastauşı edim. Sen – öz bauırımsıñ ğoy, tolığıraq bayandayın. Men özim turalı tek şındıqtıñ aytılğanın qalaymın. Osı twrğıdan kelgende, «Ospan – Amerikanıñ şpionı» degenderi barıp twrğan bıljıraq. Ötiriktiñ de eptegen ebi, qisını boluı kerek qoy. Qır qazağı Ospan Amerika memleketine qalay şpion bolıp jarıtadı? Şıñjañ turalı olar menen artıq biledi ğoy…
– Äytkenmen, konsulmen qaşan jäne qalay jolıqqanıñızdı aytıñızşı. Bir jağı, meniñ qızmetimniñ nätijesi körinip qalsın, – dedi Jağda jalınğanday bolıp.
– Bwrın atın estigenimiz bolmasa, soğan deyin amerikandıqtardıñ beti-jüzin kim körgen, – dedi Ospan tıñ äñgime bastap. – Men Amerika konsulı Pakstonmen de, onıñ orınbasarı Makernanmen de 1947-jılı jazda, Ürimjige kelgen saparımda tanıstım. Sol jılı Gomindañ ölkelik ökimetiniñ şaqıruımen osında on şaqtı kün qonaq bolğanımdı bilesiñder. Meniñ ötinişim boyınşa, Amerika konsulımen sol kezdegi ölkelik qarulı küşterdiñ qolbasşısı general Sun Şiliyan jolıqtırdı.
– Sizdi sonda konsulmen jolığuğa itermelegen ne närse? – dedi Jağda äñgimeni özine qajet arnağa beyimdep.
– Jaraydı, onı da aytayın, – dedi Ospan sözin bölgendi wnatpay qabağın şıtıp. – Mağan sol kezde jaña odaqtas qajet boldı. Bwrınğı odaqtas eldermen – orıspen de, moñğolmen de til tabısa almağanımdı bilesiñ. Biri – qıp-qızıl kommunist, ekinşisi – qanı şıqqan balşabek. Tis-tırnaqtarımen dinge qarsı, dilge qarsı, wltqa qarsı käpirler… Bäri de – eliñdi tonap, jeriñdi tartıp alğısı keletin irge jau. Mağan alıstan sıylasatın, eliñe-jeriñe qızıqpaytın, wltqa dinge jattığı joq, kommunizmge qarsı odaqtas kerek edi. Sondağı tañdağanım – Amerika boldı.
– Sol ümitiñiz aqtaldı ma? Konsuldar sizge qanday uäde berdi?
– Obalı käneki, konsul Pakston da, orınbasarı Makernan da jaqsı jigitter eken! – dedi Ospan köñildene til qatıp. – Közdegenderi wsaq paydakünemdik emes. Müddemiz bir jerden şıqtı: kommunizmge jol bermeu, dindi, wlttı saqtap qalu… Amal ne, tanıstığımız aumalı-tökpeli, tar kezeñge tap keldi ğoy. Säl erterek qimıldağanda, nätijesi basqaşa bolar ma edi, kim biledi?
– Äytkenmen, olar naqtı uäde berdi me? – dedi Jağda da molıraq mälimet aluğa tırısıp.
– Olar qarjı jağınan da, qaru-jaraq jağınan da qol üşin beruge äzir edi. Eger biz Ürimji töñireginde qalmay, Päkistan şekarasına tayap barsaq, olardıñ keybir jaña qaruların ala bastaytın edik. Konsuldar bizdiñ jastarımızdı öz eline aparıp, tegin oqıtuğa da kelisken. Amal ne, sonı orındauğa uaqıt şirkin jar bermedi ğoy…
– Aqırında konsulmen baylanısıñız nemen tındı?
– Ne kerek, bir-birimizge aqırına deyin adal boldıq. Dostıq baylanısımızdıñ paydasın biz körmegenmen, konsuldar körip ketti. Soñğı aylarda bas konsul eline ketip, Ürimjide orın basarı Makernan ğana qalğan-dı. Şıñjañda Gomindañ ökimeti qwlap, olardıñ ornın kommunister basatın kezde, basına qauip töngen Makernan Jemsarıdağı bizdiñ auılğa kelip panaladı. Nätijede, köterilisşi Ospanğa Amerika qorğan bolğan joq, qorğansız qalğan Amerika konsulına qazaqtar pana boldı.
– Söytip, Makernan qolğa tüspey ketti ğoy?
– Qazaqta «bir kün dämdes bolğanğa qırıq kün sälem» degen söz bar. Tar kezeñde odaqtasıñdı dalağa tastap ketuge bola ma? Men Makernannıñ at-köligin saylap, qasına senimdi adamdar qostım da, Päkistan şekarasınan ötkizip jiberdim. Qazir qayda jür eken esil azamat? Öz eline aman-esen jetse, qiın künderde pana bolğan qazaqtardı oqta-tekte eske alatın şığar.
Ospan men Amerika konsulı turalı basqa tergeuşilerdiñ tisi batpağan swraqqa tolımdı jauap alğan Jağda toyattağanday arqasın keñge salıp, az ündemey otırdı da:
– Endi hattamada joq, biraq öz basımdı qattı qızıqtıratın bir jaylardı swrasam bola ma? – dedi batırğa külimsirey qarap.
– Swray ber. Bügin seniñ qolıñda twrmın ğoy. Sonda neni bilgiñ keledi?
– Sonımen, Altaydağı Ospan bastağan köterilis aqır-ayağı jeñildi ğoy. Osı jeñiliske ne sebep boldı dep oylaysız, Oseke?
– Köterilisşiler tım az, dwşpandarımız köp boldı. San jağınan bizdi on oraytın edi-au! Bir Ospanğa orıs, qıtay, moñğol, üş aymaq bolıp, tört jaqtap jabılmadı ma. Men tipti solarğa on jıl boyı qalay tötep bergenime tañ qalamın.
– Siz qolıñızdağı sol az küştiñ özin tolıq paydalana aldıñız ba? Keyin barmaq şaynap ökinetindey qatelikteriñiz bolğan joq pa?
– Jalpı, öz tağdırıma, özimniñ osı küres jolına tüskenime tittey de ökinbeymin! – dedi Ospan. – Al,qatelik, kemşilik kimde joq. Pendemiz ğoy, bilmestigimiz, bayıbına barmağan, qadirine jetpegen jerimiz bolğan şığar.
– Altaydağı Abaq kerey jarım-jartılay ğana sizdiñ soñıñızdan erdi. Qalğan jartısı general Dälelhanğa ilesti. Dälelhannıñ örisi sizge qarağanda keñ edi, basına is tüsip, sizden jeñilse, Şäueşekke kelip, Naymannan äsker jinap qaytatın… Al, siz tek kereymen şektelip qalğan joqsız ba? – dedi Jağda batırdıñ şamına timeu üşin, dauısın jwmsarta, küle til qatıp.
– Iä, bizde onday tar öristilik boldı… Meniñ sorım – iisi qazaqtıñ basın qosa almauımda ğoy! – dedi Ospan qaltıray kürsinip.
– Qazaqtı bauırğa tartu bılay twrsın, sizdiñ keybir qolbası batırlarıñız kereyden basqa rulardı qorqıtıp-ürkitumen boldı ğoy, – dedi Jağda, bwl öziniñ de ökinişi ekenin jasırmay. – Olay deytinim, sizdiñ bir top jasağıñız, – mölşeri bir batal'onday bolar, 1945-jılı jazda Tarbağatayğa kelip, beybit jatqan eldi şaptı. Qoldarında – bir-bir besatar. Auılğa jaqınday bere mıltıq atıp, jwrttıñ üreyin wşırdı. Közderine tüsken tört tülik maldı qaldırmay, halıqtıñ iske tatır jihaz-mülikterin tartıp äketti. Bizdiñ elde bwl qazir «Qwyırşıq şapqan jıl» dep ataladı. Aytıñızşı, qazaqtıñ basın qosamın degen kisi osılay istey me?
Özge swraqtardıñ bärine bögelmey jauap berip otırğan Ospan osığan kelgende twqıra tömen qarap, bir sät ünsiz qaldı.
– Aytıp otırğanıñ ras ta şığar, – dedi älden uaqıtta basın köterip. – Köptiñ arasında kim joq deysiñ. Qolına bergen qwraldı mal tabu üşin paydalanğandar da az emes. Bastarın ölimge tigip jürgen soñ, keyde solardı erkine jiberip alğan kezderimiz de boldı. Öz basım düniege qızıqqam joq. Şamam jetkenşe aşközderge tiım salıp ta otırdım. Biraq qaysısın baqılap otırarsıñ, köziñ tayıp ketse jañağıday barımta-sırımtağa baratındar bolmadı dep ayta almaymın.
Jağdanıñ köñilinde äli de basın aşıp alğısı kelgen swraqtar bar siyaqtı. Sonıñ qaysısın alğa saların bilmey, aldındağı qağazğa qarap qoyıp, säl oylanıp otırdı da:
– Tipti, talanğan mal-mülik te eşteñe emes-au, sizdiñ jasaqta adamnıñ köñilin qaraytıp jiberetin mınaday da swmdıqtar bolıptı, – dedi älden uaqıtta öñi quqıl tartıp. – 1947-jılı Altayğa attanğan Üş aymaq äskeri partizandardan oysıray jeñilip jatqan twsta bir polk qorşauda qalıp, basqaları tegis oqqa wşqanda, bir batal'on qaruın tastap berilipti. Bäri de İle men Tarbağataydan barğan örimdey qazaq jigitteri körinedi. Qaruın sıpırıp alğan soñ, jasaq bastığı twtqındardı sapqa twrğızıp, bir-birden ruın swray bastaptı. Kim kerey, kim nayman, kim alban – qolma-qol anıqtauğa kirisken. «Käne, naymandarıñ bir adım alğa şığıñdar!» depti älgi bir mezgilde. Köñilinde tük joq nayman jigitteri bir adım alğa attağan. Ana jılğı orıs-german soğısında faşister twtqındardı osılay tizip qoyıp: «Käne, kommunister men komsomoldar bir adım alğa!» deydi eken. Sonan olardı birden atuğa jiberetin körinedi. Mınau da sonıñ keri… Bwl oqiğanı jaqsı biletinim, – dedi Jağda Ospanğa köz qiığın salıp. – Sol twtqındardıñ işinde meniñ birge oqığan joldasım Abdolla Twrlıbaev ta bolğan eken. Süyegi Nayman, onıñ işinde Matay, Qarauıljasıq. Ol özi Tarbağataydıñ Tolı audanında, Kerey işinde ösken-di. Şeruşi ruımen qwdandalı. Basqalarğa qarağanda közi aşıq, rota komandiri ğoy. Ol istiñ artı jamanğa aynaların sezip, «men kereymin, onıñ işinde şeruşimin» dep twrıp alıptı. Qanşa qazbalap swrasa da, şeruşiniñ jeti atasın tarqatıp, bastı adamdarın jañılmay aytıp bergen körinedi. Jüzbası batırlardıñ biri sonda da seniñkiremey, «Äy, seniñ köziñ şep-şegir eken. Sen kerey emessiñ-au» dep köp aynaldırıptı. «Ağatay, men kereymin» dep jalınıp jürip, Abdolla aqırı tiri qalıptı. Al, qalğan naymandardı ne istegen deysiz ğoy? Jiını jüz eludey adamdı bir sayğa aparıp, eluatar pulemetpen bir-aq jusatqan… Osı oqiğa sizge mälim be, Oseke? Qanday qanıpezer osını istep jürgen?!
– Iä, sonday bir ökinişti jağdaydıñ bolğanı ras, – dedi ötirikke qanı qas batır birden moyındap. – Wmıtpasam, Burıltoğaydağı wrıs kezinde boldı-au deymin. Öz basım ol wrısqa qatısqam joq. Bizdegi asıra silteuşi bwzıqtardıñ istep jürgeni ğoy…
– Ärine, siz onı öz qolıñızben istegen joqsız. Biraq, sonı istegen jasaq bastığı sizdiñ adam ğoy. Sarbazdarıñızdıñ erligine, mergendigine talasım joq. Äytse de, olardıñ adamgerşilik, kisilik deñgeyi, wlttıq sanası joğarı boldı dep aytu qiın-aq. Demek, siz qolastıñızdağı adamdarğa onday talap qoymağansız…
– Sen, Jağda, naymandı aytıp otırsıñ. Al, kerey men kerey soğıspap pa eken? – dedi Ospan osı twsta şıday almay. – Bir-birimizge qarsı pälen jıl soğısqan Dälelhan da, men de – kereymiz ğoy. Ol – şeruşi, men – molqı… Soñğı jıldarı Altay qazağı biriniñ etin biri jemedi me?
– Sizderdiki – soğıs qoy, ideyalar soğısı… Mwndayda ağayındı eki adam okoptıñ eki jağında soğısa beredi… Al qolğa tüsken twtqındı ruına qarap atıp tastau degen… – Jağda auzına layıqtı söz tüspey bögelip qaldı. – Endeşe, siz bastağan köterilistiñ jeñilis tabuınıñ bir sebebi osında jatır, Oseke. Jasağıñız – bir ğana kerey ruınan. Wranıñız – Jänibek… Sonda, Abılay qayda? Qabanbay men Bögenbay qayda? Jalpı, siz Kereyden basqa qazaq barın oyladıñız ba? İle men Tarbağataydıñ qazaqtarın öziñizge jau sanadıñız. Al, ata jwrt Qazaqstandağı neşe million qazaqtı «şoqınıp ketken» dep, esepke mülde qospaysız. Sonda sizdiñ qwldıqtan qwtqaram, azat etem dep jürgeniñiz – Altaydağı az ğana kerey ğana ma? – dep Jağda az-kem bögeldi de: – Oseke, sizdiñ basqa «qılmıstarıñızda» meniñ şaruam joq. Öz basım sizdiñ az qazaqtı ruğa jiktegeniñizdi eşqaşan keşire almaymın! – dep sözin ayaqtadı. Bwl da Jağdanıñ öz köñilinde köpten qordalanıp qalğan qıjıl bolsa kerek.
Äneukünnen beri tergeuşilerdi bet qaratpay kelgen Ospan osı jolı jauap tappay jeñildi. «Jüyrikke de bir tomar» degen osı da.
– Qayteyin, zamanım solay boldı ğoy. Men qaybir jetisip jürdi deysiñ, soñıma ileskenderdi ğana erttim ğoy! – dedi küñirene kürsinip.
Sonımen, bügingi tergeu ayaqtalğan. Qoştasar sät jaqındağanda Ospan asa bir kiriptarlıqpen, Jağdağa japaqtay qarap aldı da:
– Qazaqta «şaşı öskenniñ auılı käpir, tırnağı öskenniñ özi käpir» degen söz bar. Öziñ bilesiñ, bizge «arandalıp qalasıñ» dep kök temir wstatpaydı. Mine, kördiñ be, tırnağım ayudıñ tırnağınday bop ösip ketti. Ötkir bäkiñ bolsa tırnağımdı alıp berşi! – dedi qolqa salıp.
Ärine, bwlay isteu zañğa qayşı. Biraq Jağda twtqınnıñ aqtıq tilegin jerge tastay almadı. Ospannıñ tırnağı, şınında da, ösip ketken eken. Qaltasında qılpıp twrğan bäkisi bar edi. Orındığın jaqındatıp, Batırdıñ balanıñ bilegindey jwp-juan sausaqtarın bir-birden wstap otırıp, tırnağın ädemilep alıp berdi.
– Bärekelde! Tu-tu, qolım özimdiki bop qaldı ğoy! – dedi Ospan razı bolıp. – Bala-şağañnıñ igiligin kör! Äli jassıñ ğoy, Alla-tağala jolıñdı oñğarsın! Sen bügin mağan biraz qattı sözder ayttıñ. Biraq, senesiñ be, enesi tepken qwlınday eş jerim auırğan joq. Qayta, qışığan jerime däl tiip, rahattanıp qaldım… Tek, öziñe aytar bir ğana aqılım: tım elpildep, alğa tüsip ketpe. Elpildep alğa tüsken adam ana Dälelhanday-aq bolar. Kördiñ ğoy, artı ne boldı? Esiñde bolsın, bwlarğa dos bolıp ta, qas bolıp ta jaqpaysıñ, – dep az-kem bögeldi. – Al ökimetpen aradağı äñgimege kelsek, neniñ dwrıs, neniñ bwrıs ekenin keyin uaqıt körsetedi. Äzirşe sen ekeuimiz sızıqtıñ eki jağında twrmız ğoy. Aman bol! Jalpı, sarayıñ tüzu jigit körinesiñ… Men keleşekten kütem öz bağamdı. Ospandı bügingi senderden göri bolaşaq wrpaq dwrıs tüsinetin boladı… Al, endi ne aytam? Jaman ağañdı söge jamandama… Swrağan janğa sälem ayt! Bälkim, Ospannıñ közin körgen eñ soñğı qazaq sen bolarsıñ. Bwdan keyin körisemiz be, joq pa. Baqwl bol!
Ospan sonı aytıp, aydauıldıñ aldına tüsti. Jüyrik köñili bärin mölşerlep, bilip baradı eken. Osıdan keyin Jağda ekeui, şınında da, körise alğan joq.

– Vİ –

Soñğı künderi Ospandı eşkim mazalağan joq. Soğan qarağanda, tergeu-tekseru nauqanı ayaqtalğan siyaqtı. Ayttı-aytpadı, bwl tergeudi maylı işekşe sozıp, eze beretin ne bar, şınında? Qwpiya qoymasın aşam, anıq-qanığına jetem dep bas qatıratın emes, bäri belgili, bäri alaqanda. Bwğan Ospannıñ da qosqan ülesi az emes. Ärkim öz bilgeninşe kökparğa aynaldırmay, tımqwrsa bastan keşken oqiğalar qağazğa dwrıs tüssin degen oymen, tergeuşiniñ swraqtarına mümkindiginşe tolıq, äri şınayı jauap beruge tırıstı.
Iä, talay tergeuşiniñ aldınan ötti ğoy, osı bir aydıñ işinde. Ärtürli wlttıñ, är aluan minezdiñ adamdarı. Keybireuleri dünieni bir özi tirep twrğanday, özderin tım öktem wstaydı. Ospanğa qolğa tüsken twtqın, qorğansız miskin retinde tım joğarıdan qaraytındar da bar. Biraq, mwnıñ jan düniesine üñilgen, jağdayın wqqan biri joq. Tergeu kezindegi kekep-mwqau, mekersu, astamsu – sonıñ saldarı. Ne isteysiñ, ärkimniñ tärbiesi, tälim-minezi, kisiligi ärtürli. Mwnı wqqısı kelgen, el tağdırı üşin qayğırğan bir ğana adam boldı. Ol – polkovnik Jağda Babalıqov.
Şınında da, eñ soñğı Jağdamen aradağı äñgime Ospanğa biraz oy salıp ketti. Oqığannıñ atı – oqığan… Sol jigittiñ kökireginde köp tüyinşek jatır-au, şaması. Özi wlt tağdırı degendi, iisi qazaq degendi köp aytadı eken. Demek, onıñ da bayağı Alaş qayratkerleri siyaqtı wltşıl, millätşıl azamat bolğanı ğoy. Soğan oray, onıñ da ömir jolı, keyingi tağdırı oñay bolmas. Özi ruşıldıqtı ölerdey jek köredi eken. Qazaq ruğa bölinbey, ne körse de wltımen, wlısımen birge köru kerek dep sanaydı. Mwnısı – bwrın Ospan eskermegen närse. Mwnıñ Altay aymağınan aspay, tek kerey şeñberinde qalğanın Jağda qatelik dep taptı. Kördiñiz be, basqalar siyaqtı mwnıñ is-äreketin «qılmıs» demeydi, «qatelik» deydi. Demek, Ospannıñ wzaq jıl azattıq üşin alısqanı – ol üşin qılmıs emes, ädilet jolı. Özi köterilistiñ jeñilip qalğanına ökinetin siyaqtı ma, qalay? Ätteñ, batırdıñ qasında däl osı Jağda sekildi aqıl qosıp, keñes beretin sanalı jigitter bolmadı ğoy… Azattıq jolındağı küres Altayda ğana emes, İle men Tarbağatayda da ile-şala bwrq ete qalıp edi. Amal ne, köterilisşiler solardıñ basın qosa almadı ğoy. Bir jağınan orıstar kelip kilikti. Olar kömekke bergen qaru-jarağın bwldap, özimizge tizgin wstatpay, bar bilikti birden qolına alğan joq pa?! Ne kerek, qwrdımğa bet alğan dünie bodı ğoy bäri de…
Keşe Jağda «qatelikteriñiz köp boldı ma» dep swraydı. Köp bolğanda qanday! Alğan betimiz ayqın, jolımız sara, isimiz aq dep, bwlar qalğan dünieniñ dwrıs-bwrıstığına köñil audarmaptı ğoy. Jau joq jerden jau tauıp, dwşpandı qoldan jasağan kezderi de bolıptı. Äytpese, körşi aymaqta beybit otırğan qazaqtı şabu degen ne masqara! Al, bir qazaqtı kerey-nayman dep bölu – Jağda aytpaqşı, keşirilmes künä… Ospandı aqtasa, bir-aq närse aqtaydı. Ol – azattıq jolında basın bergeni, qazaq üşin qara laq bolıp, özin qwrbandıqqa şalğanı.
Sonda, Ospan öziniñ aqtıq sağatında kimderden keşirim swrauı kerek? Eñ aldımen öziniñ soñına ergen, teñsiz soğısta oqqa wşqan serikterinen keşirim swrağanı jön şığar. Azattıq – olardıñ da añsağan armanı edi. Sol üşin eş oylanbastan, Ospannıñ soñınan ilesti ğoy. Azattıqqa, bostandıqqa bastaydı, qwldıqtan qwtqaradı dep bwğan sendi ğoy esil erler. Keyin köterilisşiler jan-jaqtı qıspaqqa wşırap, sarbaz sanı azayıp, jeñisten ümit üzilgen kezde de qarulas dostarı mwnı tastap ketken joq. Aqtıq demderi tausılğanşa ata jaumen jan ayamay ayqastı… ümitterin aqtay almağanı üşin, jeñiske bastay almağanı üşin, sol erlerdiñ aruağı keşirer me eken özderiniñ baqıtsız sardarın?!
Köñilde aujal eter bir ğana jwbanış bar. Qazaqta azattıqqa jete almay armanda ötken – jalğız Ospan emes. Osıdan tura bir ğasır bwrın qazaqtıñ eñ soñğı hanı Kenesarı Aqpatşanıñ äskerine qarsı on jıl soğısqan eken. Ne ğajap, olar da Ospan siyaqtı on jıl tiresken… Aqırı sırtqı jaudıñ basımdığı, körşi elderdiñ satqındığı, ağayınnıñ ala auızdığı saldarınan sol sañlaqtar da şäyit bolıp, ömirden ozğan eken. Qayran han Kene! Erjürek inisi Naurızbaymen birge, soñınan ergen qanşama serikterimen birge… Keşegi Abılay hannıñ wrpağı – sol erlerdiñ aqıl-aylası, ädis-täsili jetpedi deysiñ be? Jau köptigin istedi ğoy onda da. Zamannıñ ağımı da solay boldı. Qazaqtıñ qaytqan bağı, orıstıñ örlegen ırısı… Ospan – sol han twqımı Kenesarı men Naurızbaydan äulie me? Qaşanda erkek toqtı – qwrbandıq. Qajet kezinde jauğa qarsı Ospan eldi köterip edi, el Ospandı köterdi. Şiñgil boyındağı qarapayım şaruanıñ balası az jılda «Ospan batır» atanıp, dañqı düniege jayıldı. Bir adamğa bwdan artıq ne kerek?!
Sonan keyin Ospan ömiriniñ aqtıq sağatında özimen otasqan äyelderinen, art jaqta tağdır talqısında qalıp bara jatqan balalarınan keşirim swrauı kerek şığar. «Ospannıñ äyeli», «Ospannıñ balası» atanu solarğa oñay boldı deysiñ be. Sol beybaqtar ünemi attıñ jalı, tüyeniñ qomında, bir rahat-tınım körmey ötti ğoy dünieden. Bäybişesi Mämeydi 1942-jılı bir balasımen Ospan üşin kepildikke wstap, Köktoğay türmesine qamağan. Ökimet äskeri partizandardan küyrey jeñilgen bir jolı audandıq saqşı bastığı on üş jasar Ibadollanı şeşesiniñ közinşe keskilep öltiripti. Äsili, Ospandı eriksiz atqa qondırıp, qandı kekke şaqırğan bir jağday osı edi. Al, Mämey sol swmdıq körinisten dertke şaldığıp, sodan qaytıp oñala almadı.
Osıdan keyin ağayındarı qolqa salıp, Ospandı molqınıñ bir jesiri Bayan swluğa üylendirgen. Ol da soğısta şäyit ketken erjürek sarbazdıñ jesiri bolatın. Qayran Bayan nağız er serigi bolarlıq jan edi ğoy. Sol Bayan kelgen soñ Ospannıñ üyine qwt-bereke, sän-saltanat ere kirgen. Oyhoy, dünie! Otasqan jeti jıl – jeti kündey bolğan joq, zulap öte şıqtı. Äzirlegen ası qanday dämdi, tigip kigizgen kiimi qanday qonımdı! Batırdıñ üyi köp wzamay nağız ordağa aynalğan. Söytken Bayanğa ne rahat körsetti bwl? Bosqın elmen birge qañğırtıp aparıp, Gansu ölkesiniñ bir qoynauına tastap ketti. Qazir közin jwmsa Bayanmen eñ soñğı qoştasqan säti elesteydi. Äppaq kimeşegin kir şalmağan, sol bayağı kerbez qalpı… Aqboz attı beldeuden şeşip, batırdıñ aldına köldeneñ tartıp twrğan şağı… Al, «bandınıñ wrpağı» atanıp, köztürtki bolatın balaların oylasa, jüreginiñ basına qan tolıp ketedi…
Şiñgildiñ boyında şarua bağıp ösken Ospan bir kezde bireu bilse, bireu bilmeytin qarapayım ğana soqa bastı jigit edi ğoy. Qazir bir özi birneşe adamğa aynalıp ketken sekildi. Bireuler «bandı» dep şulasa, ekinşi bireuler «batır» dep äspetteydi. Kimniñ auzına qaqpaq bolasıñ. Pendeniñ berer bağası, aytar tilegi ärtürli. Tek jaratuşı Allanıñ közi tüzu bolsın dep tileñiz. Ospan az ğwmırında bireuden alğıs alsa, tağı bireuden qarğıs alğan şığar. Qalayda, halıq aldında qarızdar ekeni ras. Qazaqta «Qasqır qarızın terisimen öteydi» degen söz bar. Endeşe, bwl da barşa qarızın bir basımen ötegeli twrğan joq pa?!
Qasqır demekşi, qazaqtıñ osı bir jırtqış añ turalı közqarası da qızıq. Qasqır qazaqtıñ malın qırıp ketedi, qoradağı qoyğa şabadı. Alayda, qazekeñ qorasın küzetken itten göri sol qasqırdı joğarı bağalaydı. Onı «dala serisi», «kökjal», «kök böri» dep ardaq twtatının qaytersiñ. «Qasqır da qas qılmaydı joldasına», «Ittiñ iesi bolsa, böriniñ täñirisi bar», «Er azığı men böri azığı jolda» dep onıñ sertke berik märttigin ülgi etedi. Sonda, kökjal börini sonşama biikke köterip twrğan ne närse? Erlik, qaysarlıq, taymas tabandılıq, sonan soñ erkindikke qwştarlıq. Bwl qazaqtıñ juındığa, süyek-sayaqqa semirgen, bası baylaulı itten göri dala serisi Kökjaldı artıq köretini sodan. Ospan da sol közqarasta. Eger oğan Allanıñ bwyrığımen qalayda hayuan boludı jazsa, ol eş oylanbastan Kökjal qasqırdı tañdar edi.
Öziniñ hatşısı Qwniyaz molda bir kitaptan oqıdım dep, bir qızıq tämsil aytıp berip edi. Sol esinen şıqpaydı. Äsili, qasqır men ittiñ tüp atası bir ğoy. Kele-kele araları alşaqtap, biri it, ekinşisi qasqır bolıp ketse kerek. Qasqır öziniñ ormanında, tüz dalasında qalıp qoyğanda, it adamdı jağattap, qora küzetip, üy qızmetşisine aynalğan… Sodan künderdiñ küninde it pen qasqır orman işinde wşırasıp qalıptı. Körispegeli köp bolğan tuıstar bir-birinen hal swrasıp, jağday bilisedi. Qasqır talaydan när tatpay, ayazda bürseñdep, jüdep jürgen körinedi. It odan göri qoñdı, jaña ğana itayaqtan toya as işip şıqqan.
– Bizdiñ haldi körip twrsıñ ğoy, sol bayağıday dala kezip jürgenimiz. Keyde auızğa birdeñe tüsedi, keyde täulik boyı aş jüresiñ. Birde toq, birde joq tirşilik, – deydi qasqır sır jasırmay.
– Al, bizde toqşılıq! – deydi it birden maqtanğa köşip. – Ünemi jılı-jwmsaq jegenge azuım mwqalıp, jağım jwqarğanı bolmasa, jağdayım jaman emes. Tamaq – baydan, ölim – qwdaydan. Qojayınnıñ qolı aşıq, özderinen qalğan tamaqtı aldıma üyip tastaydı. Jauın-şaşında toñbaymız, jıp-jılı üyşigimiz bar.
– Sonda, sen qorada ne qızmet isteysiñ? Atqaratın mindetiñ ne?
– Jwmıs jeñil, – deydi it. – Böten bireu körinse, ürip dıbıs beresiñ. Qorağa wrı-qarını jolatpaysıñ…
– Apıray, ä… Barıp köretin eken! – deydi qasqır qızığıp. – El közine tüsirmey, meni sonda ertip barsañ qaytedi?
It tüzde ösken tuısqanın qorasına ertip keledi. Aytsa aytqanday, sañğırağan sändi qora-jay…
– Mınau – meniñ üyşigim, – deydi it qarağaydan qiğan baspanasın körsetip, – Mınau – as işetin itayağım…
– Al, mınau ne? – deydi qasqır qazıqqa baylanğan şınjırdı körsetip.
– A-a, mınau ma? Bwl – meniñ şınjırım ğoy… Bir jaqqa qañğırıp ketedi dep, kündiz meni osında baylap qoyadı…
Osını estigende, Qasqırdıñ twlaboyı türşigip, selt ete qaladı.
– E-e, bosağada baylaulı twram de… Bauırım-au, bostandığıñdı satıp, kün körip jür ekensiñ ğoy! Bwl bizdiñ böri äuletine qol emes eken. Aş jürsem de azattığım artıq! – dep Qasekeñ ormanğa qaray jorta jönelipti…
Osı äñgimeni estigeli, azattıq, bostandıq degen söz şıqsa bolğanı, Ospannıñ köz aldına qasqır elesteydi. Sonan soñ, ünemi jadınan şıqpaytın tağı bir körinis bar… Äli esinde, Molqı işinde Ospanmen atalas Düyseke degen añşı boldı. Añdı qaqpan qwrıp ta wstaydı. Qwmay qosıp, jüyrik atpen soğıp ta aladı. Odan qalsa, biratar berdeñke mıltığı bar. Düysekeniñ atqan oğı, äy, bir jañılıs bolmasa, jerge tüse qoymaydı. Sol Düyseke bir jılı küzde, el qıstauğa qonğan şamada bir qasqırdı tiridey wstap äkeldi. Äbden öşikken, kegi ketken qasqır bolsa kerek. Öristegi malğa şauıp, qoradağı talay qoydı tamaqtağanı öz aldına, Düysekeniñ auıl mañına arqandap qoyğan atın jarıp ketipti. Jazda jaylauğa qwr jiberip, küzge qaray jaratıp, añğa minetin jüyrigi… Düysekeniñ kektenip, öşikkeni sonşa, jemtikke qaqpan qwrıp, älgi Kökjaldı qoymay jürip wstaptı. Jäy soğıp alğanğa kegi qaytpaytın bolğan soñ auılğa äkelip, jwrttıñ közinşe terisin tiridey sıpırıp almaq.
Qasqırdıñ tört ayağın buıp, auzın twmıldırıqtap äkelgen eken. Sonıñ özinde iis alğan auıl itteri mañına jolamay jan-jaqqa bezip ketti. Ärine, bwl erigip otırğan auıl adamdarına taptırmas ermek boldı. Auıldıñ bar balası añşınıñ aulasında. Ospannıñ es bilip qalğan on jastağı kezi ğoy. Düysekeniñ är qimılın bağıp, qaşan qasqırdıñ terisin irep bolğanşa, mizbaqpay qarap twrğanı esinde. Sonda qattı tañ qalğanı – auzı buulı, tört ayağı keruli Kökjaldıñ terisin sıpırıp bolğanşa ıñq etip, dıbıs şığarmauı. Düyseke aldımen jırtqıştıñ tört sirağın bwşpaqtap, sonan soñ bas terisin ürep, biteu terini moynına taman şığarıp aldı da, keude twsın qwyrığına qaray bir-aq sıpırdı. Qwyrıqtı terige jibergende, jalañaş denede bir twtam qwymışağı ğana qaldı… Toba, qasqır äli tiri eken. Ayağın bosatqanda ornınan wşıp twrdı. Basında öz denesin biley almay tältirektep biraz jerge bardı da, birte-birte es jinap, älden uaqıtta qıstaudıñ tübindegi toğayğa qaray sendelektep twra jügirdi. Alğaşqı qırbaq jausa da, äli ayaz tüse qoymağan küzdiñ şuaqtı künderiniñ biri bolatın. Artınan malşılar aytıp jürdi, jalañaş qasqır auıldan wzap, bir-eki beldi asıp barıp jığılsa kerek. Älgi «Qasqır qarızın terisimen öteydi» degenniñ bir mısalı osı boldı.
Twtqınğa tüskeli Ospan özin sol Düyseke ağası terisin tiridey sıpırğan qasqırğa wqsatadı. Tergeuşilerdiñ aytuınşa, mwnıñ moynında da köp adamnıñ qan qarızı bar körinedi ğoy. Özin eş qinalıssız qwrbandıqqa şalsa, batırdıñ altın bası sol qarızın öteuge tatımay ma?!
Ospan türmede jatqanda da bes uaqıt namazın üzgen joq. Keyde däret alatın su bolmay qalğanda dembi qağıp, namazğa jığılıp jür. Alla-tağala bağınıştı qwlın qanşalıq qoldaytının kim bilsin, bwl äyteuir jaratuşığa jalbarınudan tanbay keledi. Ospannıñ kamerasına tamaq äkelip, däret sındıratın kübini auıstırıp jüretin qartañdau düngen bar edi. Bes uaqıt namaz oqitın twtqınğa özinşe jan tartıp, keyingi kezde däret alatın qwman da kirgizip jürgen-di. Özi eptep qazaqşa söyleydi. Sol bügin keşki tamaq äkelip, küybeñdep säl bögeldi de, Ospannıñ qasına jaqındap:
– Batır, sizge eskertti me? Erteñ aşıq sot boladı, ükim orındaladı, – dedi kübirley til qatıp. – Bügin imanıñızdı aytıp, qaza bolğan namazıñız bolsa oqıp alıñız.
– Aşıq sot qayda boladı eken, bilmediñiz be? – dedi Ospan eleñ etip.
– Aytpaydı… Qala sırtında bolsa kerek. Qorıqpañız. Siz nağız şäyitsiz ğoy, imanıñız kämil! – dedi düñgen esikke qaray bettep bara jatıp.
Iä, sonımen bwl kütken sättiñ de jaqındap qalğanı ğoy. «Neniñ de bolsa tezi igi» deydi qazaq. Jaqsılıqtı da, jamandıqtı da wzaq sarılıp kütkennen göri, sonıñ tezirek bolğanı jaqsı. Mwnı Ürimjige äkelgende, naurızdıñ ortası edi. Qazir säuir ayı ayaqtap qalğan joq pa? Aradağı bir jarım ay, swraqqa jauap tauıp, uäjden jeñilmey salğılasumen ötti. Bir esepten, bwl da bir bitken is boldı. Batır tergeuşilerdiñ kömegimen ötken ömirine barlau jasap, bastan keşken jaylardı tağı bir ret saraptap şıqtı. Demek, qamauda ötken bwl uaqıttı da ömirdiñ asa qajetti bir bölşegi deuge boladı.
Ospan sol küni keşte älsin-äli dwğa oqıp, iman keltirumen boldı. Toğız rakağat Jasih namazın asıqpay, wzaq oqıp bolğan soñ, qolın jayıp dwğa qıldı.
– Ua, paruardigar! – dep jalbarındı jaratuşığa. – Öziñ jaratqan qwlıñ edim ğoy. Ömirdiñ soñğı sätinde küş-quat ber mağan… Öziñnen basqa järdem küter kim qaldı mende? Eki düniede öziñ jar bol! Mwsılmanğa qılday qiyanat jasağam joq, jan balasın ädeyilep öz qolımmen öltirgem joq. Al, soğısta adam qanı köp tögilse, onı künağa jaza körme, Alla-Tağala! Men soğıssam da öz basımnıñ igiligi üşin emes, din üşin, qazaq degen sorlı halıqtıñ bolaşağı üşin soğıstım ğoy… YA, Alla, öziñ marhamatıñnan qwr qaldırma!
Qazir säuir ayınıñ soñı, kün wzarıp qalğan kez. Birer sağat qana köz ilindirgen Ospan tañ namazın erte oqıdı. Erteñgilik şaydı da bügin kündegiden erte äkelipti. Sol şaydı işer-işpesten, dälizde dabır-dwbır molayıp, topırlağan ayaq dıbısı jiilep ketti. Jendetter şığar däu de bolsa. Şegirtkedey şerik seni endi on qadam jerden közdeytin boladı… Ospan alıs bir saparğa attanatın kisişe, barqıt tıstı küpisi men Bayan tigip bergen şoşaq töbeli kerey tımağın küni bwrın kiip aldı.
Bwl soñğı saparğa iştey wzaq dayındalğanı sonşalıq, qazir batırdıñ jüzinde qorqınış, ürey degenniñ izi de joq edi. Özderinşe tüsterin suıtıp, qaruların kezep, satır-swtır kirip kelgen äskerler twtqınnıñ jımiıp külip otırğan türin körip, «Osı biz basqa bir kamerağa kirip ketken joqpız ba» degendey tañdanıp twrıp qaldı.

2011 j. 1-25 naurız.

Qabdeş Jwmadilov

zheruiyq.kz