“Шығыс Түркістан мәселесін” қытайға оң шешіп берген саясаткері Жаң Жыжұң (张治中).

“شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىن” قىتايعا وڭ شەشىپ بەرگەن ساياساتكەرى جاڭ جىجۇڭ (张治中).

| Jan 22, 2018

تسين ۇكىمەتى قۇلاپ ۇلتشىل-دەموكرات قىتايدىڭ ءبىرىنشى رەسپۋبيليكاسى ورناعان سوڭ تسين قۇرامىندا ديپلومات نەمەسە تسين-ءنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جۇمىس جاساعان كادرلارى جاڭا قىتاي رەسپۋبيليكاسىنىڭ وكىلەتتى ەلشىسى نەمەسە سىرتقى ىستەر ءمينىستىرى بولىپ شىعا كەلدى. اراسىندا گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ىشكى-سىرتقى بارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەندەرى دە بار. سىرتقى قالقا ۇكىمەت قۇرىپ تاۋەلسىزدىگىن يىعىلان (جاريا) ەتكەن سوڭ جانە ورتالىق ازيادا جاڭا وداقتاس رەسپۋبيليكالار پايدا بولعان سوڭ بارلىق ستراتەگيالىق نازار قازاقتارعا اۋعانى تاريxي شىندىق ەدى. بۇنى 1912-1922 جج اراسىنداعى قازاقتارعا ۇستانعان ساياساتىنان اڭعارۋ قيىن ەمەس. وسى ون جىلداعى قىتايدىڭ قازاقتار تۋرالى ۇستانىمى بىرقانشا ديسسەرتاتسسيالىق عىلمي تاقىرىپقا جۇك بولارى انىق. جالپى ءبىرىنشى قىتاي رەسپۋبيليكاسى كەزىندە نان كيندە (南京) سۋن ياتسەننىڭ (孙中山) جەكە قابىلداۋىندا بولعان العاشقى قازاقتار سوڭىرا ءبىربولىم وقۋشىلاردى اسكەري وفيتسسەرلەر گيمنازياسىنا قابىلداۋىنان تارتىپ گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتىنىڭ شەرديمان وسپانۇلى، قامزا ءشومىشبايۇلى، دالەلقان جانىمقانۇلى، قادۋان مامىربەكقىزى ت.ب قازاق دەپۋداتتارى مەن ۇلت دەلاگاتتارىن قابىلداۋىنا دەيىنگى 40 جىلدى ءبىز تىم اشىپ ايتا الماي ءجۇرمىز. اقتاردىڭ التاي، قۇلجا، ءۇرىمجى-شونجىداعى بۇلىگى، الاش وردا وكىلدەرىنىڭ شاۋەشەكتەگى كىشى قۇرىلتايى، ورتالىق ازياداعى ۇلتتىق رەسپۋبيليكالاردىڭ قۇرىلۋى تاعىسىن تاعى تاريxي داتالاردا قىتاي سىرتقى ىستەر مينىستىرلىگى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى قازاقتار تۋرالى “قۇپيا مالىمدەمەنى” ورتالىق ۇكىمەتكە قارشا بوراتقان-دى. بۇنىڭ شەت جاعاسىن ياڭ زىڭشيننىڭ “قاتەلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ۇيىندە جازىلعان شىعارمالارى” مەن جەكە ەستەلىك “بۋگوجاي” جازبالارىنان تابا الاسىز. قازاقتىڭ اقتارمەن، الاشپەن، ورتالىق ازياداعى رەسپۋبيليكالارىمەن بىرىگىپ تەرريتوريا ماسەلەسىن قۋزاۋىنان قالاي الاڭداعانىن ونىڭ اۋزىنان بىلە الاسىز. جالپى ءبىرىنشى قىتاي رەسپۋبيليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ سوڭى وتە ءساتسىز بولدى دەۋگە بولادى. بىراق شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىندە xالىقارا مەن سوۆەت وداعىنىڭ ساياسي پيعىلىن ۇتىمدى پايدالانىپ ءوز پايداسىنا شەشىپ الدى. ال، دايىن اسقا تىك قاسىق بولعان كوممۋنيست قىتايلار (共产党) ۇلتشىل قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى جولى مەن شىلاۋىنان 1972-ءشى جىلعا دەيىن شىعا المادى. كوممۋنيست قىتايلار قۇرامىندا الەمدىك گەوساياساتتى جاقسى بىلەتىن وقىعان ساياساتكەر نەمەسە ديپلومات از بولعاندىقتان فورموزعا (台湾) قاشپاي قۇرالىن تاپسىرىپ باعىنعان كوپتەگەن مامانداردى ولتىرمەي قايتا ماڭىزدى جۇمىستارعا قويۋعا ءماجبۇر بولدى. سولاردىڭ ءبىرى- قىتايدىڭ باس اۋرۋى “شىعىس تۇركىستان ماسەلەسىن” قىتايعا وڭ شەشىپ بەرگەن ساياساتكەرى جاڭ جىجۇڭ (张治中).

قىتايدىڭ ۇلتتىق رەسپۋبيليكا داۋىرىندەگى سىرتقى ساياساتى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قازاقتار تۋرالى تاريxي مالىمەتى قىتاي قازاقتارى تۋرالى تىڭ دەرەكتەردى ءالى دە بولسا اشپاي بۇعىپ ساقتاپ وتىر. الدا-جالدا ول اقيقاتتار اشىلىپ جاتسا قىتاي قازاقتارىنىڭ مادەني، ساياسي ءھام الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر شىعاتىنى انىق. جانە بۇنى گومەنداڭ-سوۆەت قاتىناستارىنىڭ قازاقتارعا ىقپالى دەپ ايىرىم زەرتتەۋگە دە ابدەن بولادى. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارامىن گومەنداڭ (国民党) ۇكىمەتى كەزىندە ۇقك-دا ىستەگەن قىتايلاردىڭ كوبى اتىلدى، ۇرىمجىدە وسپانمەن قاتار تۇرىپ اتىلعاندارى دا بار. ال، كەيبىرى كوممۋنيست قىتايدىڭ (共产党) ۇقك قۇرامىندا قايتادان جۇمىس اتقاردى. ولار كەيىن 1954-58 جج، 1960-62 جج، 1966-76 جىلدارى نەشە مىڭ قازاقتىڭ اتىلىپ كەتۋىنە، تۇتقىندالۋىنا، ماڭىزدى جۇمىستان قاعىلۋىنا ۇلكەن كەسىرى ءتيدى. بۇنى الدا كەڭەيتىپ جازامىن…

Eldeç Orda

Kerey.kz

تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»

kerey.kz

بۇل داعاندەل، باقاناس ولكەسىنەن شىققان بي ءۇيسىنباي جانۇزاقۇلى حاقىندا قۇراستىرىلىپ جازىلعان كىتاپ. تىڭ تولىقتىرىلعان ەڭبەكتە بولىس الدەكە كۇسەنۇلى، داعاندەلى بولىسىنىڭ باسشىلارى مەن بيلەرىمەن قاتار ءابدىراحمان ءالىمحانۇلى ءجۇنىسوۆ سىندى ايتۋلى تۇلعالار جايلى اڭگىمە قوزعالعان. ولاردىڭ ەل الدىنداعى ەڭبەكتەرى، بيلىك، كەسىم – شەشىمدەرى، حالىق اۋزىندا قالعان قاناتتى سوزدەرى مەن ءومىر جولدارى، اتا – تەك شەجىرەسى قامتىلعان. سونىمەن قاتار مۇراعات دەرەكتەرىندەگى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن. كىتاپقا ەسىمى ەنگەن ەرلەردىڭ زامانى، ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى تۋرالى جازىلعان كەي ماقالالار، جىر –داستاندار، ۇزىندىلەر ەنگەن. كىتاپ قالىڭ وقىرمان قاۋىمعا ارنالعان. تۇرسىن جۇمانباي «ءۇيسىنباي كىتابى»، - جەبە باسپاسى، شىمكەنت قالاسى.134 بەت تولىق نۇسقاسىن تومەندەگى سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىز. ءۇيسىنباي كىتاپ kerey.kz
تاريح عىلىمى قازىر ەزوتەريكالىق توپتاردىڭ مەنشىگىندە

kerey.kz

شىعىستانۋشى-تاريحشى ءومىر تۇياقبايدىڭ بۇرىندا دا «قازاققا قانداي تاريح كەرەك؟ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جاسالعان تاريحي ميستيفيكاتسيالار حرونيكاسى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىن (22.05. 2025. Zhasalash.kz) وقىپ ەم. ريزا بولعام. جاقىندا ءو. تۇياقبايدىڭ «قازاقستاندا تاريحي بۇرمالاۋلار مەن ميفتەرگە توسقاۋىل قويۋدىڭ جولدارى» (02.10. 2025. Zhasalash.kz) اتتى تاعى ءبىر ماقالاسىمەن جانە تانىستىق. وتە وزەكتى ماسەلەنى كوتەرىپتى. تاريحتا ورىن الىپ جۇرگەن جاعىمسىز جايتتار تۋراسىندا وي تولعاپتى. جۋرناليستەردى، بلوگەرلەردى ايىپتاپتى. تاريحتان ارنايى كاسىبي دايىندىعى جوق، ءبارىن ءبۇلدىرىپ بولدى دەپ. كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋدىڭ ناقتى جولدارىن ۇسىنىپتى. بۇعان دا كوڭىلىمىز بەك تولدى. ايتسە دە تاريحتى بۇرمالاۋعا، ءوز وتىرىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا تەك جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەر عانا ەمەس، «ارنايى كاسىبي دايىندىعى بار» «تاريحشىلاردىڭ» دا «زور ۇلەس» قوسىپ جاتقانىن بايانداپ، ايتىلعان پىكىردى ودان ءارى ءوربىتىپ، جالعاستىرايىق.
«العاشقى كىتاپ» دەرەكتى بەينەفيلمى

kerey.kz

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت كوميتەتىنە قاراستى ۇلتتىق كينونى قولداۋ مەملەكەتتىك ورتالىعىنىڭ تاپسىرىسىمەن «JBF company» كومپانياسى سەمەي قالاسىندا، شىڭعىستاۋ وڭىرىندە، الماتى وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىندا «العاشقى كىتاپ» اتتى دەرەكتى بەينەفيلم تۇسىرۋدە. دەرەكتى فيلم ابايدىڭ 1909 جىلى سانكت پەتەربۋرگتەگى يليا بوراگانسكي باسپاسىندا باسىلعان العاشقى شىعارمالار جيناعىنىڭ جارىق كورۋىنە ارنالادى. ۇلى اباي مۇراسىنىڭ قاعاز بەتىنە تاڭبالانۋ تاريحىن باياندايدى. قازىرگى ادامدار بۇرىنعى ۋاقىتتىڭ، اباي زامانىنىڭ ناقتى، دەرەكتى بەينەسىن، سول كەزدەگى ادامداردىڭ الپەتىن، كيىم ۇلگىسىن كوز الدارىنا ەلەستەتۋى قيىن. كوپشىلىكتىڭ ول ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى تەاتر مەن كينوفيلمدەردەگى بۋتافورلىق كيىمدەر مەن زاتتار ارقىلى قالىپتاسقان. الايدا اباي ۋاقىتىنداعى قازاق تىرشىلىگى، قازاقتاردىڭ بەت-الپەتى، كيىم كيىسى، ءۇي – جايى، بۇيىمدارى تاڭبالانعان مىڭداعان فوتوسۋرەتتەر ساقتالعان. بۇلار رەسەي، تۇركيا، ۇلىبريتانيا
جالبىرۇلى قويباس جايىنداعى كۇماندى كوڭىرسىك اڭگىمەلەر

kerey.kz

1. اماندىق كومەكوۆتىڭ ايتىپ جۇرگەنى – ايعاقسىز بوس سوزدەر قازاقستاننىڭ باتىس ايماعىندا عۇمىر كەشكەن ونەرپازدىڭ ءبىرى – جالبىرۇلى قوجانتاي جايلى سوڭعى كەزدە قيسىنى كەلىسپەيتىن نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر ءورىپ ءجۇر. مۇنىڭ باسىندا تۇرعانداردىڭ ءبىرى – اماندىق كومەكوۆ. بۇرىندا دا ونىڭ، باسقا دا كىسىلەردىڭ ەلدى اداستىراتىن نەگىزسىز سوزدەرىنە بايلانىستى ناقتى دالەلدەر كەلتىرىپ، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن اتاۋمەن تۇزگەن سىن ماقالامىزدى رەسپۋبليكالىق «تۇركىستان» گازەتى (28.09. 2023 جىل) ارقىلى جۇرت نازارعا ۇسىنعانبىز-دى. الەۋمەتتىك جەلىدە ازامات بيتان ەسىمدى بلوگەردىڭ جۋىردا جاريالاعان ۆيدەو-تۇسىرىلىمىندە ا. كومەكوۆ ءوزىنىڭ سول باياعى «الاۋلايىنە» قايتا باسىپتى. ءسوزىن ىقشامداپ بەرەيىك، بىلاي دەيدى ول: «1934 الدە 1936 جىلى (؟) ماسكەۋدە وتكىزىلەتىن
ستالين اجال اۋزىنا تاستاعان قازاقتىڭ اتتى اسكەرى

kerey.kz

وسى ۋاقىتقا دەيىن قۇپيا ساقتالىپ كەلگەن 106-قازاق اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دەرەكتەرى ەندى بەلگىلى بولا باستادى. 1942 جىلى ديۆيزيا اقمولادا جاساقتالىپتى. اسكەري شالا دايىندىقپەن جاساقتالعان ديۆيزيا 1942 جىلدىڭ مامىرىندا، حاركوۆ تۇبىندەگى قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋعا بۇيرىق بەرەر الدىندا، 4091 ساربازعا 71مىلتىق، ياعني 7 ادامعا ءبىر مىلتىق جانە بارىنە 3100 جارىلعىش وق ء–دارى ءبارىلىپتى. قازاق بوزداقتارىن قارۋسىز جالاڭ قىلىشپەن ولىمگە جۇمساۋى – «گيتلەرمەن سالىستىرعاندا ستالين سولداتتاردى ولىمگە 8 ەسە كوپ جۇمسادىنىڭ» ايعاعى (ميحايل گارەەۆ، اسكەري اكادەميادان.2005 جىل). ء“تورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ 2016 – جىلعى مامىردىڭ 28-جۇلدىزىنداعى سانىندا شەتەلدىك ارحيۆتەردەن الىنعان ۆيدەوسيۋجەتتەگى 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسى جونىندەگى نەمىس وفيتسەرىنىڭ ايتقانى: «نە دەگەن قىرعىز (قازاق) دەگەن جان كەشتى باتىر حالىق، اتقا ءمىنىپ، اجالعا قايمىقپاي جالاڭ قىلىشپەن تانكتەرگە