تەڭگە اينالىمعا شىقپاس بۇرىن قازاقستان سوڭعى ساتكە دەيىن رەسەيدىڭ رۋبل ايماعىندا قالۋعا تىرىستى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ “عاسىرلار توعىسىندا” اتتى كىتابىندا ءرۋبلدى ساقتاپ قالۋعا دەگەن ۇمتىلىسىن “رۋبل ايماعىنىڭ بۇزىلۋى (ورتاق ۆاليۋتا – رەد.) تمد ەلدەرىنەن الشاقتاۋدى تەزدەتەر ەدى. ال قازاقستان بۇعان دايىن ەمەس ەدى” دەپ تۇسىندىرەدى. كىتاپتا نازارباەۆ “1992 جىلى رەسەيدە بارلىق باعا بوساتىلدى. سول كەزدە ىسكە كىرىستىك. مەن قازاقستان ۆاليۋتاسىن شىعارۋدى باستاۋ تۋرالى قۇپيا جارلىققا قول قويدىم” دەپ جازدى. الايدا ازاتتىق تىلشىسىمەن سۇقباتتاسقان جوعارعى كەڭەستىڭ سول كەزدەگى توراعاسى سەرىكبولسىن ءابدىلدين تەڭگە شىعارۋ ىسىندە ايتارلىقتاي قۇپيا بولماعانىن ايتادى.
كەشىككەن تەڭگەنىڭ شيرەك عاسىرلىق جولى
ازاتتىق: - “تەڭگە وتە قۇپيا جاعدايدا دايىندالدى” دەگەن سوزدەر بار. 1993 جىلى قىركۇيەكتە رەسەيلىك “روسسيسكايا گازەتاعا” بەرگەن سۇحباتىڭىزدى وقىدىم. سۇحباتتا قازاقستان ءوز اقشاسىن شىعارۋعا دايىندالىپ جاتقانى جايلى اشىق ايتىپسىز. تەڭگە قۇپيا تۇردە دايىندالدى ما؟
سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - قۇپيا دەگەن مالىمەت وتىرىك. سەبەبى ول كەزدە تەڭگەنى دايىنداۋ جوعارعى كەڭەستىڭ قۇزىرەتىنە كىرەتىن. ويتكەنى ۇلتتىق بانك توراعاسى مەن مينيسترلەردىڭ ءبارىن جوعارعى كەڭەس بەكىتەتىن. تەڭگەنى دايىنداۋ جۇمىسىن جوعارعى كەڭەس ءوز بەتىنشە، ەشكىم ايتپاي-اق باستادى. دەپۋتات تيمۋر سۇلەيمەنوۆ ديزاينىن جاسادى. ساۋىق تاكەجانوۆتىڭ (دەپۋتات – رەد.) جوعارعى كەڭەستەگى ەكونوميكالىق رەفورمالارمەن شۇعىلداناتىن كوميتەتىنە اقشا دايىنداۋدى جۇكتەدىك. كوميتەتتىڭ جۇمىسى ءوز ارامىزدا اشىق ءجۇردى. تورالقادا قارالعان تەڭگەنىڭ جۇمىسى جۇرتقا دا تارايدى عوي. ال كەيىنىرەك تەڭگە دايىنداۋ جۇمىسى تۋرالى پرەزيدەنتكە باياندادىم. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سونداعى رەاكتسياسى وسى كۇنگە دەيىن ەسىمدە ساقتالىپتى. “ويباي، ونى ەلتسين ءبىلىپ قويسا قايتەمىز” دەدى. سەبەبى ول بوريس ەلتسينمەن (1991-99 جىلعى رەسەي پرەزيدەنتى – رەد.) “رۋبل ايماعىندا بولامىز” دەگەن اڭگىمەنى باستاپ جۇرگەن ەدى. ال ءبىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن ءوز ۆاليۋتاسى بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرىپ، ەشكىمنەن جاسىرماي-اق [جۇمىس] ىستەگەنبىز. ول كەزدە رەسەي ورتالىق بانكىنىڭ توراعاسى ۆيكتور گەراششەنكونى وتە جاقسى تانيتىن ەدىم. ول قازاقستان سۇراعان اقشانى بەرىپ تۇردى. ءبىر جولى “سەريك ابديلداەۆيچ، ءوز اقشالارىڭىز قاشان بولادى؟” دەپ قالجىڭدادى. مەن “جۇمىس ىستەر جاتىرمىز” دەدىم. ال “قۇپيا” دەپ جۇرگەندەرىنىڭ دە ءبىر سەبەبى بار.
ءبىر كۇنى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى “تەڭگەگە قانداي بەلگى قويامىز؟” دەپ سۇرادى. “ديزايننىڭ ءبارىن كورىڭىز” دەدىم. ول “پرەزيدەنتتىڭ سۋرەتىن سالايىق دەگەن دە ۇسىنىس بار ەكەن عوي” دەپ كۇلدى. “وسى زاماندا ءتىرى پاتشانىڭ سۋرەتىن سالاتىن مەملەكەت كورگەنىم جوق” دەپ مەن دە كۇلدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ “تەڭگەنىڭ ديزاينىن ەرىك اسانباەۆ (قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى – رەد.) قاراسىن، ساعان قاراعاندا بوس قوي” دەگەن سوڭ كەلىستىم. اسانباەۆ پەن تاكەجانوۆ بىرىگىپ، تەڭگەنىڭ سۋرەتتەرىن جاساعان ءبىر ۋاقىت بولدى. سول ۋاقىتتى كىمنىڭ سۋرەتىنىڭ شىعاتىنى قۇپيا بولدى. جۇرت “تەڭگە قۇپيا جاسالدى” دەپ سونى ايتىپ جۇرگەن بولار.
ازاتتىق: - تەڭگەگە پرەزيدەنتتىڭ سۋرەتى باسىلماي قالدى ما؟
سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - كەيىن ءبىر اڭگىمەلەسكەندە “مىنالار مەنىڭ سۋرەتىمدى ۇسىنىپ وتىر” دەپ تاعى دا ايتتى. “نە دەدىڭىز؟” دەپ سۇرادىم. پرەزيدەنت ء“الى ەرتە” دەپ كۇلىپ جاۋاپ بەرىپتى.
ازاتتىق: - تەڭگە 1993 جىلدىڭ كوكتەمىندە دايىن بولعان ەكەن. بىراق سوعان قاراماستان قازاقستان قىركۇيەكتە رەسەي ءرۋبلىنىڭ ايماعىندا قالۋ جونىندە كەلىسىم جاساساۋعا ۇمتىلدى. بىراق كوپ ۇزاماي تەڭگە اينالىمعا شىقتى. وسى ارالىقتا نە بولدى؟
سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - “رۋبل ايماعىندا بولامىز” دەگەن – قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ يدەياسى. ال جوعارعى كەڭەس ء“تول اقشامىز بولۋى كەرەك” دەگەن ۇستانىمدا بولدى. از-ماز كەشىگىپ شىققانى دا سودان بولار. جۇرت “ۆاليۋتا جاساۋ ءۇشىن انگلياعا تولەيتىن اقشامىز بولمادى” دەپ تە ايتىپ ءجۇر. ول كەزدە اقشا بار ەدى. شەتەل ۆاليۋتاسى از بولدى. بىراق رەسەي ۇكىمەتى دە، رەسەي بانكى دە سۇراعان اقشامىزدى بەرىپ وتىردى. جالپى، رەسەي “تاۋەلسىزدىك الساڭدار ءبىرجولا كەتىڭدەر” دەگەن ساياسات ۇستاندى. “ورتاق اقشامەن جۇمىس ىستەيىك” دەگەن، مەنىڭ ويىمشا، انىعىن كەسىپ ايتا المايمىن، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ يدەياسى.
ازاتتىق: - 1993 جىلى قىركۇيەكتە قازاقستان رەسەيمەن ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى كەلىسىم جاساسۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەندە، وزبەكستان ءوز ۆاليۋتاسىن شىعاردى. قازاقستاننىڭ باسقا دا كورشىلەرى ءوز ۆاليۋتاسىن اينالىمعا ەنگىزدى. بۇل ەلدەردە اينالىمنان شىعىپ قالعان، كەرەكسىز “سابان اقشانىڭ” ءبارى قازاقستانعا كەلدى عوي؟
سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - رەسەي دە اقشاسىن وزگەرتتى. 1993 جىلعا دەيىنگى شىققان اقشانى پايدالانۋدان باس تارتىپ، “ول اقشانى العىسى كەلگەندەر الا بەرسىن” دەدى. سابان اقشانىڭ كوپشىلىگى قازاقستانعا كەلدى. سوندىقتان بىزگە جۇمىس ىستەۋ وتە قيىن بولدى. اقشا بار، قۇنى جوق. سول سەبەپتى 1993 جىلدىڭ اياعىندا جوعارعى كەڭەس زاڭ قابىلداپ، سول زاڭ بويىنشا ۇلتتىق تەڭگەمىزدى جاريالادىق.
ازاتتىق: - قاراشانىڭ 15-ءى كۇنى تەڭگە قولىڭىزعا تيگەندە قانداي اسەردە بولدىڭىز؟
سەرىكبولسىن ءابدىلدين: - تەڭگەنى ودان بۇرىن دا قولىما ۇستادىم. ويتكەنى تەڭگەنى جاساعان فابريكا پرەزيدەنتكە، جوعارعى كەڭەس توراعاسىنا – ماعان جانە پرەمەر-مينيسترگە دەپ ءۇش-ءتورت البوم جاساپ بەرىپتى. ول البوم مەندە وسى كۇنگە دەيىن بار. جاقسى شىققانىنا قۋاندىق. تەڭگەنىڭ اينالىمعا شىعۋى قيىن بولعان جوق.
ازاتتىق: - سۇحباتىڭىزعا راقمەت!
ازات ەۋروپا / ازاتتىق راديوسى
پىكىر قالدىرۋ