|  |  | 

Суреттер сөйлейді Тарих

Шарқи Түркістан уақытша респубиликасының бірбөлім әскери адамдары

 

 

46089055_1235689256594659_4159898215287619584_n

 

Шарқи Түркістан уақытша респубиликасының бірбөлім әскери адамдары.

 

Нүсіпқан Көнбай, Зунун Тайпов, Фотий Иваонвич Лескин, Сопаxун Сувров, Маргуп Исқақов, Бәделқан Сүгірбаев, тағы кімдерді таныдыңыз? Екі әскери адамның қол ишараты не мағына білдіреді?

46012985_1235691879927730_1355543123735871488_nШарқи Түркістан уақытша үкіметінің Құлжа қаласындағы кезекті құрылтайы.

Құрылтайға Алтай (төменгі Алтай), Тарбағатай уалаятының делегаттары да келіп қатысқан.

Тариxи суретте А.Қасми, Әкімбек Қожа, Дәлелқан Сүгірбаев, Басбай Бапин, Ысқақбек Мононов, Әбілқайыр Төре, Шәмси Мәмиұлы, Әнуар Жакулин, тағы басқа кімдерді таныдыңыздар?

46405199_1237375823092669_1398678588391161856_n 46409600_1237375769759341_5021203964620701696_nГенерал Дәлелқан Сүгірбаев туралы сирек құжаттардың (куәлік) бірі.
Куәлікте “Шыңжаң” деп жазылған (1948). Шарқи үкіметі мен Нан Кин үкіметі келіссөз өткізген соң Шарқи Түркістан атауы орнына Шыңжаң атауы қайта жаңғыртылды. Алтай, Тарбағатай, Іле уалаятында құрылған уақытша Шарқи Түркістан үкіметі күшін жойып орнына “Үш Аймақ Үкіметі” орнады және Үрімжімен коалецсиялық келсімге келді. Сол уақытта шыққан құжат.

Шарқи Түркістан Жұмғұриты Бірінчі Деулет Харби Зайомы, 1945 46426393_1237319806431604_2383929448845017088_n

Шарқи Түркістан Респубиликасы Бірінші Мемлекет(тік) Әскери Зайомы, 194546381731_1237313413098910_9046024234383441920_n

Сонымен қатар Мұңғолша жазуы да бар. Зайом қағазына Іле уалаятындағы қазақ ұлт-азаттық төңкерісін бейнелейтін символды көріністі басқан.

Екінші сурет, Баж Маркысы (салық маркасы)

46275246_1237334349763483_1959370157813923840_n

Жаң Жыжұң-ның (张治中) Құлжаға келуі атты сурет. 1946-жылы тамыз айында келген. Жаң-ның алдында әскери сәлем беріп тұрған жауынгер Іле уалаяты қазақ төңкерісшілері екені ап-анық (бас киімінен танисыз).

Жаң сексенге келіп 69-жылы Пекинде қайтыс болған. Бұл тұлғаның “шарқи түркістан мәселесіне” қатысты стратегиялық тактикасын жақсы зерттемей тұрып Шарқи Түркістан үкіметінің қытайдағы ақиқатын ашам деу өте қиын. Жалпы, білікті саясаткер, стратег болған. Мәскеудің Шыңжаңдағы саяси ойынына қарсы қытай мүддесі тұрғысынан сауатты ойыншы болды. Оның Пекинге (北京), Мәскеуге, Нан Кин (南京) мен Чун Чиньге (重庆) жолдаған жеделxаттары, естеліктері және саяси стратегиялық тактикалары 40-жылдардағы Шыңжаң тариxы үшін тың көзғарас орнатуға түрткі болары анық.

46145209_1235681226595462_1844343662247411712_n

Шамамен 1950-жылдар, Үрімжі не Қолжада түсірілген.

Нүсіпқан Көнбай, Зунун Тайпов, Фотий Иванович Лескин және Маргуп Исқақов, тағы басқа кімдерді таныдыңыздар?

Тарбағатай уалаяты Шәуешек қаласындағы Дубек Шалғынбаевті суға тұншықтырып өлтіру оқиғасынан соң (әдебиеттерде бұны айтпайды) Тарбағатай уалаяты атынан Сейфутдин Әзезидің саясаттағы тасы бірден өрге домалады. Әсіресе, А.Қасми, Д.Сүгірбаев, Ә.Аббасовтардың “ұшақ оқиғасынан” соң ол Шыңжаң өлкелік үкіметі, Үш Аймақ үкіметі атынан Пекинмен тіке сөйлесетін санаулы адамның бірі болды. А.Қасми, Д.Сүгірбаев, Ә.Аббасов Пекинге бара алмай қалған соң орнына осы барды. Пекинде “шыңжаңның негізгі мәселелері” осы кісінің аузынан тыңдалды. А.Қасми, Д.Сүгірбаев, Ә.Аббасовтардың “ұшақ опатын” өлкелік үкіметтен бұрын совет агенті арқылы күні бұртын біліп қойғанына қарағанда оңай адам емес. Оқыған өлкесі Ташкендегі Орталық Азия университеті. Пекиндегі Мао Зейдуң-ның “Сейфутдин Әзез мырза тұрғанда ешқашан Шыңжаң мәселесінен алаңдамаймын” деуінің себебі бар. Бұл кісі, Шарқи Түркістанның ішкі азаматтық соғысын бастықтырған тұлғаның бірі (Манас, Іле оқиғасы, тб); Шарқи Түркістанның А.Қасми, Д.Сүгірбаев, Ә.Аббасовтан кейінгі кадр алмасуларында советтік факторды Пекинге барынша жуасытып берді; Қазақтардың жеке автономия болып бөлініп шығуына тосқауыл болды; Қазақ автономиясының тұтас түстікте құру жоспарын болдырмады; Советшіл қазақ ұлтшылдарын жаныштады (көбі, 55-62 жж совет асты); тб46299385_1237488029748115_2230271977308815360_n

Арғы тегі Атұштық болғандықтан қытай стратегтері билік басына Атұштық вариянтты қою арқылы Қашқар, Хотан, Ақсу және Құлжа бақталастығын бастықтырды. Шыңжаңдағы Ұйғыр зиялыларын шаршалауда қытайдың оң жамбасына келді. Дейтұрғанымен де Сейфутдин мен Шыңжаңдағы қазақ-ұйғыр зиялылары бірлесе алған тұстары да көрініс беріп жатты. Сол арқылы орталық биліктің Шыңжаңға жіберген қытай кадрларына бағынбайтын, сөзін тыңдамайтын дәуір кезеңі болды. Бірақ, ұзаққа бармады…

Related Articles

  • Айтпай кетті демеңіз… (Тибет архиві туралы)

    Алтайдан ауған ел туралы тарихи жазбаларда оқтын-оқтын айтылғаны болмаса исі қазақ жұртына Тибет туралы түсінік әлі күнге дейін беймәлім. Әсіресе Тибет жазба деректерінде күллі түркі баласының тарихы туралы тың деректердің көмулі жатқанын тіптен біле бермейміз. Тибет- тарихи деректің ең көп сақталған аймағы саналады. Мәдени, әдеби, рухани және тарихи түрлі деректердің ықылым заманнан бері жақсы сақталуымен сырт әлемді өзіне баурап кеген Тибет жұртына 19 ғасырдан бастап Батыс экспедициясы баса назар аударып кешенді зерттеулер жасады. Соның негізінде Тибеттегі кейбір салалық байырғы деректер Батысқа көшірілді. Есесіне Тибеттану ғылымы қалыптасты. Жағырафиялық орналасуы тым ұзақ болғандықтан Тибеттану ғылымы қазақ жұртына қажеттілік тудырмады. Тибеттанумен негізінде алпауыт күштер айналысты. Олар тибет жұртын игеруді басқа қырынан бағалады. Тибетте

  • Демографиялық сараптама

    1-ші сурет қазақтар; Демографиялық ахуал 1949-2020 жж. аралығын салыстырмалы көрсеткен. 1949 жылға дейін, атап айтқанда коммунистік қытай үкіметі орнағанға дейін Шынжаң өлкесінің солтүстік бөлігінде қазақтар, оңтүстік бөлігі Қашқарияда ұйғырлар басым санды ұстады. 1951-54 жылдары ұлттық межелеу кезінде орталық үкімет құрған комиссия сараптамасы бойынша ұлттық автономиялық территорияны анықтау мына екі бағытта жүргізілді. Олар: БІРІНШІ, ұлттық автономияны межелеу бойынша оның атауын тұрақтандыру. Осы бойынша үш атау ұсынылды: *ШЫғыс Түркістан автономиялық федерациялық респубиликасы; *Ұйғырстан автономиялық респубиликасы; *Шынжаң автономиялы респубиликасы. ЕКІНШІ, автономияның әкімшілік тұрпатын анықтау; Осы бойынша: *Федерециялық тұрпат; *Автономиялық облыс және окург тұрпат; *Аймақ және аудан дәрежелі автономиялық окург тұрпаты. Межелеу комиссиясы аталған екі бағытта сараптама нәтижесін қорытындылады. Комиссия қорытындысы бойынша Шынжаң өлкесінің

  • Бақсылар институты

    Сараптама (оқысаңыз өкінбейсіз) Бірінші, ілкіде Түркі баласында арнайы қаған құзіреті үшін жұмыс істейтін көріпкел бақсылар институты болған. Аты бақсы болғанымен ханның қырық кісілік ақылшысы еді. Көріпкел бақсылар хан кеңесі кезінде алдағы қандайда бір саяси оқиға мен ситуацияны күні бұртын болжап, дөп басып талдап һәм сараптап бере алатын соны қабілеттің иесі-тін. Оларды саяси көріпкелдер деп атаса да болады. Хан екінші бір елді жеңу үшін білек күшінен бөлек көріпкел бақсылардың стратегиялық болжауына да жүгінетін. Қарсылас елдің көріпкел бақсылары да оңай емес әрине. Екінші, уақыт өте келе саяси көріпкел бақсылар түркілік болмыстағы стратегиялық мектеп қалыптастырды. Түркі бақсылары қытай, үнді, парсы, ұрым елдерін жаулап алуда маңызды рөл атқарды. Ол кездегі жаһандық жауласулар жер, су,

  • Шағын сараптама:Шыңжаң өлкелік үкіметі, шетелге оқушы жіберу жұмысы

    Шағын сараптама 1934-35 жылы жаңа Шыңжаң өлкелік үкіметі құрылған соң шетелден оқу, шетелге оқушы жіберу жұмысы кешенді жүзеге асты. Соның негізінде өлкелік үкімет Совет Одағынан оқитын жас талапкерлерге конкурс жариялап арнайы үкіметтің оқу стипендиясын бөлді, нәтижесінде 1935-39 жылдары ұзын саны 300-ге тарта студент Совет Одағында білім алды. 1935 жылдары Шығыс Түркістандық студенттердің ең көп оқуға түскен білім ордасы- Ташкендегі САГУ еді, атап айтқанда Орталық Азия Мемлекеттік Университеті. Ташкеннен оқыған Шыңжаңдық студенттер Шығыс Түркістанның барлық аймақтарында түрлі қызметте жұмыс істеді, оларды кейін “Ташкентшілдер” деп те атады. 1939 жылдан кейін Мәскеу мен Шыңжаң өлкелік үкіметтің арасы дипломатиялық дағдарысқа ұшырады, соның кесірінен ресми Үрімжі Совет Одағы құрамындағы студент азаматтарды елге шақыртып алды. Білім

  • Чунциндегі кездесу

    Тарихи сурет Уақыты: 28 тамыз 1945 ж.; Орыны: Чунцин (重慶) қ-сы; Түсініктеме: Тарихи суретте АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли және Қытай президенті Чан Кайши мен ҚКП төрағасы Мао. Чунциндегі кездесу кезінде диалогқа келе бастаған қытайлық партия өкілдері алпауыт ел АҚШ пен Совет Одағының “қытай саясатын” жаңа дағдарысқа әкелді. Көріністе азаматтық соғысты тоқтатып бүкілқытайлық мәселені шешу болғанымен үлкен қастандықтың басы содан басталды. Алпауыт тараптар қытай картасын өзгертетін жаңа диалогтарды қызу талқылап жатқанда Шығыс Түркістан аумағында бір уақытта үш бірдей уақытша үкімет өмір сүрді. Олар: Бірінші, отставкадағы Шэн Шицай кланы; Екінші, Ву Чжунсинның уақытша үкіметі; Үшінші, Шығыс Түркістан уақытша үкіметі. АҚШ-тың қытайдағы өкілетті елшісі Патрик Херли Шығыс Түркістан аумағын назарға ала

Пікір қалдыру

Электорнды поштаңыз сыртқа жарияланбайды. Белгі қойылған өрісті толтыру міндетті *

Аты-жөні *

Email *

Сайты

Kerey.kz/Керей.кз

Біз туралы:

Тел: +7 7071039161
Email: kerey.qazaq@gmail.com

Kerey.kz тің бұрынғы нұсқасын http://old.kerey.kz тен оқи аласыздар!

KEREY.KZ

Сайт материалдарын пайдаланғанда дереккөзге сілтеме көрсету міндетті. Авторлар пікірі мен редакция көзқарасы сәйкес келе бермеуі мүмкін. Жарнама мен хабарландырулардың мазмұнына жарнама беруші жауапты.

Сайт санағы: