Teñge aynalımğa şıqpas bwrın Qazaqstan soñğı sätke deyin Reseydiñ rubl' aymağında qaluğa tırıstı. Qazaqstan prezidenti Nwrswltan Nazarbaev “Ğasırlar toğısında” attı kitabında rubl'di saqtap qaluğa degen wmtılısın “rubl' aymağınıñ bwzıluı (ortaq valyuta – red.) TMD elderinen alşaqtaudı tezdeter edi. Al Qazaqstan bwğan dayın emes edi” dep tüsindiredi. Kitapta Nazarbaev “1992 jılı Reseyde barlıq bağa bosatıldı. Sol kezde iske kiristik. Men Qazaqstan valyutasın şığarudı bastau turalı qwpiya jarlıqqa qol qoydım” dep jazdı. Alayda Azattıq tilşisimen swqbattasqan Joğarğı keñestiñ sol kezdegi törağası Serikbolsın Äbdildin teñge şığaru isinde aytarlıqtay qwpiya bolmağanın aytadı.
Keşikken teñgeniñ şirek ğasırlıq jolı
Azattıq: - “Teñge öte qwpiya jağdayda dayındaldı” degen sözder bar. 1993 jılı qırküyekte reseylik “Rossiyskaya gazetağa” bergen swhbatıñızdı oqıdım. Swhbatta Qazaqstan öz aqşasın şığaruğa dayındalıp jatqanı jaylı aşıq aytıpsız. Teñge qwpiya türde dayındaldı ma?
Serikbolsın Äbdildin: - Qwpiya degen mälimet ötirik. Sebebi ol kezde teñgeni dayındau Joğarğı keñestiñ qwziretine kiretin. Öytkeni Wlttıq bank törağası men ministrlerdiñ bärin Joğarğı keñes bekitetin. Teñgeni dayındau jwmısın Joğarğı keñes öz betinşe, eşkim aytpay-aq bastadı. Deputat Timur Süleymenov dizaynın jasadı. Sauıq Täkejanovtıñ (deputat – red.) Joğarğı keñestegi ekonomikalıq reformalarmen şwğıldanatın komitetine aqşa dayındaudı jüktedik. Komitettiñ jwmısı öz aramızda aşıq jürdi. Töralqada qaralğan teñgeniñ jwmısı jwrtqa da taraydı ğoy. Al keyinirek teñge dayındau jwmısı turalı prezidentke bayandadım. Nwrswltan Nazarbaevtıñ sondağı reakciyası osı künge deyin esimde saqtalıptı. “Oybay, onı El'cin bilip qoysa qaytemiz” dedi. Sebebi ol Boris El'cinmen (1991-99 jılğı Resey prezidenti – red.) “rubl' aymağında bolamız” degen äñgimeni bastap jürgen edi. Al biz memleket bolğannan keyin öz valyutası boluı kerektigin eskerip, eşkimnen jasırmay-aq [jwmıs] istegenbiz. Ol kezde Resey Ortalıq bankiniñ törağası Viktor Geraşenkonı öte jaqsı tanitın edim. Ol Qazaqstan swrağan aqşanı berip twrdı. Bir jolı “Serik Abdildaeviç, öz aqşalarıñız qaşan boladı?” dep qaljıñdadı. Men “jwmıs ister jatırmız” dedim. Al “qwpiya” dep jürgenderiniñ de bir sebebi bar.
Bir küni Nwrswltan Äbişwlı “teñgege qanday belgi qoyamız?” dep swradı. “dizaynnıñ bärin köriñiz” dedim. Ol “prezidenttiñ suretin salayıq degen de wsınıs bar eken ğoy” dep küldi. “Osı zamanda tiri patşanıñ suretin salatın memleket körgenim joq” dep men de küldim. Arada biraz uaqıt ötken soñ “teñgeniñ dizaynın Erik Asanbaev (Qazaqstannıñ sol kezdegi vice-prezidenti – red.) qarasın, sağan qarağanda bos qoy” degen soñ kelistim. Asanbaev pen Täkejanov birigip, teñgeniñ suretterin jasağan bir uaqıt boldı. Sol uaqıttı kimniñ suretiniñ şığatını qwpiya boldı. Jwrt “teñge qwpiya jasaldı” dep sonı aytıp jürgen bolar.
Azattıq: - Teñgege prezidenttiñ sureti basılmay qaldı ma?
Serikbolsın Äbdildin: - Keyin bir äñgimeleskende “mınalar meniñ suretimdi wsınıp otır” dep tağı da ayttı. “Ne dediñiz?” dep swradım. Prezident “äli erte” dep külip jauap beripti.
Azattıq: - Teñge 1993 jıldıñ kökteminde dayın bolğan eken. Biraq soğan qaramastan Qazaqstan qırküyekte Resey rubliniñ aymağında qalu jöninde kelisim jasasauğa wmtıldı. Biraq köp wzamay teñge aynalımğa şıqtı. Osı aralıqta ne boldı?
Serikbolsın Äbdildin: - “Rubl' aymağında bolamız” degen – Qazaqstan prezidentiniñ ideyası. Al Joğarğı keñes “töl aqşamız boluı kerek” degen wstanımda boldı. Az-maz keşigip şıqqanı da sodan bolar. Jwrt “valyuta jasau üşin Angliyağa töleytin aqşamız bolmadı” dep te aytıp jür. Ol kezde aqşa bar edi. Şetel valyutası az boldı. Biraq Resey ükimeti de, Resey banki de swrağan aqşamızdı berip otırdı. Jalpı, Resey “täuelsizdik alsañdar birjola ketiñder” degen sayasat wstandı. “Ortaq aqşamen jwmıs isteyik” degen, meniñ oyımşa, anığın kesip ayta almaymın, bizdiñ prezidenttiñ ideyası.
Azattıq: - 1993 jılı qırküyekte Qazaqstan Reseymen ortaq valyuta turalı kelisim jasasuğa wmtılıp jürgende, Özbekstan öz valyutasın şığardı. Qazaqstannıñ basqa da körşileri öz valyutasın aynalımğa engizdi. Bwl elderde aynalımnan şığıp qalğan, kereksiz “saban aqşanıñ” bäri Qazaqstanğa keldi ğoy?
Serikbolsın Äbdildin: - Resey de aqşasın özgertti. 1993 jılğa deyingi şıqqan aqşanı paydalanudan bas tartıp, “ol aqşanı alğısı kelgender ala bersin” dedi. Saban aqşanıñ köpşiligi Qazaqstanğa keldi. Sondıqtan bizge jwmıs isteu öte qiın boldı. Aqşa bar, qwnı joq. Sol sebepti 1993 jıldıñ ayağında Joğarğı keñes zañ qabıldap, sol zañ boyınşa wlttıq teñgemizdi jariyaladıq.
Azattıq: - Qaraşanıñ 15-i küni teñge qolıñızğa tigende qanday äserde boldıñız?
Serikbolsın Äbdildin: - Teñgeni odan bwrın da qolıma wstadım. Öytkeni teñgeni jasağan fabrika prezidentke, Joğarğı keñes törağasına – mağan jäne prem'er-ministrge dep üş-tört al'bom jasap beripti. Ol al'bom mende osı künge deyin bar. Jaqsı şıqqanına quandıq. Teñgeniñ aynalımğa şığuı qiın bolğan joq.
Azattıq: - Swhbatıñızğa raqmet!
Azat Europa / Azattıq radiosı
Pikir qaldıru