يمانيپەداگوگيكانىڭ قاجەتتىلىگى جانە العىشارتى
kerey.kz
پەداگوگيكا ءəربىر ادامنىڭ بۇكىل ءومىر بويى دامۋىنىڭ كەپىلى جəنە قۇرالى بولعان پەداگوگيكالىق
پروتسەستىڭ ءمəنى مەن مازمۇنىن، زاڭدارى مەن زاڭدىلىقتارىن جəنە ونىڭ بۇگىنگى باعىت-باعدارى
مەن بولاشاق وركەندەۋ جولىن زەرتتەۋشى عىلىم جۇيەسى. وسى نەگىزدە پەداگوگيكا ءتəلىم-تəربيە
پروتسەسىنىڭ ۇيىمداسۋ تەورياسى مەن تەحنولوگياسىن، پەداگوگ ءىس-əرەكەتىن (پەداگوگيكالىق قىزمەتتى)
جəنە وقۋشىلاردىڭ əرقيلى وقۋ جۇمىستارىن جەتىلدىرۋدىڭ فورمالارى مەن əدىستەرىن ءəرى ولار
اراسىنداعى وقۋ ىستەرى توڭىرەگىندە تۋىنداپ وتىراتىن قارىم-قاتىناس، ىقپالداستىق ستراتەگيالارى
مەن تəسىلدەرىن ناقتىلاپ، اشىپ وتىرادى. ادام بيولوگيالىق تىرشىلىك يەسى رەتىندە دۇنيەگە كەلەدى.
ونىڭ تۇلعا بولىپ جەتىلۋى ءۇشىن — تاربيەلەۋ قاجەت. ءدال وسى تاربيە ادامدى ىزگىلەندىرىپ، وعان
قاجەت قاسيەت ساپالاردى قالىپتاستىرادى. قازىرگى قوعامدا تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن
ارنايى مەكەمەلەر تۇزىلگەن. بۇل ۇدەرىستى كاسىبي ءبىلىمدى ادامدار باسقارادى. تاربيە جونىندە
ارنايى عىلىم قالىپتاسقان. ول-تاربيەلەۋ تەورياسى اتالادى. بارشا داۋىرلەردە پەداگوگتار
بالالاردىڭ تابيعاتتان بەرىلگەن مۇمكىندىكتەرىن ىسكە اسىرىپ، جاڭا ساپالاردى قالىپتاستىرۋدىڭ
ءتيىمدى جولدارىن تاۋىپ،ولارعا كومەكتەسۋمەن كەلەدى. مىڭ جىلدار بويى قاجەتتى بىلىمدەر
تىرناقتاپ جينالىپ پەداگوگيكالىق جۇيە دۇنيەگە كەلدى، تەكسەرىلدى، قاجەت بولماعان تۇستارى
قولدانىستان شىعارىلدى، اقىرىندا ومىرشەڭ، ەڭ پايدالى پەداگوگيكالىق يدەيالار ساقتالىپ،
بۇگىنگى كۇنىمىزگە جەتتى. ۇزاققا سوزىلعان دامۋ جولىن باستان كەشىرگەن بۇگىنگى زامان پەداگوگيكاسى
ادام تاربيەسى زاڭدىلىقتارى جونىندەگى عىلىمعا اينالدى. ءوزىنىڭ قوعامدىق قىزمەتتەردى
ورىنداۋعا قاجەت قابىلەتتەرىنىڭ دامۋىنا سەبەپشى بولعان əلەۋمەتتەنۋ پروتسەسىندە ادام تۇلعالىق
كەمەلدەنۋ ساتىسىنا ( قازاق مۇنى:تەكتى جاننىڭ-كىسى بولۋ دەيدى) كوتەرىلەدى. ادامنىڭ
əلەۋمەتتەنۋى ونىڭ قوعامداعى اۋىسپالى جاعدايلار مەن شارتتارعا يكەمدەلە ءبىلۋى عانا ەمەس، ول
وزىندىك جەكە تۇلعانىڭ دامۋى، وزىندىك تانىمى مەن ءوز مۇمكىندىكتەرىن اشا الۋ،ىسكە اسىرا الۋ
سياقتى پروتسەستەردى دە قامتيدى. دەگەنمەن، اتالعان پروتسەستەرگە بايلانىستى مىندەتتەردىڭ شەشىمى
بىردە مۇددەلى، جۇيەلەنگەن بولىپ، بۇكىل قوعام، سول ءۇشىن ارنايى ۇيىمداستىرىلعان مەكەمەلەردىڭ
قولداۋىمەن جəنە جەكە ادامنىڭ ىنتا-ىقىلاسىنا نەگىزدەلسە، كەيدە كەزدەيسوق جۇزەگە اساتىن دا
جاعداي بولادى. ال وسى əلەۋمەتتەنۋگە وراي جۇرگىزىلەتىن، ناقتى ماقساتقا باعىتتالىپ
ۇيىمداستىرىلعان باسقارۋ پروتسەسى وڭدەپ جەتىلدىرۋ (وبرازوۆانيە) دەپ اتالادى. (بىزدە ونى-ءبىلىم
دەپ تارجىمالاعان.ءبىر كەزدە ل.ن.تولستوي : «ەducation –وبرازوۆانيە»-دەپ جىلىگىن شاعىپ وتىرىپ بۇل
ۇعىمنىڭ ءمانىن انىقتاعان-دى.بىزدە:زنانيە-ءبىلىم،وبرازوۆانيە-ءبىلىم،گراماتنىي-ءبىلىمدى،باستاۋىش
ءبىلىم،ورتا ءبىلىم، جوعارى ءبىلىم ت.ت.مۇنداعى.مىسالعا،ورتا ءبىلىم دەگەن ۇعىمدى جەكە الىپ
قاراستىرساڭىز ۇعىنۋ قيىن-اق.) ءبىلىم ( وبرازوۆانيە) ءمəنى – əر ادامنىڭ وتە كۇردەلى وزىندىك
باسقارۋ جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋ جəنە ونى جوعارى مورالدىق ،ازاماتتىق مۇراتتار
رۋحىندا كەمەلدەندىرۋ. سونىمەن، əلەمدە كەڭ تارالعان پەداگوگيكالىق ويدىڭ دامىعان ەكى
باعىتى تانىلعان – ۇلكەندەردىڭ بەدەل – ابىرويىنا جəنە بالالاردىڭ باعىنىشتىلىعىنا
نەگىزدەلگەن əكىمشىل (اۆتوريتارلى) اعىم، شəكىرت قۇقىعى مەن ەركىندىگىن قۇرمەتتەۋشى – گۋمانيستىك
اعىم. ولاردىڭ اراسىندا –سان قيلى پەداگوگيكالىق باعىتتار وربىگەن. Əلەمنىڭ ىزگىلىكتى
پەداگوگيكاسى ءوزىنىڭ گۋمانيستىك تاڭداۋىن قابىلداداعانى راس.
بۇدان بۇرىنعى مىڭداعان جىلدارداعىداي-اق بالانىڭ ومىرلىك مەكتەبى ونىڭ العاشقى
دەمىمەن بىرگە باستالادى(قازاق ادام تاربيەسىن ۇرىق تازالىعىنان باستاپ،ۇرىقتىڭ جاتىردا ءوسىپ
ءونۋ دامۋ،جەتىلۋىن ءجىتى باقىلاپ،شارانادان شايقاپ تاربيەلەپ،قىزىلشاقا/شاقالاق،جاندىباقا/
ىڭگالاپ ءومىر ەسىگىن اشقاندا،باۋلۋدى باستاپ كەتەدى (قازاقتا بۇگىنگى تاربيەلەۋ دەگەن ۇعىمدى-باۋلۋ
دەيدى.)ودان،نارەستەنى ادامارالىق قاتىناستار دۇنيەسىنە ەنگىزۋدى ولار ءوزىنىڭ ەڭ باستى پارىزى
دەپ بىلەدى.
قازىرگى زامان پەداگوگيكاسى ۇلكەن قارقىنمەن دامۋداعى عىلىم. سول دامۋعا بايلانىستى
وزگەرىستەردىڭ ىزىمەن اسىعۋ قاجەتتىگى پايدا بولىپ وتىر. پەداگوگيكانىڭ ىركىلىس، كەشەۋىلدەۋى
ادامداردىڭ دامۋ داعدارىسىنا الىپ كەلەدى، ياعني عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەستىڭ باياۋلاۋىنا
سوقتىرادى. سوندىقتان دا پەداگوگيكا قالاعان دەرەك كوزدەرىنەن پەداگوگيكالىق جاڭا بىلىمدەردى
تەرىپ، جيناقتاپ،زەردەلەپ ءبىر ارناعا توعىستىرۋى قاجەت. پەداگوگيكانىڭ دامۋىنا سەبەپشى كوزدەر
— ادامداردىڭ ءومىر سالتىندا، داستۇرلەرىندە، حالىقتىق ءتالىم-تاربيەدە بەكىگەن كوپ عاسىرلىق
تاربيە تاجىريبەسى، ءىس-قىزمەتتەرى; فيلوسوفيالىق، قوعامتانۋ، پەداگوگيكالىق جانە پسيحولوگيالىق
ەڭبەكتەر; الەمدە جانە ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان تاربيە تاجىريبەسى; ارنايى ۇيىمداستىرىلعان
پەداگوگيكالىق زەرتتەۋلەر دەرەكتەرى; جاڭا يدەيالار، جاڭارعان باعدار-باعىتتار، جىلدام
وزگەرىستەرگە ۇشىراعان بۇگىنگى دۇنيەدەگى تاربيەنىڭ ءتيىمدى سوڭعى تەحنولوگيالارى.پەداگوگيكا
بالانى وقىتۋ، تاربيەلەۋ تاجىريبەلەرىن قورىتىپ، تاربيە جانە دامۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلاردى
انىق-تايدى.ادىستەرى قاراستىرىلادى.بۇل – كەشەگى كۇنگى تۇسىنىگىمىز ەدى. بىراق سوڭعى كەزەڭدەردە ءومىر
(زامان، قوعام) تالابىنا ساي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسىپ جەتىلۋ ءۇشىن تەك بالالار عانا ەمەس سونىمەن
قاتار ەرەسەكتەر دە بىلىكتى پەداگوگيكالىق باسشىلىقتى قاجەت ەتەتىندىگى مويىندالۋدا. سوندىقتان،
قازىرگى كەزەڭدەگى پەداگوگيكا –تەك بالالار تاربيەسى تۋرالى عىلىم عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار
جالپى ادامزات بالاسىنىڭ تاربيەسى تۋرالى عىلىم. مۇندا «تاربيە» ۇعىمى ادامزات بالاسىنا
ءبىلىم بەرۋدى دە، ادامزات بالاسىنا وقىتۋدى دا، دامىتۋدى دا قامتىپ، مەيلىنشە كەڭ ماعىنادا
قولدانىلىپ وتىر.دەمەك،پەداگوگيكا ادامزات بالاسىنىڭ كەڭ ماعىناداعى تاربيەسى تۋرالى
عىلىم. جالپى وتكەن عاسىردا پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق وي-سانانىڭ دامۋىندا الەمدە،
ىرگەلى زەرتتەۋلەر مەن زەردەلەۋدىڭ ناتيجەسىندە تاڭعالارلىق تاماشا تۇجىرىمدار مەن تەوريالىق
پەداگوگيكالىق پايىمداۋلار ومىرگە كەلگەنى بەلگىلى.ال،وسى عاسىر پسيحولوگيانى تورگە شىعارىپ
بارادى.ەكىنشى جاعىنان،وسى ۋاقىتقا دەيىن تəربيەلىك قىزمەت ءدال كازىرگىدەي مۇنشاما قيىن،
كۇردەلى جəنە جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى بولىپ كورگەن ەمەس. دۇنيە باسقاشا كەيىپتە بولعان، وندا
بۇگىنگى جاسۇرپاققا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ كەيبىر تۇرلەرى ءتىپتى بولماعان. وتباسىندا،
مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە، مەكتەپتە بولاشاق ازاماتقا قانداي نەگىز قالانسا،ونىڭ
بولاشاق ءومىرى مەن باقىتى، بۇكىل قوعامنىڭ بەرەكەسى سوعان تəۋەلدى بولىپ تۇر.ءسىز،جاڭا
قازاقستاننىڭ جاڭا عاسىرلىق دامۋ العاشقى شيرەگىندە قوعامعا قوسىلعان جاستاردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ
دۇنيەتانىم كوزقارا-سىنا،سەنىم-نانىمىنا شامالى عانا كوز جۇگىرتىپ كورىڭىز… بۇعىنگى مەكتەپ
پارتاسىندا وتىرعان جاس ۇرپاق-وسى عاسىردىڭ باسىنداعى ارىپتەستەرىنەن دۇنيەتانىمى،وي
ءورىسى،ورەسى دە تىپتەن بولەك.ولار ماتەرياليستىك دۇنيەتانىمعا سۇيەنىپ جاسالعان،اشىلعان عىلمي
جاڭالىقتاردى وقىپ-ۇيرەنىپ جاتىر.سونداي-اق،ينتەرنەت ارقىلى،كەيبىرى شەت ەلگە شىعىپ (ساياحاتتا
بولۋ،حالىقارالىق جارىس سايىس،وليمپيادا،كونفەرەنتسيالارعا ت.ب. قاتىسىپ) عىلىمنىڭ سان ءتۇرلى
مالىمەتتەرى مەن اقپارات-تارىنا قانىعۋدا.وسى شاقتا،ەكى-ءۇش شەت ءتىلىن ۇيرەنىپ،بىلىمگە قول جەتكىزىپ
جۇرگەن جەتكىنشەكتەر دە بار.بۇل تۇجىرىمدى تەك مەكتەپ وقۋشىلارىنا عانا ءتان زاماناۋي بولمىس
ءبىتىم عانا ەمەس بارشا جۇرتقا باعىتتاپ ايتساق تا ارتىق ايتقاندىق بولمايدى.ادامدار كۇندەلىكتى
تۇرمىستا ، ومىردە، ءدىني، رەسمي جانە حالىقارالىق مەيرام-مەرەكە،ايتۋلى داتالارعا
قاتىسىپ،سالت-ساناسىندا كوپقىرلى نانىم-سەنىم ورنىعۋدا.مىنە رۋحاني جاڭارۋعا ىلىككەن قازاق
حالقىنىڭ بۇگىنگى ازاماتىن ءبىر عانا پەداگوگيكالىق تەوريالىق ۇستانىم،قاعيدامەن تاربيەلەيمىن
دەپ قۇلشىنۋ ناعىز بەيشورالىق بولار ەدى.زاماننىڭ ءوزى،ءومىردىڭ ءوزى تاربيەلەۋدىڭ عىلىمي
نەگىزدەرىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋدى تالاپ ەتەدى.
تاربيەشى جاس ۇرپاققا بەرىلەتىن ءبىلىم، ىسكەرلىك، داعدىنى، تاربيەلەيتىن سەزىمدى ءبىلىپ،
جوسپارلى، ماقساتتى تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزەدى. تاربيە – قوعامنىڭ نەگىزگى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى،
كىسىنى ماقساتتى، جۇيەلى قالىپتاستىرۋ پروتسەسى، اعا ۇرپاقتىڭ تاجىريبەسىن كەيىنگى بۋىنعا مەڭگەرتىپ،
ولاردىڭ سانا – سەزىمىن، جاعىمدى مىنەز – قۇلقىن دامىتۋشى. ەرەسەك بۋىن قوعامدى تاريحي ومىردە
جيناقتالعان تاجىريبەنى، ءبىلىمدى جاس بۋىنعا تاربيە پروتسەسى ارقىلى بەرەدى.تاربيە ماتەريالدىق
يگىلىكتەردى وندىرۋگە قابىلەتتى، ىسكەر ادامداردى دايىنداۋعا باعىتتالۋى قاجەت. باستى ءوندىرۋشى كۇش
- جەكە تۇلعا. ادام جۇيەلى تۇردە كۇردەلى قاتىناستارعا ارالاسىپ، قوعامداعى قالىپتاسقان يدەيانى،
ساياسي جانە مورالدىق كوزقاراستاردى، سەنىمدەردى قوعامداعى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءتارتىبىن
مەڭگەرەدى.تاربيە – قوعامنىڭ تاريحي الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعدايلارىنان تۋاتىن وبەك-
تيۆتىك پروتسەسس.تاربيە پروتسەسىندە بالا ءوزىنىڭ دامۋىنا قاجەتتى جاعدايلاردى پايدالانۋعا ءتيىس.
تابيعي جانە الەۋمەتتىك ورتا ونىڭ كوزقاراسىن دامىتادى. تاربيەنىڭ ماقساتى مەن جۇيەسى
مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەن ەكونوميكاسىنا تاۋەلدى. تاربيە مەن قوعام ءبىر مەزگىلدە پايدا بولدى.
تاربيە قوعامدىق قۇبىلىس، ونسىز قوعام ءومىرى ىلگەرى دامىمايدى.وسى نەگىزدە،قازاقستان
رەسپۋبليكاسىنىڭ پەداگوگيكالىق عىلىم الەمىندە يمانيپەداگوگيكا اتتى تاربيە تەورياسى
كورىنىس بەرىپ،ءتاي-ءتاي باسىپ كەلەدى(ازىرگە ونى قولداپ، قورعاۋشى دا،قارسى شىعىپ قاقپايلاۋشى دا
بايقالمايدى.مۇمكىن ولىارالىق ۇنسىزدىك شىعار). يمانيپەداگوگيكا-زاماناۋي تاربيە تەورياسى.ول
وسى داۋىردەگى ىرگەلى پەداگوگيكالىق ىلىمدەردىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى.انىعىراق ايتقاندا:
ماتەرياليستىك پەداگوگيكا،گۋمانيپەداگوگيكا، ەتنوپەداگوگيكا، يسلاميپەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ
زاڭدى بايلانىستارىنا سۇيەنىپ،ولاردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنان تۋعان سينتەزدىك عىلىم.
يمانيپەداگوگيكا əلەۋمەتتiك جəنە قوعامدىق جاعدايلاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسقان ۇلتتىڭ
وزiنە تəن تəربيە سالاسىندا قالىپتاسىپ، جۇزەگە اسقان وزiندiك ەرەكشەلiكتەرiندە : دiني iلiمدەردە;
حالىق شىعارماشىلىعىندا (پوەتيكالىق، مۋزىكالىق، سəندiك-قولدانبالى);وتباسى ومiرiندە; تۇر-
مىستا;سالت- دəستۇرلەردە ورىن العان حالىقتىڭ جالپاق جۇرتتى تəربيەلەۋ مەن ۇيرەتۋ (وقىتۋ)
تۋرالى بiلiمiن، حالىقتىڭ بۇكiل دانالىعىن، سونداي-اق كىسىنىڭ əلەۋمەتتiك جəنە تاريحي-مəدەني
تۇرعىدا قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتەتiن فيلوسوفيالىق، ەتيكالىق، پەداگوگيكالىق وي-پiكiرلەرi مەن
كوزقاراستارىن زەرتتەۋ بارىسىندا قالىپتاسقان پەداگوگيكالىق قاعيدالارىن، ەرەجەلەرiن،
زاڭدىلىقتارى مەن پرينتسيپتەرiن، قۇرالدارىن، əدiس-تəسiلدەرi مەن امال-جولدارىن جيناقتاپ،
جۇيەگە كەلتiرەدi,زەردەلەيدى.
جالپى جوعارىدا اتالعان پەداگوگيكالىق عىلىمداردىڭ مۇرات ماقساتىندا،قاعيدا
زاڭدىلىقتارىندا،زەرتتەۋ ءادىس-تاسىلىندە،ىلىمدىك ءادىسناماسىندا ايتۋلى وزگەشەلەكتىردىڭ بار ەكەنى
ايقىن.الايدا،قۇرامداس بولىكتەرى مەن اتالعان قۇرىلىمىندا، زاڭدىلىقتارىندا ورتاقتاستىق ،
ساباقتاستىق،ىقپالداستىق مول ەكەنى داۋسىز.بۇل پەداگوگيكالىق عىلىمداردا ءبىر-بىرىمەن
بىتىسپەيتىن داۋلى،جاۋلى قوزقاراستار مەن قاعيدالار،قۇندىلىقتار جوق. سوندىقتان ولاردىڭ
تىزەسىن ءتۇيىستىرىپ،ءبىر ارناعا توعىستىرۋعا الەۋەت جەتسە بولدى.
يمانيپەداگوگيكا-يسلامي پەداگوگيكانىڭ كوشىرمەسى ەمەس.الايدا،يسلامي پەداگوگيكانىڭ بىرەر
قاعيدالارى مەن ۇستانىمدارىن،تاربيەلەۋ امالدارى مەن جولدارىن پايدالاناادى.
يمانيپەداگوگيكا-گۋمانيپەداگوگيكانىڭ دا كوشىرمەسى ەمەس.الايدا تابيعاتتى ايالاپ، الامعا
جاناشىرلىقپەن،سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايتىن ونىڭ ىزگىلىك جولىن ۇستانادى.ونى اباي اتامىزدىڭ
ءۇش ءسۇيۋ قاعيداتىنا قابىستىرا وتىرىپ،جاڭا بەلەسكە كوتەرىپ كەرەكتەنەدى.
يمانيپەداگوگيكا -ماتەرياليستىك پەداگوگيكانىڭ زامانعا لايىقتالعان،جاڭالانعان
نۇسقاسى دا ەمەس.الايدا،جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىققا اينالعان،ەۆروپالىق پەداگوگيكانىڭ
نەگىزىن قۇراعان،پەداگوگيكا كلاسسيكتەرىنىڭ اشقان ءتالىم-تاربيەلىك زاڭدىلىقتار مەن تەوريالىق
پايىمدار يمانيپەداگوگيكانىڭ تۇعىرلى سۇيەنىشى،ءارى باعىت-باعدار بەرەر تەمىرقازىعى بولا
الادى. ايتالىق،تۇلعا قالىپتاستىرۋ تەورياسىن جاساعان بۇگىنگى كوپتەگەن تەوريالار،جاس وسپىرىمدەر
مەن جەتكىنشەكتەردىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن اشقان شەت ەل عۇلامالارىنىڭ ىلىمدەرى ەشۋاقىتتا
ماڭىزىن جويمايدى.سوندىقتان، يمانيپەداگوگيكا ولاردى عىلىمي ءتۇيىن رەتىندە قابىلدايدى.
شىندىعىندا،ديالەكتيكالىق ويلاۋ،ماتەرياليستىك كوزقاراس قازاققا ءتان ەمەس دەپ ەشكىم دە ايتا
الماس.يمانيپەداگوگيكاعا ماتەرياليستىك پەداگوگيكانىڭ عىلىمي قورىتىندىلارى بۇرىن دا جات
بولماعان،كازىر دە جات ەمەس.الايدا، ماتەرياليستىك پەداگوگيكاعا باسقا كوزقاراس نەگىزىندە
جاسالعان قورىتىندىلاردىڭ جات بولعانى جاسىرىن ەمەس. يمانيپەداگوگيكادا تاپتىق،توپتىق
پيعىل تاربيەلەۋ ىسىندە شەشۋشى مىندەت اتقارمايدى. مىسالى،ومىرگە وسى زامانعى باسەكەگە
قابىلەتتى بيزسمەن دايىنداسا دا،كيبەرنەتيكانىڭ جىلىگىن شاعىپ،ىشەگىن سۇزەتىن ينجەنەر
دايىنداسا دا،ادام جانىن اجالدان اراشالاۋشى شيپاگەر دارىگەر دايىنداسا دا اباي
اتامىزدىڭ تولىق ادام بولدىرۋ قاعيداسىن باسشىلىق ەتەدى،ەۆروپالىق جان-جاقتى جەتىلگەن ادام
دايىنداۋ تەورياسىنا سۇيەنەدى.جەكە تۇلعانىڭ شىعۋ تەگى،الەۋمەتتىك دارەجەسى،حال-
احۋالى،دەنساۋلىعى قانشاما باسقا-لاردان ەرەكشە بولسا دا ءتۇپتىڭ-تۇبىندە «كادىمگى ادام» بولىپ
شىعۋى ءتيىس.
يمانيپەداگوگيكا-ەتنوپەداگوگيكانىڭ جاڭارعان اتاۋى دا ەمەس.الايدا ونىڭ ۇلتتىق تاربيەگە
جاساعان تۇيىندەرى مەن قازاق ءتالىم-تاربيەسىنىڭ تاجىريبەسى نەگىزىندە تۇراقتانعان توقتامدارىن،
عىلىمي قورىتىندىلارىن ەكشەي وتىرىپ بۇگىنگى ادامداردىڭ دۇنيەتانىم كوزقاراسى مەن جان
الەمىندەگى ناقتى وزگەشەلىكتەردى ەسكەرىپ،تەوريالىق تۇعىر ەتەدى. شىندىعىندا،وتكەن داۋىردەگى
قازاق پەداگوگيكاسى-يمانيپەداگوگيكا بولعاندىعى بارشاعا ايان. يماندىلىق تاربيەسi بۇگiنگi تاڭدا
قوعام قاجەتتiلiگiنەن تۋىنداپ، وزەكتi ماسەلەلەردiڭ قۇرامىنا ەندى. يماندىلىق ۇعىمى ەرتە
كەزدەن باستاپ قولدانىستا بولعان ونى كونە جازبا مۇرالارعا كوز جiبەرتۋ ارقىلى دالەلدەۋگە
بولادى. انىعىراق ايتار بولساق، تۇرىك داۋىرىنەن باستاۋ الادى. بۇل ۇعىم كوپشiلiك تۇسiنiگiندە دiني
ۇعىممەن سۋرەتتەلەدi. بiراق يماندىلىق ۇعىمى تازا دiني ۇعىمدى بiلدiرمەيدi. تۇرمىستىق ومiردە
ءيمانجۇزدi, يماندى ت.ب. ۇعىمدار پايدالانىلعان جانە ءالi دە پايدالانۋدا. ماسەلەن وسى ەكى ءسوزدى
جەكە-جەكە تالداپ كورسەك ءيمانجۇزدi دەپ، بويىندا ادامگەرشiلiك قاسيەتتەر، كەڭپەيiلدiلiك،
جاناشىرلىق، يناباتتىلىق، iزەتتiلiك ت.ب. دا قاسيەتتەرi بار ادامداردى جاتقىزساق، يماندى ادام
دەپ تە وسى قاسيەتتەردi بويىنا سiڭiرگەن جانە ونى سەنiممەن ۇشتاستىرا بiلەتiن ادامدار توبى
جاتقىزىلادى. بۇل قاسيەتتەردiڭ بiرi دە تازا دiني ۇعىمعا جاتپاسا كەرەك. ياعني بۇدان يماندىلىق
ادام بويىنداعى iزگi قاسيەتتەردiڭ جيىنتىعى دەگەن وي تۇيiندەۋگە بولادى. بiز ارقاشاندا بولاشاق
ۇرپاقتى ءوزiنiڭ تاريحىن، حالقىن، جەرiن بiر سوزبەن ايتقاندا رۋحاني قۇندىلىقتارىن سۇيۋگە،
قورعاۋعا، ساقتاۋعا، باعالاۋعا ۇيرەتۋiمiز قاجەت ەكەنi دالەلدەۋدi كەرەك ەتپەيتiن قاعيدا.زاماننىڭ
ءوزى،ءومىردىڭ ءوزى تاربيەلەۋدىڭ عىلىمي نەگىزدەرىن ءبىر ارناعا توعىستىرۋدى تالاپ ەتەدى.
يمان ءسوزى ورتاعاسىرلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىندە،عىلىمىندا قولدانىستا بولعان.
ماسەلەن مۇسىلماندىق شىعىس پوەزياسىندا ەكى ءتۇرلى سارىننىڭ ياعني جۇرەكتىڭ كۋلتى (يماني گۇل)
مەن اقىلدىڭ كۋلتىن ماداقتاۋ ءورىس الىپ كەلگەنى ءمالىم. وسى سەبەپتى بولسا كەرەك، ادەبيەتتەردە
بۇل سارىنداردى بىلدىرەتىن ءابۋ الي يبن – سينادا “يماني اقىل”،ابايدا “يماني گۇل” سياقتى
ارنايى اتاۋلار قولدانىلعان.ال،كازاقتا: يماني گۇل،يماني اقىل،يماني ادام،يماندى ادام،يمانى
كامىل جان،ءيمانجۇزدى كىسى،يمانى جولداس بولعاي،يماني ادەپ،يماني قۇلىق ت.ب. ءسوز تىركەستەرى كۇنى
بۇگىنگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.يمانيپەداگوگيكادا يمان ۇعىمى قازاق دۇنيەتانىمى نەگىزىندە
قالىپتاسقان، پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ورەلى تۇسىنىك رەتىندە قاراستىرىلادى.
اراب تiلiندە «يمان» ءسوزi جۇرەكپەن قابىلداۋ، سەنۋ، بiر نارسەگە نەمەسە بiر حابارعا iشتەي،
شىن كوڭiلمەن سەنiپ، ونى مويىنداۋ دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. يمان سوزدiكتەردە سەنۋ، قابىلداۋ
دەگەن ماعىنانى بiلدiرسە، «دiني تەرميندە ۇلى اللانىڭ ءدىنىن جۇرەكپەن قابىلداپ مۇحاممەد
پايعامباردىڭ اكەلگەن نارسەلەرىنiڭ بارiنە سەنiپ، ولاردى جۇرەكپەن قابىلداۋ» دەگەن ماعىنانى
بەرەدi. ول نارسەلەر: اللا تاراپىنان كەلگەن، يسلام دiنiنiڭ نەگiزiن قۇرايتىن انىق جانە اشىق
تۇردەگى قۇران نەمەسە حاديستەردە بiلدiرiلگەن دوگمالار، پرينتسيپتەر. بۇلارعا سەنۋ جانە ولاردى
قابىلداۋدى «يمان»، ال ولارعا سەنگەن ادامدى «ءمۇمين» دەيدi.يمان ۇعىمى اۋەل باستا قۇران
ارقىلى قازاقتاردىڭ ساناسىنا سىڭسە دە، ۋاقىت وتە كەلە حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت-
داستۇرىمەن، تانىم تۇسىنىگىمەن، نانىم-سەنىمىمەن بىتە قايناسىپ، جاڭا ءبىر ساپالىق دەڭگەيگە
كوتەرىلگەن ۇعىم. حالىق تۇسىنىگىندەگى يمان ءسوزى ءدىني شەڭبەردەن شىعىپ،جالپى ۇلتتىق، بۇكىل
ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قامتيتىن اۋقىمدى دۇنيەتانىمدىق كاتەگوريانى بىلدىرەدى.
يماندىلىق كونتسەپتى – تىلىمىزدە كوپتەگەن ۇعىمداردى بىرىكتىرەتىن، جيناقتايتىن جالپى تۇسىنىك. ار،
وجدان، ۇيات، شىن، شىندىق ، نامىس، جۇرەك، جان، تازالىق، ادىلەت، مەيرىم – يماندىلىق
كونتسەپتىسىنىڭ تىرەك ۇعىمدارى. يماندىلىق(اتاۋى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن)- بارلىق نانىم-سەنىمدەرگە
ورتاق ۇعىم. ءتۇرلى كەزدەردە پايدا بولعان ەجەلگى ريم، گرەك، يران، كونفۋتسي ءىلىمى، حريستيان ءدىنى،
داوسيزم، سينتويزم، ىلىمدەرىنىڭ بارلىعىندا ادامداردى باۋىرمالدىققا، مەيرىمدىلىككە،
قايىرىمدىلىققا، ادالدىققا شاقىراتىن ورتاق قۇندىلىقتار بار. كەز كەلگەن ءداستۇرلى ءدىننىڭ
كوزدەيتىنى – كۇللى ادامزات اراسىنداعى سىيلاستىق پەن سۇيىسپەنشىلىكتى، بىرلىك پەن ىنتىماقتى
ۋاعىزداۋ. ءدىني سەنىمدەردىڭ ونەگەلى رۋحاني باستاۋلارعا نەگىزدەلەتىندىگى جانە زور گۋمانيستىك
الەۋەتكە يە ەكەندىگى دە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. وسىناۋ مول الەۋەتتى قوعامنىڭ دامۋىنا،
ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋعا، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا، ءدىني
ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋعا پايدالانۋ جولىن كورسەتىپ،زاڭدىلىقتارىن اشۋ بۇگىنگى زاماناۋي الەم
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ ابزال بورىشى.وسى مىندەتتى اتقارۋشى،جۇزەگە اسىرۋشى،تياناقتاۋشى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاربيەلەۋ تەورياسى بولۋشى يمانيپەداگوگيكاسىنىڭ يگىلىكتى
ءىسى،ماڭدايىنا جازىلعان تاريحي پارىز.سەبەبى قازاقتىڭ تاربيەلەۋ ءداستۇرلى ىلىمىندە جوعارىدا
كورسەتىلگەن پەداگوگيكالىق عىلىمداردىڭ العاشقى ماعلۇماتى تولىق ساقتالعان،ءارى سەنىمدى تۇردە
قولدانىستا بولىپ،بىزگە جەتتى.ول قازاق ەلىندە عانا تولىققاندى جۇزەگە اسادى.
ك.د. ۋشينسكي ونەگەلى تاربيەگە ۇلكەن ءمان بەرگەن، ونىڭ نەگىزىن ءدىن دەپ ساناعان. ءدىندى ول، ەڭ
الدىمەن، ونەگەلى تازالىقتىڭ كەپىلى دەپ تۇسىنگەن. ك.د. ۋشينسكيدىڭ«تاربيە حالىقتىق ىلتيپاتقا يە
بولعان جاعدايدا عانا ءوز ماقساتىنا جەتەدى»(25;\31) – دەيدى. يمان ۇعىمى بىزدە ۇلتتىق سيپاتقا يە
بولعان. يماندىلىق – ادامنىڭ قوعامداعى، كۇندەلىكتى ومىردەگى ءىس-ارەكەتتەرىن بەلگىلى-ءبىر قالىپقا
تۇسىرەتىن ىشكى رۋحاني رەتتەۋىش قادىر-قاسيەت، ادام بويىنداعى ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، كىسىلىك بەلگىسى.
يماندىلىق-ۇلتتىق شەڭبەردە شىرمالىپ قالعان تار ۇعىم دا ەمەس،قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا
تىرشىلىك ەتىپ وتىرعان كۇللى ەتنوس وكىلدەرى، ونىڭ ۇرپاقتارى يماندىلىق نۇرىنان تىسقارى قالۋعا
ءتيىس ەمەس. ەشبىر ۇلت بۇعان قارسى بولعان دا ەمەس.يماندىلىق- قازاق ءۇشىن،جالاڭ يسلامي ۇعىم دا
ەمەس.ول نانىم-سەنىم رەتىندە، قاشاننان بار،ۇلاسىپ كەلە جاتقان تۇسىنىك. اتام قازاقتىڭ
ادامگەرشىلىك ۇعىمىن يماندىلىق سوزىمەن بەرۋىندە ەرەكشە ءمان بار. ويتكەنى، ادامگەرشىلىك پەن
يماندىلىق اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ادامگەرشىلىك – بارلىق ادامنىڭ بويىندا بولا
الاتىن ادامنىڭ ادامدىق بولمىسىنان (كىسىلىگىنەن)تۋعان قاسيەت.يماندىلىق الەمنىڭ
جاراتۋشىسى، ۇلى دوسىنا دەگەن يمان اتتى سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان اسا ىزگى كىسىلىك قاسيەت. ياعني،
ءاربىر يماندىلىقتا ادامگەرشىلىك بار بولسا دا ءاربىر ادامگەرشىلىكتە يماندىلىق بولماۋى بەك
مۇمكىن. سوندىقتان قازاقتا يماندىلىق – اۋقىمى اسا كەڭ ۇلكەن پالساپالىق وي-تولعامعا يە،
ەرەكشە ءماندى ۇعىم. اتام قازاق يمانىن – ءوز بولمىسىنىڭ تىرەگى مەن ار-وجداننىڭ اسىل تاس
اقيقاتى دەپ ۇققان. سول سەبەپتى ولار جۇرەكتەن يمان شىققاننان كەۋدەدەن جان شىعۋدى ارتىق
ساناعان. وعان قازاقتىڭ مىنا ءسوزى كۋا: «مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى».
بۇل جەردە اتام قازاقتىڭ «ارىم»، دەپ، وتىرعانى – يمان. «ۇيات كىمدە بولسا، يمان سوندا»، دەۋى دە،
سودان قالعان. ار-ۇياتىن ساتقان جانعا «يمانىن ساتتى»، ارسىز جانعا «يمانسىز»، دەگەن سوزبەن
تۇيرەگەن. قازاقتا مۇنداي ءسوز تىركەستەرى تولىپ جاتىر. بۇل – قازاقتىڭ اسا يماندى مومىن-
مۇسىلمان جان ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى. ياعني، قازاق بار جاقسىلىق ۇعىمدى يمان سوزىمەن، بار جاماندىق
ۇعىمدى يمانسىز سوزىمەن ايقىنداعان. قازاق ارقاشان ۇلى دوسىنا بەرىكتىگىن كورسەتكەن. ءيا، قازاق
شىر ەتىپ دۇنيە كەلگەن بالانىڭ قۇلاعىنا ازان ايتىپ، اجالى جەتىپ بۇل جالعاننان وزعان جاننىڭ
دا ءجۇزىن قۇبىلاعا قاراتىپ، جانازاسىن وقىپ ۇلى جاراتۋشىنىڭ جارلىعىن بۇلجىتپاي ورىنداۋعا
تىرىسقان. ءبىزدىڭ اتا بابالارىمىز ءدىندى تەرەڭىنەن زەرتتەپ مول تاعىلىمىن ءوزىنىڭ سالت ساناسىنا،
داستۇرىنە سىڭىرە ءبىلىپ ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا انا سۇتىمەن، ءتالىمى مول ىستەرىمەن دارىتا بىلگەن..اباي
اتامىز«اللانىڭ ادام بالاسىنا ءدىندى تۇسىرۋدەگى ماقساتى – قۇلدارىنىڭ جولدان اداسپاۋى ءۇشىن،
ءبىر بىرىمەن ىزگىلىكتە، تاتۋلىقتا ءومىر سۇرۋلەرى ءۇشىن بولدى» دەيدى. وسىعان دالەل ۇلى اقىن شاكارىم
قاجى بىلاي دەيدى.
الەمدەگى دىندەردىڭ ءتۇپ ماقسۇتى،
ءۇش نارسەدە بۇلجىماي قۇشاقتاسار:
قۇداي بار، ۇجدان دۇرىس، قيامەت شىن،
ەش ءدىننىڭ ماقسۇتى جوق مۇنان اسار.
ءدىن ادامدى ءبىر باۋىر قىلماق ەدى،
ونى ءبولىپ، دۇشپاندىق قارۋ جاسار.
ءىنجىل، قۇران ءبارى ايتىپ تۇرسا داعى،
ماعىناسىنا اداسىپ قارا باسار.
ءسويتىپ بۇزىپ، ءبۇلدىرىپ ەسىل ءدىندى،
ءدىن دەسە بىلىمدىلەر تۇرا قاشار.
ەشبىر ءدىن ءويتىپ دۇسپان بول دەمەيدى
قانەكي بۇل سوزىمە كىم تالاسار؟- دەپ تۇجىرىم جاسايدى. ال،يماندىلىق-
تاربيەلەۋ قازاق ءىلىمىنىڭ اسىل وزەگى. وسى اسىل وزەك بۇگىندەرى قوعامداعى تاربيەلىك ءىس-ارەكەتتەر مەن
شارا- شارۋالاردىڭ تىرەگى بولا الماي وتىر.مۇنىڭ ەكىنشى جاعى بۇگىنگى قازاق پەداگوگيكاسى
جارقىراپ كورىنىپ،تاربيەلەۋ تەورياسىن زامانعا لايىقتاپ الەمدىك پەداگوگيكا اۋماعىنا
جاقىنداي الماۋىندا بولىپ تۇر.جالپى،قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق ءبىلىم فيلوسوفياسىنا
(Pilosofy of education),وقۋ ءبىلىم عىلىمىنا(Introduction to Education studies),
مەكتەپتانۋ(Skalolazanie) نازار اۋدارىلماي،ىرگەلى پەداگوگيكالىق عىلىمدار دامىماي
قالعان.ولاي بولسا،يمانيپەداگوگيكا زاماناۋي تاربيە تەورياسى بولۋى ءتيىس.ونىڭ العى شارتتارى
تولىق بار. ايتالىق، يماني-پەداگوگيكانىڭ عىلىمي نەگىزىن فارابي، بالاساعۇني،ياسساۋي
بابالارىمىز سالىپ،اباي، شاكەرىم جانە ماعجان،جۇسىپبەك دانالارىمىز تياناقتاپ قويعان.
قوبداباي قابدىرازاقۇلى
(عالىم-جازۋشى)
)
19.11.2018
Kerey.kz
پىكىر قالدىرۋ