ەرتەدە التاي تاۋىن مەكەن ەتكەن تىنەي اتتى اتاقتى ساياتشى بولىپتى. جازعىتۇرىم جالعىز قۇلا بيەسى بوشالاپ كەتكەن تىنەي، اتىراپتى ارىلتىپ ىزدەپ كەلە جاتىپ، ءالى تولىق ەرىمەگەن وزەننىڭ مۇزى ۇستىندە قۇلىنداپ، قارا قۇيرىق، قارا جال، ەركەك قۇلىن تۋعان بيەسىن تابادى. قاسىنا جەتىپ كەلسە، جارىقتىق قۇلا بيە قامىس قۇلاعىن قايشىلاپ، وزەننىڭ جاعاسىنا جالتاق-جالتاق ەلەڭدەيدى. بۇعان نە بولدى دەپ قاراسا: جاعادا قۇلا بيەنىڭ شۋىن جەپ توياتتاپ، قاناتى سۋعا مالىنىپ ساۋىس-ساۋىس بوپ قاتقان سارى بۇركىت وتىر. تىنەي ءبۇركىتتى ۇستاپ كۇپىسىنە وراپ الادى دا، جاڭا قۇلىنداعان بيەسىن ايداپ ۇيىنە كەلەدى. بۇل ءبۇركىتتىڭ ءبىتىمى بولەك، تەگەۋرىن تۇياعىنىڭ جەبەسى جارتى قارىس ەكەن. قۇستى كورگەندەردىڭ ءبارى: «اقيىق، قاندىبالاق قىراننىڭ ءوزى» دەپ ماقتاسادى.
عايىپتان قولىنا تۇسكەن سارى قۇستى تىنەي ءۇش جىل تۇلەتىپ بارىپ سالادى. بىراق ءۇمىت اقتالمايدى. تاعى ەكى جىل ءتۇلەتەدى. بۇل كەزدە باياعى قاراجال قۇلا قۇلىن بەستى شىعىپ، جاقسى ات بولادى. تىنەي قۇسبەگى قۇلا اتىنا ءمىنىپ، سارى بۇركىتىن كوتەرىپ قىس بويى ساياتشىلاسا دا ەشتەڭە الدىرا المايدى. مۇنى كورگەن باسقا ساياتشىلار − ەي، تىنەي «قۇسىڭ ءتۇلكى السا بۇركىت، الماسا لاۋ ءمىنگەن ءشۇرشىت» دەيتىن ءسوز بار، جالعىز اتىڭدى قيناپ اۋرە بولعانشا، اياق باۋ، توماعاسىن سىپىرىپ قويا بەر! – دەپ اقىل ايتادى. سارى قۇستىڭ ءبىتىمى مەن كورىك-كەلبەتىندە ءبىر كەرەمەت بارىن بايقاعان تىنەي ونى بوساتىپ قويا بەرۋگە قيمايدى، ەسىك الدىنداعى قۋ تۇبىرگە قوندىرىپ بايلاپ قويادى. سارى قۇس اندا-ساندا مىڭقىلداپ شاقىرىپ قويىپ وتىرا بەردى.
بىردە اۋىلدىڭ جىلقىسى بارىمتالانادى. ىزدەۋشىلەر بەيساۋات ءبىر ادامدى «ۇرىلارمەن سىبايلاس» دەپ ۇستاپ اكەلىپ، اياق-قولىنا كىسەن سالىپ قويادى. ول سورلى بىردە الگى ادام كىسەنىن سالدىرلاتىپ تىنەيدىڭ ءۇيىنە كەلەدى. ەسىك الدىندا قۋ تۇبىرگە قونىپ وتىرعان سارى قۇستىڭ مىڭقىلداپ شاقىرعان ءۇنىن ەستىپ:
− قايران قىرانىم-اي، التايدىڭ التى اسقارىن اسىپ سەن قايدان كەلىپ ەدىڭ، التى قابات الاتاۋدى باسىپ مەن قايدان كەلىپ ەدىم؟ – كۇڭىرەنەدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن تىنەي:
− ەي، سورلى سەن بۇل قۇستىڭ تەگىن تانىپ، ءتىلىن بىلەتىن كىسىدەي سويلەدىڭ-اۋ، بۇل ساعان «التايدىڭ التى اسقارىن اسىپ كەلدىم» دەپ ءتىل قاتتى ما؟- دەپ سۇرايدى. ۇرى ايتادى: اقيىق التايعا كەتتى، اقشەگىر نارىنعا كەتتى، قاراگەر بوعداعا كەتتى، سابالاق سارى ساۋىرعا كەتتى، – دەگەن ەكەن، جالايىر شورا، مىناۋ سول «التايدىڭ اقيىعى». قۇستىڭ وڭ يىعىنداعى اق ءجۇن ادام الاتىندىعىنىڭ نىشانى، سول يىعىنداعى اق ءجۇن اڭ الاتىندىعىنىڭ ايعاعى. بۇنى اڭعا سالماي تۇرىپ وڭ يىعىنداعى اق ءجۇندى قيىپ تاستاۋ كەرەك. ءارى بۇل قىراننىڭ ەر سۇيەگى بارماقتاي ەكى توپشىسىنىڭ ۇشىندا ەكى تەگەۋىر تۇياعى بار، بۇل قاتارداعى قۇس ەمەس، اقيىقتىڭ ىشىندەگى قىرانى، دەيدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن تىنەي:
− راس ايتاسىز. بۇل قۇس قولعا تۇسپەس اسىل قىران دەپ ءوزىم دە ويلاعان ەدىم، بىراق ءۇش جىل تۇلەتىپ سالسام دا تىشقان مۇرنىن قاناتپادى!
− اڭ المايتىن قۇس جوق قايىرۋىن تاپسا دەگەن، بۇل قۇستى قالاي تۇلەتىپ، قالاي قايىرىپ ەدىڭىز؟ بۇل سۇراققا تاڭدانعان تىنەي:
− قۇستى قالاي تۇلەتىپ، قالاي قايىرۋدىڭ باياعىدان كەلە جاتقان ءداستۇرى بار ەمەس پە، جازداي سۋىر ەتىمەن تۇلەتىپ، بورتپەمەن جۇندەتىپ، اق جەممەن قايىردىم،
– دەيدى. − بۇل ادەتتەگى قۇس ەمەس، وزگەشە قۇس، مۇنىڭ بابى دا وزگەشە – دەيدى تۇتقىن.
– جاز شىققاندا اياق باۋىن ال دا قويا بەر، جاز بويى ەمىن-ەركىن شالقىپ ۇشىپ ءجۇرسىن. قاشىپ كەتەر دەپ قورىقپا، سەن وعان سەنسەڭ، ول دا ساعان سەنەدى، سەنى تاستاپ كەتپەيدى. «قازاننىڭ قارا داۋىلى» ءتۇسكەندە ۇستاپ تۇعىرىنا قوندىر دا تۋ بيەنىڭ قازىسىمەن قايىر، قىس بويى جەرگە ءتۇسپەيدى، كوزىنە كورىنگەن اڭدى جىبەرمەيدى. مۇنىڭ تاعى ءبىر شالت مىنەزى – كەشكە اڭنان قايتقاندا ەلىگىپ كەز كەلگەن ادامدى كوككە كوتەرىپ ۇشىرىپ وينايدى، قاسىڭداعى قاعۋشىڭا قۇلىن جارعاق كيگىزىپ، ارقاسىنا ەرگەنشەك تاڭىپ قويعايسىز…
تىنەي قۇسبەگى تۇتقىننىڭ اقىلىنا ءسۇيسىنىپ، ونى كەپىلدىككە الىپ، اياق-قولىن كىسەننەن بوساتىپ ەلىنە اتتاندىرادى. وسى تۇستا باياعىدا بەس جىل بۇرىن قاراجال قۇلا قۇلىن تاپقان تىنەيدىڭ قۇلا بيەسى قاتارىنان بەس جىل قىسىراپ، سەمىزدىكتەن شايلاپ جۇرە الماي، كۇزدىڭ قارا سۋىعى ءتۇسكەندە جون ارقاسى جارىلىپ ولەدى. «ىزدەگەنگە – سۇراعان» دەگەندەي تىنەي قۇسىنا قۇلا بيەنىڭ سەمىز قازىسىن بەرىپ قايىرادى. كۇيى كەلگەن سارى قۇس قىستاعى سالبۋرىندا كوزىنە كورىنگەن اڭدى قالت جىبەرمەي ۇستايدى. كۇن باتىپ اڭنان قايتقاندا ەلىگىپ ۇشىپ، قولعا قونباي كەرگىپ، كۇلىن جارعاق كيىپ ارقاسىنا ەرگەنشەك بايلاعان قاعۋشىنى قاعىپ الىپ كوككە ۇشىرىپ، قۇمارى قانعان سوڭ قايتا اكەلىپ جەرگە ءتۇسىرىپ وينايدى.
قىس ءوتىپ ساياتشىلىق ماۋسىمى اياقتالعان سوڭ تىنەي قۇسىنىڭ اياق باۋىن الىپ قويا بەرەدى. ول كۇنى بويى ەمىن-ەركىن ۇشىپ ءجۇرىپ، كەش باتا كەز كەلگەن ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا بارىپ قونادى. سارى قۇستىڭ شاڭىراققا كەلىپ قونۋىن «قۇت» دەپ بىلگەن جۇرت وعان قوناعاسى بەرىپ، مەيمان ەتەتىن ءداستۇر قالىپتاسادى.
كۇندەر ءوتىپ سارى قۇستىڭ اتاعى ات جەتەر جەرگە جايىلادى. بىردە تىنەي قۇسبەگى سالبۋرىننىڭ سوڭعى قىزىعىن كورمەك بولىپ اڭعا شىعادى. بيىككە شىعىپ توماعا تارتقانى سول ەدى، قولىنداعى قۇسى تىلەپ ۇشادى دا ءبىر تەرەڭ شاتقالدىڭ ۇستىنە بارىپ تىك شانشىلىپ قۇلديلاپ كەتەدى. تىنەي اتىمەن شاۋىپ جەتسە، شاتقالدىڭ ءىشى استان-كەستەڭ. نايزاعاي جارقىلداپ، سارالا ساعىم وينايدى. بارايىن دەپ ۇمتىلسا استىنداعى قۇلا اتى ىشقىنىپ ۇركىپ، اپىر-توپىردىڭ ماڭىنا باسپايدى. كەشىكپەي كۇن ۇياسىنا باتىپ، جۇلدىز جامىراپ، جەر جاھاندى قاراڭعىلىق ءبۇركەيدى.
ەرتەڭىندە تاڭسارىدە تىنەي ەل-جۇرتتى جيناپ بارسا، سارى قۇس تاستىڭ ۇستىندە تۇك بولماعانداي تارانىپ وتىر. ءسويتسە، ادام بارمايتىن تەرەڭ شاتقالدا الىپ جىلان بار ەكەن بۇركىت سوعان بارىپ تۇسكەن دە ونى ءولتىرىپ، باسىن ءمۇجىپ توياتتاپ وتىرعان ءتۇرى. ايداھاردىڭ جايراپ جاتقان جەمتىگىن كورگەن جۇرت ەرىكسىز تاڭداي قاعادى.
سارى قۇستىڭ ارقاسىندا تىنەيدىڭ دە اتاعى اسپاندايدى. بىراق جازىمىشتان وزمىش جوق، قۇسبەگى كەنەت ايىقپاس دەرتكە شالدىعىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. داۋاسىز دەرتكە تاپ بولعانىن سەزگەن قۇسبەگى، تۋعان-تۋىستارىمەن ارىزداسىپ: «مەن ولگەن سوڭ جانازاما سويىلعان جىلقىنىڭ قازىسىن سارى قۇسقا جەگىزىپ، اياق باۋىنان بوساتىپ قويا بەرىڭدەر» دەپ كوز جۇمادى.
قۇسبەگىنىڭ وسيەتى بويىنشا ەل سارى قۇستىڭ اياق باۋىن الىپ، بوستاندىققا قويا بەرەدى. بۇركىت سامعاپ ۇشىپ، اقشا بۇلتقا ءسىڭىپ كوزدەن عايىپ بولادى. كەلەسى جىلى ەل-جۇرت جينالىپ تىنەيگە اس بەرەدى. سول ساتتە اقشا بۇلتتى قاق جارىپ سورعالاپ جەتكەن سارى قۇس جەر وشاقتىڭ باسىنا كەلىپ قونادى. جەر وشاقتىڭ باسىنداعىلار وعان اسقا سويعان جىلقىنىڭ وكپەسىن لاقتىرادى. ونى ءىلىپ الىپ اسپانعا كوتەرىلگەن ءبۇركىت ابدەن بيىكتەپ العان سوڭ شەڭگەلىندەگى وكپەنى جەمەي جەرگە تاستاي سالادى. شىرقاۋ كوكتە قالىقتاپ ءارى-بەرى ۇشادى. كەنەت قاناتىن قومداپ، اس بەرىپ جاتقان اۋىلدىڭ شەتىندەگى زيراتقا قاراي اتقان وقتاي ءشۇيىلەدى. تارس ەتكەن دىبىس، بۇرق ەتىپ كوككە كوتەرىلگەن شاڭنان كەيىن، جينالعان قاۋىم زيرات جاققا جۇگىرەدى. ولار تىنەيدىڭ زيراتىنا سوعىلىپ ولگەن سارى قۇستىڭ تالقانى شىققان جەمتىگىن كورەدى.
پىكىر قالدىرۋ