قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءساۋىردىڭ 3-ءى كۇنى رەسەي استاناسىنا ساپارمەن باردى. ماسكەۋدىڭ “ۆنۋكوۆو-2″ اۋەجايىندا ونى رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى الەكساندر پانكين مەن مينيسترلىكتىڭ حاتتاما دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى يگور بوگداشەۆ كۇتىپ الدى.
بۇل – توقاەۆتىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسكەلى بەرى شەتەلگە العاشقى ساپارى.
اقوردانىڭ حابارلاۋىنشا، توقاەۆ ماسكەۋدە رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتينمەن كەزدەسىپ، ساياسي، ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق سالالارداعى ەكىجاقتى سەرىكتەستىك ماسەلەلەرى مەن حالىقارالىق تاقىرىپتاردى تالقىلاماق.
كرەملدىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى وسى ساپار جايلى حابارلاماسىندا “پرەزيدەنتتەر ەكى ەل قاتىناسىنىڭ نەگىزگى تۇستارىن، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ينتەگراتسيا پروتسەسىن جۇرگىزۋ جوسپارىن قاراپ، وڭىردەگى كەيبىر ماڭىزدى ماسەلەلەر تالقىلايدى” دەپ حابارلادى.
ماسكەۋدە جوعارى ءبىلىم العان، بۇرىن قازاقستان پارلمامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى، پرەمەر-مينيستر جانە سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان 65 جاستاعى توقاەۆ بيىل ناۋرىزدىڭ 20-سىندا قازاقستاندى 30 جىلعا جۋىق باسقارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىك وكىلەتىن توقتاتقان سوڭ ۋاقىتشا پرەزيدەنت بولىپ تاعايىندالعان.
ازاتتىققا بەرگەن سۇحباتىندا ساياساتتانۋشى دوسىم ساتپاەۆ توقاەۆ پەن ءپۋتيننىڭ كەزدەسۋىندە قانداي ماسەلەلەر قوزعالۋى مۇمكىن ەكەنى، قازاقستاننىڭ قىتاي جانە رەسەيمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى ايتتى.
ازاتتىق: قازاقستان پرەزيدەنتى قىزمەتىندەگى العاشقى رەسمي شەتەلدىك ساپارىن قاسىم-جومارت توقاەۆ ماسكەۋدەن باستادى. بۇرىنعى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا ءار يناۋگۋراتسيادان كەيىن سولاي ىستەيتىن. توقاەۆتىڭ بۇل ساپارىنىڭ ءمانىسى قانداي، كرەملدە شىنىمەن دە ماڭىزدى ساياسي ماسەلە قوزعالا ما؟
دوسىم ساتپاەۆ: كەتەر الدىندا نازارباەۆ پۋتينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەستى، وعان [بيلىك ءترانزيتى جايلى] شەشىمىن حابارلاپ، ورنىنا قوياتىن ادام تۋرالى ايتقان بولار. مەنىڭشە، بۇل ەڭ الدىمەن ساياسي ءادىس، ياعني سىرتقى ساياساتتى ارى قاراي قولىنا الاتىن توقاەۆتى تانىستىرۋ بولدى. ناۋرىزدىڭ 20-سى كۇنى، توقاەۆتىڭ يناۋگۋراتسياسى كەزىندە قازاقستان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسمي مالىمدەمە جاساپ، رەسپۋبليكانىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى وزگەرمەيتىنىن مالىمدەدى. بۇل تاعى دا ماسكەۋدى “قازاقستان باسشىلىعى ەشقانداي تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسامايدى، جاڭا پرەزيدەنتتەن رەسەيدى الاڭداتاتىنداي توسىن ءىس-ارەكەت كۇتۋدىڭ كەرەگى جوق” دەپ سەندىرۋگە تىرىسۋ دەپ ويلايمىن.
رەسەي دە، قىتاي دا، اقش تا قازاقستاندا نازارباەۆ قالاپ كەتكەن كوپۆەكتورلى ساياساتتى جالعاستىراتىن كەز كەلگەن ىقتيمال باسشىنى قولدايدى. بىراق بۇل ارادا قىتاي جانە رەسەيمەن جاقىن قارىم-قاتىناس ورناتقان قازاقستان باسشىلىعى مەن قازاقستان قوعامىنىڭ وعان دەگەن كوزقاراسى اراسىندا ۇلكەن قاراما-قايشىلىق بار. قوعامدا قىتايعا دا، رەسەيگە دە قارسى كوڭىل-كۇي كۇشەيگەن. ول ۋاقىت وتە كەلە ارتا بەرەدى.
ازاتتىق: قازاقستان-رەسەي قارىم-قاتىناسىن قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر؟
دوسىم ساتپاەۆ: قازاقستاننىڭ رەسەيگە قاتىستى سىرتقى ساياساتى ءبىراز ۋاقىت ينەرتسيالىق سيپاتتا بولماق. سەبەبى قازاقستان ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ (ەەو) مۇشەسى رەتىندە وزىنە كوپ مىندەتتەر العان. ءوز باسىم رەسپۋبليكامىز ءۇشىن سول جوبا ۇلكەن قاتەلىك بولدى دەپ سانايمىن. بۇل ىسكە اسپايتىن ءولى جوبا، بىراق رەسەي ەكونوميكالىق ەمەس، گەوساياسي مۇددەنى العا قويىپ، وعان جان بىتىرۋگە تىرىسىپ جاتىر.
ازاتتىق: گەوساياسات تۋرالى ايتار بولساق، 2014 جىلى رەسەي-ۋكراينا جانجالى باستالعاندا قازاقستاندا “ورىس ماسەلەسى” قىلاڭ بەردى. رەسەيدە كەي قوعامدىق تۇلعالار قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىن قايتارۋ تۋرالى توسىن مالىمدەمەلەر جاساپ، ونى سوۆەتتىك كەزەڭدە “سىيعا بەرگەن” دەگەندى ايتتى. نازارباەۆ كەتكەن سوڭ “ورىس ماسەلەسى” جايلى قوعامدىق پىكىرتالاس قايتا ءوربۋى مۇمكىن بە؟
دوسىم ساتپاەۆ: وكىنىشكە قاراي، رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىنان ىشكى ساياسي ترەندى ايقىن كورىنەدى، مەن ونى “رەتروسپەكتيۆتى پاتريوتيزم” دەپ اتايمىن. ول وتكەندى اڭسايتىن كۇشتى يدەولوگيالىق قوسپاعا نەگىزدەلگەن.
پۋتين جاڭا يدەولوگيالىق مودەل قۇرعان جوق، رەسەي قوعامىن جۇمىلدىرۋعا ءۇزىپ-جۇلىپ پاتشالىق رەجيم تۇسىنداعى كەيبىر نارسەلەردى (پراۆوسلاۆيە، سامودەرجاۆيە، حالىقتىق), سول ءتارىزدى سوۆەتتىك سيمۆوليكانى ء(انۇران) دا پايدالاندى. ول ەكونوميكالىق تابىس جولىمەن ەمەس، سسسر تۇسىنداعىداي جاۋ ىزدەپ، ۇرەي تۋدىرۋ ەسەبىنەن ارەكەت ەتىپ جاتىر. كرەمل ءوز ساياسي ۇرەيىنىڭ شىرماۋىنا ءوزى ءتۇستى، وعان بارلىق جەردە باتىس ەلەستەيدى.
ءپۋتيننىڭ “كەك الۋى” جانە رەسەيدىڭ “بۋفەر ايماعى”
ەڭ قىزىعى، ۋكرايناداعى وقيعالاردان كەيىن رەسەي اسكەري دوكتريناسىن جاڭارتتى، ونىڭ تارماقتارىنىڭ بىرىندە “رەسەيدىڭ سىرتقى قاۋىپسىزدىگىنە، وزگەلەرمەن قاتار، كورشى ەلدەردە قاس رەجيم ورناۋى دا قاۋىپ توندىرەدى” دەپ جازىلعان. ال “قاس رەجيم” دەگەن وتە سۋبەكتيۆتى انىقتاما، كوڭىلىڭ قالاعان ساتتە كەز كەلگەن رەجيمدى وزىڭە قاس دەپ اتايسىڭ. بۇعان قوسا دوكترينادا (تاعى دا سول ۋكراينا مەن گرۋزياداعى جانجالداردان كەيىن) ورىس ءتىلدى تۇرعىنداردىڭ قۇقىعى بۇزىلاتىن بولسا رەسەي وزگە مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋعا تولىق قۇقىلى دەپ ناقتى جازىلعان.
سوندىقتان الدا-جالدا قانداي دا ءبىر تەرىس جاعداي تۋىنداپ، قازاقستاندى تۇراقسىزدىق جايلايتىن بولسا، ىشكى ىسىمىزگە ارالاسىپ، ىقپال جاساۋعا تىرىساتىن جالعىز مەملەكەت رەسەي بولماق. ول ۇزاق جىلدار بويى اسكەري كۇش قولدانىپ، تىكەلەي ارالاسۋدى دا، اقپاراتتىق شابۋىل ءتارىزدى گيبريدتىك ادىستەردى دە جاقسى مەڭگەرگەن. ءبىز اۋقىمدى ىشكى جانجالدارعا دا، ءۇشىنشى تاراپتان بولۋى ىقتيمال كەز كەلگەن اگرەسسيالىق ءىس-ارەكەتكە دە ء(تىپتى اسكەري ەمەس، اقپاراتتىق بولسا دا) ءتيىمدى تويتارىس بەرۋگە دايىن ەمەسپىز دەپ ايتار ەدىم.
ازاتتىق: قازاقستاننىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسى تۋرالى ايتساق، ونىڭ ناشارلاۋى مۇمكىن بە (مىسالى، شىڭجاڭداعى ەتنيكالىق قازاقتار وتىرعان “قايتا تاربيەلەۋ لاگەرلەرى” تۋرالى ايتىلىپ جاتقاندا)?
دوسىم ساتپاەۆ: قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدىڭ [بۇعان دەيىنگى] ەكونوميكالىق ساياساتىن جالعاستىراتىن باسشى رەتىندە قازاقستانعا قىتايدىڭ نەسيەسى مەن ينۆەستيتسياسى كەرەك دەگەن ۇستانىمنان اينىمايدى. بىراق قازاقستاندا قىتايعا قارسى كوڭىل-كۇي تەگىننەن بار. بولاشاقتا ەليتانىڭ قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساۋ نيەتى (نازارباەۆ ساياساتىنىڭ مۇراسى رەتىندە) مەن قوعامدا شىڭجاڭداعى لاگەرلەردەن سوڭ كۇشەيىپ كەتكەن قىتايعا قارسى كوڭىل-كۇيدىڭ اراسىندا ەگەس تۋى مۇمكىن.
قىتاي “راديكالدارمەن” كۇرەسىن قولداعان قازاقستانعا العىس ايتتى
قىتاي شىڭجاڭدى تولىق باقىلاۋدا ۇستايتىن ايماققا اينالدىرۋدى كوزدەيتىن ساياساتتى باياعىدان ۇستانىپ وتىر. ول ايماقتى ء“بىر بەلدەۋ – ءبىر جول” جوباسىنداعى ماڭىزدى كولىك-لوگيستيكالىق حابىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرعىسى كەلەدى. سوندىقتان، بىرىنشىدەن، شىڭجاڭدا حانداردىڭ (حان – قىتايداعى سانى ەڭ كوپ ەتنيكالىق توپ) سانىن كوبەيتۋ ارقىلى دەموگرافيالىق قىسىم كۇشەيمەك; ەكىنشىدەن، تۇرعىنداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ ماقساتىندا شىڭجاڭعا كوبىرەك ينۆەستيتسيا قۇيىلادى، سولايشا سەپاراتيستىك كوڭىل-كۇيدى باسادى; ۇشىنشىدەن، ىقتيمال قاۋىپتى ەلەمەنتتەرمەن كۇرەستى قاتايتىپ، مۇسىلمانداردى باقىلاۋدى كۇشەيتەدى. قازاقستاندا (تۇتاس ورتالىق ازياداعىداي) قىتايدىڭ مۇنداي پوزيتسياسى قارسىلىققا كەزىگەدى. بولاشاقتا ايماقتا ءدىني باعدار ۇستانعان كوشباسشىلار پايدا بولادى دەپ ەلەستەتسەك (ونىڭ العىشارتى بار) قىتاي ايماقتاعى پوزيتسياسىن جوعالتا باستايدى.
ازاتتىق: ورتالىق ازيا اۋماعىندا رەسەي مۇددەسى شيەلەنىسەتىن الاڭ قازاقستان بولۋى مۇمكىن بە؟
دوسىم ساتپاەۆ: قازىردىڭ وزىندە رەسەيلىك ساراپشىلار ورتالىق ازيا كەڭىستىگىندە ەكونوميكا سالاسىندا قىتايدىڭ ىقپالى ارتىپ، رەسەيدىڭ پوزيتسياسىن جوعالتا باستاعانىنا الاڭداپ جاتىر. ءتىپتى لۋكاشەنكونىڭ ءوزى بەلارۋس ءۇشىن قىتاي ء“نومىر ءبىرىنشى سەرىكتەس”، بەلورۋس تاۋار وندىرۋشىلەرى رەسەيدىڭ ەمەس، قىتاي نارىعىنا شىعۋى كەرەك دەپ مالىمدەدى.
ەسەسىنە رەسەي ازىرگە اسكەري-ساياسي سالادا ۇستەمدىك ورناتقان. ول ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىندا (قازاقستان، رەسەي، ارمەنيا، بەلارۋس، قىرعىزستان مەن تاجىكستان كىرەدى) جەتەكشى رولگە يە. الايدا ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق ىقپالى ارتقان سايىن قىتاي ەرتە مە، كەش پە اسكەري مۇددەسىن دە قورعاۋعا كوشەدى دەۋگە نەگىز بار.
تاجىكستاندا قىتايدىڭ “قۇپيا” اسكەري نىسانى بار
تاجىكستاندا قىزىق جاعداي قالىپتاسقان: تاجىك-اۋعان شەكاراسى ماڭىندا (تاراپتاردىڭ كەلىسىمى بويىنشا) شىڭجاڭعا اسكەريلەردى ەنگىزبەۋ ءۇشىن شاعىن قىتاي اسكەري بازاسى پايدا بولدى. بۇل قىتايدىڭ ءوز مۇددەسى بار ايماقتاردا بىرتىندەپ اسكەري بازا سالا باستايتىنىنىڭ بەلگىسى، سونىڭ العاشقى قادامى.
قازاقستان-قىتاي ىنتىماقتاستىعىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى تارماعى – “استانا” حالىقارالىق قارجى ورتالىعى، ول بۇكىل الەمنەن ينۆەستور تارتۋ ءۇشىن قۇرىلدى. بىراق ول جەرگە نەگىزىنەن قىتاي قارجى قۇرىلىمدارى كەلەتىن ءتارىزدى. وعان سەبەپ، قازىر قازاقستاندا نەسيە الۋ كوزدەرى سونشالىقتى كوپ ەمەس. قىتاي ونى تۇسىنەدى، سوندىقتان ەكونوميكالىق تۇرعىدا بىرنەشە باعىتتا: شيكىزات، اۋىلشارۋاشىلىق، كولىك-لوگيستيكا جانە قارجى سەكتورىندا ۇلەسىن ارتتىرۋى مۇمكىن. بىراق ونىڭ ءبارى “قارجى بازاسىن يەمدەنۋ ءتيىمدى بولاتىن قىتايلىق كومپانيالار كوبەيسىن” دەگەن شارتپەن جاسالۋى ىقتيمال.
ەندى ەڭ باستى ساۋال: قىتاي نەسيەسى مەن ينۆەستيتسياسى قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن ارتتىرىپ، جوعارى تەحنولوگيالاردى الۋىنا قالاي كومەكتەسپەك؟ ءبىز بۇل جەردە دىم ۇتپايمىز دەپ ويلايمىن، قىتاي بىزگە جوعارى تەحنولوگيا اكەلمەيدى. ول جاھاندىق دەڭگەيدە بارلىق تەحنيكالىق نوۋ-حاۋدى پاتەنت نەگىزىندە ءوز قولىنا شوعىرلاندىرعاننىڭ ءتيىمدى ەكەنىن جاقسى بىلەدى.
سوندىقتان قىتاي ءبىزدى مىقتى ءارى باسەكەگە قابىلەتتى سەرىكتەسكە اينالدىرعىسى كەلەدى دەگەن قيالدان ارىلۋىمىز كەرەك. ول اڭىز. قىتاي دا، اقش تا، رەسەي دە ولاي ىستەگىسى كەلمەيدى.
پىكىر قالدىرۋ