Qazaqstan prezidenti Qasım-Jomart Toqaev säuirdiñ 3-i küni Resey astanasına saparmen bardı. Mäskeudiñ “Vnukovo-2″ äuejayında onı Resey sırtqı ister ministriniñ orınbasarı Aleksandr Pankin men ministrliktiñ hattama departamentiniñ basşısı Igor' Bogdaşev kütip aldı.
Bwl – Toqaevtıñ Qazaqstan prezidenti qızmetine kiriskeli beri şetelge alğaşqı saparı.
Aqordanıñ habarlauınşa, Toqaev Mäskeude Resey prezidenti Vladimir Putinmen kezdesip, sayasi, sauda-ekonomikalıq jäne mädeni-gumanitarlıq salalardağı ekijaqtı seriktestik mäseleleri men halıqaralıq taqırıptardı talqılamaq.
Kreml'diñ baspasöz qızmeti osı sapar jaylı habarlamasında “prezidentter eki el qatınasınıñ negizgi twstarın, Euraziya keñistiginde integraciya procesin jürgizu josparın qarap, öñirdegi keybir mañızdı mäseleler talqılaydı” dep habarladı.
Mäskeude joğarı bilim alğan, bwrın Qazaqstan parlmamenti senatınıñ törağası, prem'er-ministr jäne sırtqı ister ministri bolğan 65 jastağı Toqaev biıl naurızdıñ 20-sında Qazaqstandı 30 jılğa juıq basqarğan Nwrswltan Nazarbaev prezidenttik ökiletin toqtatqan soñ uaqıtşa prezident bolıp tağayındalğan.
Azattıqqa bergen swhbatında sayasattanuşı Dosım Sätpaev Toqaev pen Putinniñ kezdesuinde qanday mäseleler qozğaluı mümkin ekeni, Qazaqstannıñ Qıtay jäne Reseymen qarım-qatınası turalı ayttı.
Azattıq: Qazaqstan prezidenti qızmetindegi alğaşqı resmi şeteldik saparın Qasım-Jomart Toqaev Mäskeuden bastadı. Bwrınğı prezident Nwrswltan Nazarbaev ta är inauguraciyadan keyin solay isteytin. Toqaevtıñ bwl saparınıñ mänisi qanday, Kreml'de şınımen de mañızdı sayasi mäsele qozğala ma?
Dosım Sätpaev: Keter aldında Nazarbaev Putinmen telefon arqılı söylesti, oğan [bilik tranziti jaylı] şeşimin habarlap, ornına qoyatın adam turalı aytqan bolar. Meniñşe, bwl eñ aldımen sayasi ädis, yağni sırtqı sayasattı arı qaray qolına alatın Toqaevtı tanıstıru boldı. Naurızdıñ 20-sı küni, Toqaevtıñ inauguraciyası kezinde Qazaqstan sırtqı ister ministrligi resmi mälimdeme jasap, respublikanıñ köpvektorlı sırtqı sayasatı özgermeytinin mälimdedi. Bwl tağı da Mäskeudi “Qazaqstan basşılığı eşqanday tübegeyli özgeris jasamaydı, jaña prezidentten Reseydi alañdatatınday tosın is-äreket kütudiñ keregi joq” dep sendiruge tırısu dep oylaymın.
Resey de, Qıtay da, AQŞ ta Qazaqstanda Nazarbaev qalap ketken köpvektorlı sayasattı jalğastıratın kez kelgen ıqtimal basşını qoldaydı. Biraq bwl arada Qıtay jäne Reseymen jaqın qarım-qatınas ornatqan Qazaqstan basşılığı men Qazaqstan qoğamınıñ oğan degen közqarası arasında ülken qarama-qayşılıq bar. Qoğamda Qıtayğa da, Reseyge de qarsı köñil-küy küşeygen. Ol uaqıt öte kele arta beredi.
Azattıq: Qazaqstan-Resey qarım-qatınasın qanday bolaşaq kütip twr?
Dosım Sätpaev: Qazaqstannıñ Reseyge qatıstı sırtqı sayasatı biraz uaqıt inerciyalıq sipatta bolmaq. Sebebi Qazaqstan Euraziya ekonomikalıq odağınıñ (EEO) müşesi retinde özine köp mindetter alğan. Öz basım respublikamız üşin sol joba ülken qatelik boldı dep sanaymın. Bwl iske aspaytın öli joba, biraq Resey ekonomikalıq emes, geosayasi müddeni alğa qoyıp, oğan jan bitiruge tırısıp jatır.
Azattıq: Geosayasat turalı aytar bolsaq, 2014 jılı Resey-Ukraina janjalı bastalğanda Qazaqstanda “orıs mäselesi” qılañ berdi. Reseyde key qoğamdıq twlğalar Qazaqstannıñ soltüstik aymaqtarın qaytaru turalı tosın mälimdemeler jasap, onı sovettik kezeñde “sıyğa bergen” degendi ayttı. Nazarbaev ketken soñ “orıs mäselesi” jaylı qoğamdıq pikirtalas qayta örbui mümkin be?
Dosım Sätpaev: Ökinişke qaray, Reseydiñ sırtqı sayasatınan işki sayasi trendi ayqın körinedi, men onı “retrospektivti patriotizm” dep ataymın. Ol ötkendi añsaytın küşti ideologiyalıq qospağa negizdelgen.
Putin jaña ideologiyalıq model' qwrğan joq, Resey qoğamın jwmıldıruğa üzip-jwlıp patşalıq rejim twsındağı keybir närselerdi (pravoslavie, samoderjavie, halıqtıq), sol tärizdi sovettik simvolikanı (änwran) da paydalandı. Ol ekonomikalıq tabıs jolımen emes, SSSR twsındağıday jau izdep, ürey tudıru esebinen äreket etip jatır. Kreml' öz sayasi üreyiniñ şırmauına özi tüsti, oğan barlıq jerde Batıs elesteydi.
Putinniñ “kek aluı” jäne Reseydiñ “bufer aymağı”
Eñ qızığı, Ukrainadağı oqiğalardan keyin Resey äskeri doktrinasın jañarttı, onıñ tarmaqtarınıñ birinde “Reseydiñ sırtqı qauipsizdigine, özgelermen qatar, körşi elderde qas rejim ornauı da qauip töndiredi” dep jazılğan. Al “qas rejim” degen öte sub'ektivti anıqtama, köñiliñ qalağan sätte kez kelgen rejimdi öziñe qas dep ataysıñ. Bwğan qosa doktrinada (tağı da sol Ukraina men Gruziyadağı janjaldardan keyin) orıs tildi twrğındardıñ qwqığı bwzılatın bolsa Resey özge memleketterdiñ işki isine aralasuğa tolıq qwqılı dep naqtı jazılğan.
Sondıqtan alda-jalda qanday da bir teris jağday tuındap, Qazaqstandı twraqsızdıq jaylaytın bolsa, işki isimizge aralasıp, ıqpal jasauğa tırısatın jalğız memleket Resey bolmaq. Ol wzaq jıldar boyı äskeri küş qoldanıp, tikeley aralasudı da, aqparattıq şabuıl tärizdi gibridtik ädisterdi de jaqsı meñgergen. Biz auqımdı işki janjaldarğa da, üşinşi taraptan boluı ıqtimal kez kelgen agressiyalıq is-äreketke de (tipti äskeri emes, aqparattıq bolsa da) tiimdi toytarıs beruge dayın emespiz dep aytar edim.
Azattıq: Qazaqstannıñ Qıtaymen qarım-qatınası turalı aytsaq, onıñ naşarlauı mümkin be (mısalı, Şıñjañdağı etnikalıq qazaqtar otırğan “qayta tärbieleu lager'leri” turalı aytılıp jatqanda)?
Dosım Sätpaev: Qasım-Jomart Toqaev eldiñ [bwğan deyingi] ekonomikalıq sayasatın jalğastıratın basşı retinde Qazaqstanğa Qıtaydıñ nesiesi men investiciyası kerek degen wstanımnan aynımaydı. Biraq Qazaqstanda Qıtayğa qarsı köñil-küy teginnen bar. Bolaşaqta elitanıñ Qıtaymen tığız qarım-qatınas jasau nieti (Nazarbaev sayasatınıñ mwrası retinde) men qoğamda Şıñjañdağı lager'lerden soñ küşeyip ketken Qıtayğa qarsı köñil-küydiñ arasında eges tuuı mümkin.
Qıtay “radikaldarmen” küresin qoldağan Qazaqstanğa alğıs ayttı
Qıtay Şıñjañdı tolıq baqılauda wstaytın aymaqqa aynaldırudı közdeytin sayasattı bayağıdan wstanıp otır. Ol aymaqtı “Bir beldeu – bir jol” jobasındağı mañızdı kölik-logistikalıq habınıñ bir böligine aynaldırğısı keledi. Sondıqtan, birinşiden, Şıñjañda han'dardıñ (han' – Qıtaydağı sanı eñ köp etnikalıq top) sanın köbeytu arqılı demografiyalıq qısım küşeymek; ekinşiden, twrğındardıñ ömir süru deñgeyin arttıru maqsatında Şıñjañğa köbirek investiciya qwyıladı, solayşa separatistik köñil-küydi basadı; üşinşiden, ıqtimal qauipti elementtermen küresti qataytıp, mwsılmandardı baqılaudı küşeytedi. Qazaqstanda (twtas Ortalıq Aziyadağıday) Qıtaydıñ mwnday poziciyası qarsılıqqa kezigedi. Bolaşaqta aymaqta dini bağdar wstanğan köşbasşılar payda boladı dep elestetsek (onıñ alğışartı bar) Qıtay aymaqtağı poziciyasın joğalta bastaydı.
Azattıq: Ortalıq Aziya aumağında Resey müddesi şielenisetin alañ Qazaqstan boluı mümkin be?
Dosım Sätpaev: Qazirdiñ özinde reseylik sarapşılar Ortalıq Aziya keñistiginde ekonomika salasında Qıtaydıñ ıqpalı artıp, Reseydiñ poziciyasın joğalta bastağanına alañdap jatır. Tipti Lukaşenkonıñ özi Belarus' üşin Qıtay “nömir birinşi seriktes”, belorus tauar öndiruşileri Reseydiñ emes, Qıtay narığına şığuı kerek dep mälimdedi.
Esesine Resey äzirge äskeri-sayasi salada üstemdik ornatqan. Ol Wjımdıq qauipsizdik turalı şart wyımında (Qazaqstan, Resey, Armeniya, Belarus', Qırğızstan men Täjikstan kiredi) jetekşi rölge ie. Alayda Ortalıq Aziyada ekonomikalıq ıqpalı artqan sayın Qıtay erte me, keş pe äskeri müddesin de qorğauğa köşedi deuge negiz bar.
Täjikstanda Qıtaydıñ “qwpiya” äskeri nısanı bar
Täjikstanda qızıq jağday qalıptasqan: täjik-auğan şekarası mañında (taraptardıñ kelisimi boyınşa) Şıñjañğa äskerilerdi engizbeu üşin şağın qıtay äskeri bazası payda boldı. Bwl Qıtaydıñ öz müddesi bar aymaqtarda birtindep äskeri baza sala bastaytınınıñ belgisi, sonıñ alğaşqı qadamı.
Qazaqstan-Qıtay ıntımaqtastığınıñ tağı bir mañızdı tarmağı – “Astana” halıqaralıq qarjı ortalığı, ol bükil älemnen investor tartu üşin qwrıldı. Biraq ol jerge negizinen qıtay qarjı qwrılımdarı keletin tärizdi. Oğan sebep, qazir Qazaqstanda nesie alu közderi sonşalıqtı köp emes. Qıtay onı tüsinedi, sondıqtan ekonomikalıq twrğıda birneşe bağıtta: şikizat, auılşaruaşılıq, kölik-logistika jäne qarjı sektorında ülesin arttıruı mümkin. Biraq onıñ bäri “qarjı bazasın iemdenu tiimdi bolatın qıtaylıq kompaniyalar köbeysin” degen şartpen jasaluı ıqtimal.
Endi eñ bastı saual: Qıtay nesiesi men investiciyası Qazaqstannıñ bäsekege qabilettigin arttırıp, joğarı tehnologiyalardı aluına qalay kömektespek? Biz bwl jerde dım wtpaymız dep oylaymın, Qıtay bizge joğarı tehnologiya äkelmeydi. Ol jahandıq deñgeyde barlıq tehnikalıq nou-haudı patent negizinde öz qolına şoğırlandırğannıñ tiimdi ekenin jaqsı biledi.
Sondıqtan Qıtay bizdi mıqtı äri bäsekege qabiletti serikteske aynaldırğısı keledi degen qiyaldan arıluımız kerek. Ol añız. Qıtay da, AQŞ ta, Resey de olay istegisi kelmeydi.
Pikir qaldıru