تاريح قازاق شەجىرەسى

بوزتوبە نەمەسە ومبىداعى قارجاس اۋىلدارىنىڭ تاريحى

kerey.kz

 |  Oct 2, 2019

​بوزتوبە – بۇل ون توعىزىنشى عاسىردىڭ 40 جىلدارىندا ەرتىس وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنان ورىن تەپكەن، قازىرگى ومبى قالاسىنىڭ پرومزونا اۋماعىنا كىرەتىن شاعىن عانا ورماندى الاڭقايى بار دوڭەستى جەر وسىلاي اتالاتىن. ومبى قالاسى ءالى ىرگەسىن جايا قويماعان داۋىردە بوزتوبە وسى ءوڭىردى عاسىرلار بويى اتا-قونىس ەتكەن قالىڭ كەرەي ىشىندەگى قۇرمان رۋىنىڭ بايى تەلجاننىڭ اعايىندارىمەن بىرگە كوشىپ-قوناتىن جايلاۋى بولدى. قازىرگى ومبى قالاسىنىڭ ورنالاسقان اۋماعى باعىزى زاماندا ءسىبىر جۇرتىنا ون حاننىڭ ۇرپاقتارى يەلىك ەتكەن تايبۇعا-تايشىق اۋلەتتەرى تۇسىندا «كوشەبە شىلىگى» اتالاتىن ەدى دەسەتىن كونەكوز قاريالار. مال جايىلىمىنا قولايلى، ءشوبى شۇيگىن بۇل جەر سول كەزدە جەرگىلىكتى پاتشى ۇلىقتارىنىڭ كوز قۇرتىنا اينالا باستادى. كوكتەمدە ەرتىس تاسىعاندا بوزتوبەنىڭ ات شاپتىرىم اينالاسىن سۋ الا قويمايتىن. تەلجان باي اۋىل-ايماعىمەن سول ايماقتاعى كوكوزەكتى دە جايلايتىن. ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىندا بۇل جەرگە كۋلەمزينو تەمىر جول ستانتسياسى سالىندى. كەنەسارى شامامەن XIX عاسىردىڭ 23-24 جىلدارى وسى كوكوزەكتە اق بوز اۋىز اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ ەرتىستىڭ ەكىنشى جاعالاۋىنداعى ورىستىڭ شىركەۋىن ساداقتىڭ جەبەسىمەن ءدال كوزدەپ اتىپ كرەستىڭ ءدال ورتاسىنداعى قاڭىلتىردان وتكىزىپ قاداعان ەكەن. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اراسىندا سول زاماندا «قازاقتا كەنەسارىدان اسقان مەرگەن جوق، جالعىز ءوزى جورتىپ كەلە جاتقاندا ءبىر قوسىن قول كەلە جاتقانداي اسەر قالدىراتىن اعىبايدان اسقان ارۋاقتى باتىر جوق» دەگەن پىكىر قالىپتاسقان. شىركەۋدىڭ كرەسىنە قادالعان ساداقتىڭ جەبەسى ازامات سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى دا سونادايدان كوزگە كورىنىپ تۇراتىن ەدى دەيتىن قاريالار. تاريحتا باياناۋىل وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى، ودان بۇرىن 1851 جىلعا دەيىن باتىس ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ ەكىنشى كازاچي كورپۋسىندا حورۋنجي بولىپ قىزمەت اتقارعان قازاقتان شىققان مارتەبەلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى مۇسا شورمانوۆتىڭ ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا وقىعانى بەلگىلى. مۇسا مىرزانىڭ اكەسى شورمان كۇشىكۇلى كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن بالاسىنىڭ حال-احۋالىن بىلۋگە كەلگەندە بوزتوبەدەگى تەلجان بايدىڭ اۋىلىنا توقتايدى ەكەن. تەلجان ءوز زامانىندا «تولكە – كۇرسارى كەرەي» ەلىنىڭ بولىسى بولعان كىسى. شورماننىڭ اكەسى كۇشىكتىڭ ناعاشىلارى كۇرسارى كەرەي ەلى. قۇرمان رۋى وسى كۇرسارى كەرەيدىڭ ءبىر تارماعىنا جاتادى. اتا – بابالارى XVII عاسىردىڭ ورتاسىندا ەجەلدەن مەكەندەگەن ومبى وبلىسىنىڭ سولتۇستىك وڭىرىنەن ىعىستىرىلىپ، XVIII عاسىردىڭ باسىندا اعايىندارى باس بىرىكتىرىپ وسى جەرگە قالانىڭ ىرگەسى قالانباستان بۇرىن جايعاسقانىن بىلەتىن تەلجان باي زاماننىڭ اعىمى قاي باعىتقا بەت العانىن بولجاپ بىلەتىن جانە سول كەزدەگى دالا شونجارلارىنا قاراعاندا كوزى اشىق ادام بولاتىن. اعا سۇلتان لاۋازىمىن تورە تۇقىمىنان شىققان ادامدارعا بەرۋگە ءتيىستى پاتشانىڭ جارلىعىنىڭ داستۇرىنە قاراماستان ەدىگەۇلى شوڭ بيمەن، ەستەمەستىڭ ەسەنەيىمەن تىزە قوسىپ ولارعا بيلىكتى بەرمەي قارا قازاقتىڭ اراسىنان شىققان ەل اعالارىنا اعا سۇلتان لاۋازىمىن سايلاۋعا سەبەپكەر بولعانداردىڭ ءبىرى شورمان بي دە جاي ادام ەمەس ەدى. شورماننىڭ اكەسى كۇشىك تولكە كەرەي ىشىندەگى بايسۇگىر اتاسىنان تارايتىن ەس دەگەن كىسىنىڭ تۋعان جيەنى. ونىڭ شىن ەسىمى ەستىباي ءوز زامانىندا اينالاسىنداعى وقيعالار مەن قۇبىلىستارعا سىن كوزىمەن قاراپ ءادىل باعاسىن ءدال بەرەتىن تۋراشىلدىعى ءۇشىن ەل ىشىندە «ەس اعا» اتانعان ەكەن. كۇشىك ءساتيۇلى (ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى جۇماباي) بالا كەزىنەن ناعاشىسى ەستىڭ تاربيەسىندە بولعان. ەستىڭ وسىنداي قاسيەتىن بىلەتىن ءساتي بالاسى جۇمابايدى سىناۋ ءۇشىن كىشكەنتاي كەزىندە بەرگەن ەكەن.
جۇماباي جونىندە ەل اراسىندا مىناداي اڭگىمە بار. ناعاشىسى ەستىڭ ۇيىندە جۇرگەندە 4-5 جاسار كەزى ەكەن. ءبىر كۇنى اۋىلدان جىراقتا وسكەن ءشيدىڭ تۇبىندە ءبىر قولىنا كۇلشە نانىن ۇستاپ ۇلكەن دارەت سىندىرىپ وتىرعان بالانىڭ ۇستىنەن قاسىندا جولاۋشىلاپ كەلە جاتقان ناعاشىسى ەسپەن بىرگە ءبىر توپ ادام جانىنان وتەدى. بالانىڭ اۋىلدان جىراقتا نەلىكتەن يۋۇلاي وتىرعانىن بىلگىسى كەلگەن ناعاشىسى – جيەن-اۋ! استىڭ اتاسى قۇرمەتى قۇراننان دا زور نان ەمەس پە. نان مەن ءناجىستى ارالاستىرىپ اۋقاتتانىپ وتىرعانىڭ قالاي، بۇل كۇنا ەمەس پە – دەپ سىنايدى.
سول ارادا بالا جۇماباي – استىڭ اتاسى نان بولسا سونى قاجەتىنە جاراتسىن دەپ اللا تاعالا ادامعا ەكى تەسىك بەرگەن. قولىمداعى ريزىعىمدى ءبىر تەسىكتەن، كىرگىزىپ، ەكىنشى تەسىكتەن شىعارىپ جاتىرمىن. وسى سۇراقتى قويدىڭىز. اللانىڭ الدىندا كۇنالى بولۋ كۇناھار بولاتىن جاستان اسقان سىزگە سىن با؟ كۇناھار بولاتىن جاسقا ءالى جەتە قويماعان ماعان سىنبا؟ – دەپ جاۋاپ قايتارىپتى.
جيەنىنىڭ مىنا جاۋابىنا ريزا بولعان ناعاشىسى – ءاي! جيەنجان اي! سەن كۇشىك كەزىڭدە وسىلاي تاۋىپ سويلەيسىڭ، سەنەن تۋعان بالالارىڭ دا كۇشىگىندە ازۋلىعا ەسەسىن جىبەرە قويماس – دەپ ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپتى. وسىدان كەيىن بالا جۇمابايعا كۇشىك دەگەن لاقاپ ەسىم جالعاسىپتى دەيتىن شەجىرەشى قاريالار. كۇشىك بيدەن تۋعان شورمان دا ون ءۇش جاسىندا بيلىك ايتىپ «بالا شورمان – بي شورمان» اتانعان دەسەتىن.
باتىر حونتايشىنىڭ تۋعان قارىنداسى تولكە قاراعۇلقىزىنىڭ شەگىرەكتەن تارايتىن ۇرپاعى بايسۇگىر اۋلەتىنە جاتاتىن ەس سىنشىدان ساعىناي، ودان پاڭ نۇرماعامبەت تۋادى. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرى مەرت بولاتىن وسى ساعىنايدىڭ اسىندا اتىعاي-قاراۋىل ەلىمەن بىرگە تۇلپاردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان اعايىندى باتىراش-قوتىراش اينالاسىنا تىزە باتىرۋدى قالىڭ كەرەي جۇرتىمەن بىرىگۋدى قۇپ كورگەن پاڭ نۇرماعامبەتكە – ناعاشى جۇرتىم ءبىر تىلەگىمدى قۇپ كورەدى، جيەننىڭ سۇراعانىن بەرەدى – دەپ بىتىسپەس داۋدىڭ باسىن توقتاتقان شورمانۇلى مۇسا مىرزا ەكەندىگىن دە بىلگەنىمىز ءجون. وسى جاعىنان العاندا ەل مەن ەلدىڭ بىرلىگى مەن تاتۋلىعىن ويلاعان مۇسا مىرزانىڭ قازاق تاريحىندا اشىلماعان ورەلى دە، پاراساتتى ىستەرى ءالى دە تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. حالقىمىزدىڭ ەكى بىردەي تەكتى اۋلەتىنەن تۋعان ءساتيۇلى كۇشىكتىڭ (جۇماباي) ۇرپاقتارى قازاق تاريحىندا وزىندىك قولتاڭبالارىن قالدىردى.
1822 يت جىلى اقپاتشانىڭ «ءسىبىر قازاقتارىن بيلەۋ تۋرالى» جارلىعى شىقتى. وسى جارلىق كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىنان اۋقاتتى توپتار مەن شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى جەرگىلىكتى وتارلاۋشى ۇكىمەت پەن كازاك-ورىستاردىڭ قۋاتتى اسكەري كۇشىنە سۇيەنگەندىكتەن ءسىبىر ولكەسىنە قاراي شۇرايلى جەر يەلەنىپ قالۋ ءۇشىن بۇرىنعىدان دا مول اعىلدى. بۇلار جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىندا «قاراشەكپەندەر» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. كەلىمسەكتەردىڭ ءسىبىر ولكەسىنە كەلىپ ورىن تەپكەنى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەرىن تارتىپ الىپ اتا قونىسىنان ىعىستىرۋى ساحارانى ەمىن-ەركىن جايلاعان قازاق شونجارلارىنا وي سالدى. بۇعان دەيىن سىبىردە تۇمەن، بەرەزوۆسك (قايىڭتۇرا), تارسك (تارىشى), ماريانوۆكا (مىرزاعۇل), كاينسك (قايىڭباسى، قازىرگى نوۆوسيبيرسك وبلىسىنىڭ قالاسى) جانە تاعى باسقا اسكەري قامالدار سالىنعان بولاتىن.
شورمان ءبيدىڭ ويى مۇسا مىرزا پاتشانىڭ اسكەري قىزمەتىندە ۇزاق جىلدار ءجۇرىپ قالاتىن بولسا، ەل اراسىنداعى ابىرويىن پايدالانىپ وسى ومبى قالاسىنىڭ ماڭايىنان جايلى قونىس يەلەنىپ قالۋ ەدى. بۇل ويىن بالاسىنا دا ايتقان بولاتىن. مۇسا مىرزا بولاشاقتا وسىنداي جوسپارى بار ەكەنىن، قاجەت بولسا مۇنداي جەردى ساتىپ الۋعا دا نيەتى بار ەكەندىگىن گۋبەرناتوردىڭ وزىنە، ونىڭ كەڭسەسىندەگى بەدەلدى ۇلىقتارعا جەتكىزەدى. گۋبەرناتور كەڭسەسىندەگىلەر شورمان بي ومبىعا كەلگەندە ايالداپ جۇرگەن بوزتوبەنى نۇسقايدى. ول ءۇشىن 250 سوم سولكەبايدى ءۇش كۇننىڭ ىشىندە قازىناعا تولەپ، ۇناعان جەردى تەز ارادا زاڭداستىرىپ الۋ كەرەك. بىراق، بوزتوبە ازىرشە وزىمەن دە، اكەسى شورمان بيمەن دە ەجەلدەن نيەتتەرى ءتۇزۋ، ارالاس-قۇرالاس بولعان تەلجان بايدىڭ يەلىگىنە جاتاتىن. ول كەزدە ەكى ءجۇز ەلۋ سولكەباي تازا كۇمىس اقشانى تابان استىندا تابۋ دا وڭاي ەمەس. جاقسى ەكى اتتىڭ قۇنى ءبىر سومدىق تازا كۇمىس سولكەباي. بىرگە تۋعان باۋىرلارى يسا، اۋجان مەن مۇستافانىڭ مىڭعىرعان جىلقىلارى بولعانىمەن، ولاردى قالالى جەردىڭ بازارىنا اكەلىپ پۇلعا اينالدىرۋ كوپ ۋاقىت الادى. وسىنشالىق مول قاراجات بۇل وڭىردە اتىعاي ىشىندەگى جانۇزاقتىڭ توقتامىسىنىڭ بالالارىنان، جاقسىباي بايدان، مالاي-باقتىباي رۋىنداعى قازىمبەتتىڭ توعجانىنان (عابباس توعجانوۆتىڭ اتاسى), دۋاداق-توبەت ەلىنىڭ الدىلەرى اعايىندى بورتەباي-سەركەباي مەن تاستىبايدان شىعادى. تەلجان بايدىڭ ءوزى دە وسىلاردىڭ قاتارىندا. گۋبەرناتوردىڭ ۇسىنعان جەرىن ساتىپ الۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن تەلجان بايدىڭ وزىمەن كەلىسۋ كەرەك.
قالا ماڭىنان جەر ساتىپ الۋ ماسەلەسى جونىندە تەلجان بايعا ءوز ويىنىڭ شەت جاعاسىن بىلدىرگەن مۇسا مىرزا گۋبەرناتوردىڭ بۇل جايىندا ءۇش كۇن مۇرسات بەرگەنىن جانە مۇنشالىقتى قاراجات تابۋعا دا قينالىپ جۇرگەنىن ايتادى. پاتشانىڭ قىزمەتىندە جۇرگەندە كەلىمسەكتەرمەن جايىلىمعا تالاسىپ، ولاردان كۇشتەپ تارتىپ العان مالدارى ءۇشىن داۋ-جانجال شىعارىپ ءىستى بولعان وسى وڭىردەگى تالاي قازاقتارعا اراشا بولىپ قول ۇشىن بەرگەن مۇسانىڭ يگىلىكتى ىستەرىنە تەلجان باي ريزا بولىپ وتىراتىن. وسىنداي كوپتەگەن قاراپايىم قازاق بالاسىنا تيگىزگەن شاراپاتى، جومارتتىعى مەن قايىرىمدى ىستەرىنە ساي ءسىبىر قازاقتارى وعان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ «مۇسا مىرزا» دەپ اتادى. سونىمەن قاتار مۇسا شورمانۇلىنىڭ ەڭ ۇلكەن يگىلىكتى ءىسى، قازاق دالاسىنداعى بولىستىق كەڭسەلەردە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا ومبى قالاسىنان قازاق بالالارىنا ارنالعان پيسارلار دايىندايتىن شكولا اشۋعا بەلسەنە ارالاسقانىن ءدۇيىم قازاق جۇرتى بىلەتىن.
مۇسا مىرزانىڭ تۇپكى ويىن بىردەن تۇسىنگەن تەلجان باي – مىرزا بۇعان بولا قامىقپا! قاجەت بولسا ەكى ءجۇز ەلۋ سوم سولكەبايدى ءدال قازىر ءوزىم تاۋىپ بەرەمىن. ساحارادا مال باعىپ ۇرپاعىمىزدى وسىرگەن ەلمىز، سىرتى تۇكتى، ءىشى بوقتى جال-قۇيرىقتار امان بولسىن. بۇل جەر تۇبىندە نە قاراشەكپەندەردىڭ، نە كەلىمسەكتەردىڭ تابانىنىڭ استىندا قالاتىنى ايان بولىپ تۇر عوي. ولارمەن تالاسىپ-تارتىساتىن مەنىڭ قولىمدا بايلىق بولعانىمەن، ءدال وزىڭدەي ورمانداي ورىستىڭ اراسىندا ءجۇرىپ زور بەدەلگە يە بولعان، ءارى پاتشانىڭ قىزمەتىن قارا قازاقتىڭ قامى ءۇشىن پايداعا اسىراتىنداي بيلىگىمىز جوق. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ كۇشپەن تارتىپ الادى. وسى قونىسىمىزدى زاڭعا سىيعىزىپ اعايىن-تۋىستارىڭدى كوشىرىپ اكەلىپ مەكەندەسەڭ بۇل جەر بارىمىزگە دە جەتەدى – دەپ ساندىقتان ەكى ءجۇز ەلۋ سوم سولكەبايدى الىپ مۇساعا ۇسىندى. وسىلايشا قازاقشا جىل ساناۋ بويىنشا مەشىن جىلى مۇسا شورمانوۆ تەلجان بايدىڭ ريزاشىلىعىن العاننان كەيىن گۋبەرناتوردىڭ پارمەنىمەن دەر كەزىندە بوزتوبەنى ءوزىنىڭ يەلىگىنە قاراتتى. سول زامانداعى قازاق بايلارىنىڭ ۇرپاق قامى ءۇشىن بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن وسىنداي كورەگەندىگىنە ەرىكسىز تاڭ قالاسىڭ.
كوپ ۋاقىت وتكىزبەي ومبىداعى پيسارلار دايىندايتىن شكولانى بىتىرگەن جانە «تولكە كۇرسارى كەرەي بولىسىندا ەكى جىلداي پيسارلىق قىزمەت ىستەگەن اتالاس اعايىنى اتانۇلى كەمەڭگەرمەن اقىلداسىپ، تۋىستارىمەن بىرگە وسى جەردى قونىستانۋعا اقىل-كەڭەسىن بەردى. الىستان بولجاي بىلەتىن مۇسانىڭ تاڭداۋى «تولكە كۇرسارى كەرەي» بولىسىندا اقىل-پاراساتىمەن ماڭايىنداعى جۇرتقا ابىرويلى بولعان كەمەڭگەرگە ءتۇسۋى دە تەگىن ەمەستى. ول كەلەسى جىلى وزىمەن بىرگە اعاسى بالپاڭگەردى باس قىلىپ قارجاس رۋىنان ون شاقتى وتباسىن كوشىرىپ اكەلدى. اعايىندارى كوشىپ كەلگەن جىلى مۇسا مىرزانىڭ تۇڭعىشى، قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ فولكلورىن جيناعان شەجىرەشى (اعارتۋشى دەسە دە بولادى), ومبى گيمنازياسىنىڭ تۇلەگى ساكەن اعا (سادۋاقاس) وسى اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. قىر قازاقتارىنىڭ ومبى قالاسىنىڭ كازاچي بازارى مەن تالكوشكەسىنە (ورىستىڭ تولكۋچكا ءسوزى) ساۋدا-ساتتىق جاساۋ ءۇشىن باراتىن جولىندا ورنالاسقان بۇل اۋىل كەيىن «اۋىزداعى قارجاس» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. ارادا ون شاقتى جىل سالىپ 40-50 ءۇي (كەيبىر قاريالار جەتپىسكە جۋىق ءۇي بولدى دەيدى) شاماسىنداي بولعان اۋىل ومبى قالاسىنا جولساپارى تۇسكەن تارباعاتاي-زايسان ءوڭىرىنىڭ، تورعاي دالاسىنىڭ قازاقتارى مەن قالادا تانىستارى جوق قىردىڭ بايلارى ءۇشىن جاتا-جاستانا تۇنەپ شىعۋعا ىڭعايلى، قالاعا كۇندە قاتىنايتىن قوناقجاي اۋىل ادامدارىنان الدىن الا قالانىڭ ىشىندەگى حال-جاعدايدان اقپاراتتار مەن ساۋداعا قاتىستى مالىمەتتەر الۋعا قولايلى بولعاندىقتان وسى جەردە بىرنەشە كۇن تۇراقتايتىن ەدى. ساۋداسى دوڭگەلەنگەنىنە ريزا بولىپ بىرنەشە كۇن تۇنەگەن قىر قازاقتارى ون تيىن جامباس اقىسىن (شامامەن سول كەزەڭدەگى ءبىر قويدىڭ قۇنى) دا تولەپ قوياتىن. سودان بەرى ەل ىشىندە ميراس بولىپ «ومبى اۋزىندا قارجاس بار، ون تيىننان جامباس بار» دەگەن ناقىل ءسوز قالدى.
ارادا جارتى عاسىر وتكەن سوڭ ومبى اۋزىنداعى قارجاس اۋىلى دا پاتشا ۇلىقتارىنىڭ تەگەۋرىندى ەكپىنىمەن بۇل مەكەندى تاستاپ باسقا جەردەن ورىن تەبۋىنە تۋرا كەلدى. ەرتىستىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن جايلاعان اۋىلدىڭ ورىنى ەكونوميكالىق سالالارى قارىشتاپ ءوسىپ كەلە جاتقان گۋبەرنيا ورتالىعى ءۇشىن ونەركاسىپ وشاقتارىن شوعىرلاندىرۋعا اسا قاجەتتى، ىزدەسەڭ دە تاپتىرمايتىن جەر بولاتىن. تاعى دا 1896 مەشىن جىلى، قار سۋى ەرىسىمەن اۋىزداعى قارجاس اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى قازىرگى جارقىن اۋىلىنان (بۇل كۇندە بۇل اۋىلدىڭ دا ەسكى جۇرتى قالدى) ون بەس شاقىرىم جەردەگى، ومبىدان وڭتۇستىككە قاراي سەكسەن شاقىرىم قاشىقتىقتاعى كوك تەرەكتەرى مەن اق قايىڭدارى بۇرالىپ وسكەن سۇلۋ شىلىككە قونىستاندى. وسى جەر تەكە ەلىنىڭ بولىسى بورتەبايدىڭ شامەلىنىڭ جايلاۋى بولاتىن. شامەلدىڭ اكەسى ءتاشىم دە بىرنەشە جىل تەكە ەلىنىڭ بولىسى بولدى. ءتاشىمنىڭ اكەسى بورتەباي مۇسا مىرزامەن دە، اتانۇلى كەمەڭگەرمەن دە ءتوس قاعىسقان دوس بولعان جانە ومبىنىڭ پيسارلار دايىندايتىن شكولاسىندا بىرگە وقىپ ونى ءبىر سەبەپتەرمەن سوڭىنا دەيىن بىتىرە الماي كەتتى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى دوستىقتى قۇدالىققا جالعاستىرۋدى دۇرىس كورگەن بورتەباي ەل بيلەۋ ىسىنە ەرتە ارالاسا باستاعان ۇلى تاشىمگە اۋىزداعى قارجاس اۋىلىنان كەمەڭگەردىڭ نەمەرە تۋىسىنىڭ قىزى ءتانزيلانى قالىڭ مالىن بەرىپ ايتتىرىپ العان ەكەن. اقشا رۋىنا جيەن بولعانى ءوز الدىنا، جەكە باسىنىڭ مارتتىگى ءبىر وزىنە جەتىپ ارتىلاتىن تەكتى اتانىڭ بالاسى شامەل جەرگىلىكتى پاتشا ۇلىقتارىنىڭ قىرىنا ىلىككەن ناعاشى جۇرتىنىڭ تەگىسىمەن بايان اۋىلعا قونىس اۋدارۋىن قۇپ كورمەگەندىكتەن،توعجاننىڭ سادۋاقاسىمەن بىرلەسىپ قارجاس اۋىلىنىڭ ادامدارىن اتا-مەكەن جايلاۋى سۇلۋ شىلىككە كەلىپ قونىس تەۋىپ ورنالاسۋىنا جاردەمىن دە تيگىزگەن. شامەلدىڭ وسىنداي مارتتىگىنە ريزا بولعان دۇيسەباي كەمەڭگەرۇلى (كەمەڭگەردەن دۇيسەباي، دۇيسەنباي ەسىمدى ۇلدار تۋادى) شامەلگە استىنداعى بايگەگە قوسىپ جۇرگەن كۇرەڭ بەستى اتىن سىيعا تارتىپتى. ەل جايعاسىپ، قۇتتى مەكەنىنە قونىستانعان جىلى بۇل اۋىلدا ومبى وڭىرىنە كىسىلىگىمەن، اقىل-پاراساتىمەن اتى شىققان كەمەڭگەر اقساقالدىڭ قارا شاڭىراعى دۇيسەبايدىڭ وتباسىندا الاش جۇرتىنىڭ ارداقتى ازاماتى، ادەبيەتشى، بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى، تۇڭعىش قازاق-ورىس سوزدىگىن قۇراستىرىپ ماسكەۋ قالاسىندا باسىپ شىعارعان قوشكە (قوشمۇحامەد) كەمەڭگەروۆ دۇنيەگە كەلدى.
ءبىرتالاي جىلدان كەيىن سۇلۋ شىلىكتەگى تال قايىڭدار تابيعاتتىڭ اسەرىمەن جەردىڭ بەدەرىنە وراي كولبەۋ، جانتايىپ وسكەن اعاشتارىنىڭ كوپتىگىنەن «قيسىق اعاش» اتاندى. جەرگىلىكتى جەردىڭ وزىنە ءتان اتاۋىنا قاراي بۇل وڭىردە قىزىل اعاش، قارا اعاش، قىستاۋ اعاش، جالعىز اعاش دەگەن جەر اتاۋلارى ءجيى كەزدەسەدى. بەرتىن كەلە سۇلۋ شىلىكتى قونىستانعان قارجاس اۋىلى قىسقاشا «قيسىقتاعى قارجاس» اۋىلى اتاندى. كەيبىر تاريحي دەرەكتەردە بۇل جەر ۇلى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن تەكە بولىسىنىڭ اۋماعىنا قاراعاندىقتان «تەكەدەگى قارجاس» دەپ تە اتالدى. بۇل جەرلەر قازىر قازاقستاننىڭ شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان ومبى وبلىسى، ودەسسكي اۋدانىنداعى «بەلوستوك» جانە «تسۆەتكوۆو» شارۋاشىلىقتارىنىڭ اۋماعىنا كىرەدى. ومبى قالاسىنىڭ ءوز باسىندا تۇراقتاعان قارجاس بالالارىنان بولەك وسى وڭىردە قازىرگى ۋاقىتتا جۇزگە تارتا جانۇيانى قۇرايتىن قارجاس رۋىنىڭ ۇرپاقتارى ءار سالادا قىزمەت ەتىپ، زامان تالابىنا ساي شارۋا قوجالىعىن دامىتىپ باي-قۋاتتى ءومىر كەشۋدە.
ءبىزدىڭ سەپكراي ەلى قارجاس ۇرپاقتارىمەن قۇداندالى، ناعاشىلى-جيەن بولعانىنا دا ءجۇز جەتپىس جىلعا تاياپ قالىپتى. ولار باياناۋىل جاقتان قونىس اۋدارىپ، ومبىنىڭ تۇبىندەگى بوزتوبەگە كەلىپ ەڭ العاش قازىعىن قاققان اتالاردىڭ ۇرپاقتارى. بۇگىندە سوناۋ پاتشا زامانىندا اتا-قونىسىنان جەر ءبولىپ بەرگەن تەلجان بايدىڭ جۇراعاتتارىمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتكەنىمىز ءجون بولار – تەلجان بايدان مۇحامەدجان، ودان الاشوردا قايراتكەرى قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان تەمىربولات تەلجانوۆ تۋادى. ال، تەمىربولاتتىڭ جالعىز ۇلى، تەكتىلەردىڭ تۇياعى، ەسىمى كەڭەس وداعىنا ايگىلى بولعان تالانتتى قازاق سۋرەتشى قاناپيا تەمىربولاتۇلى تەلجانوۆ ەكەنىن وقىرماننىڭ بىلگەنى دۇرىس. ونىڭ زاڭعار ويىنان تۋىنداعان تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنا بايلانىستى جارىق كورگەن تابيعاتتىڭ كورىنىسى «اتا مەكەن» كارتيناسى ءاربىر ادامعا وي سالاتىن شىعار.

شالقاربەك كارىباەۆ، ءسىبىر قازاقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى

kerey.kz