باتىس باسىلىمدارى بۇل اپتادا تۇركيا قازاقستانعا كاسپيدەگى اسكەري تەڭىز فلوتىن كۇشەيتۋگە كومەكتەسەتىنىن جازىپ، بۇل تەڭىزدەگى فلوتيلياسى مىقتى رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە قالاي اسەر ەتەدى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى. سونىمەن قاتار قازاقستان باتىستىڭ جاناما سانكتسيالارى مەن ونىڭ ىقتيمال سالدارىنان قاۋىپتەنىپ وتىرعانىن تالدادى. بۇدان بولەك سىرتقى دەرجاۆالار ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكازدى ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق ايماق رەتىندە قاراستىرا باستاعانىنا نازار اۋداردى.
تۇركيا قازاقستاننىڭ كاسپيدەگى فلوتىن كۇشەيتۋگە كومەكتەسپەك
ساراپشى پول گوبل اقش-تاعى Jamestown قورىنىڭ سايتىندا تۇركيا قازاقستانعا كاسپيدەگى اسكەري تەڭىز كۇشتەرىن كۇشەيتۋگە كومەكتەسەتىنىن جازدى. انكارا مەن استانانىڭ جوسپارى كاسپيدەگى فلوتيلياسى ەڭ قۋاتتى رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە قالاي اسەر ەتپەك؟
رەسەيدىڭ كاسپي فلوتيلياسى كوپ جىل بويى تەڭىز ايدىنىندا ۇستەمدىك ەتتى. سوندىقتان دا بولار، كوپشىلىك كاسپيدە بۇدان باسقا ۇلتتىق فلوتتار بار ەكەنىن ەلەمەي جاتادى. ونىڭ ۇستىنە وسى كۇنگە دەيىن تەڭىز جاعالاۋىنداعى وزگە ەلدەر اسكەري-تەڭىز فلوتىن قورعانىس ءۇشىن ەمەس، ىزدەۋ-قۇتقارۋ جۇمىستارى نەمەسە تەڭىزدەگى بۇرعىلاۋ پلاتفورماسى مەن قۇبىرلاردىڭ قورعايتىن كۇزەت ءۇشىن قاجەت ەتتى.
دەگەنمەن قازاقستان بۇل احۋالدى وزگەرتۋى مۇمكىن. گوبلدىڭ جازۋىنشا، ەل جاعالاۋداعى عانا ەمەس، تەڭىزدىڭ تاياز جەرىندەگى قورعانىسقا دا ءمان بەرمەك.
وتكەن اپتادا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك «زەنيت» زاۋىتى تۇركيانىڭ Asfar جانە YDA Group كومپانيالارىمەن ورالدا اسكەري كەمەلەردى جاساۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. گوبلدىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل كەلىسىمنىڭ بىرنەشە سالدارى بار.
بىرىنشىدەن، ول ماسكەۋدىڭ قازاقستاننىڭ كەمە جاساۋ ونەركاسىبىندە ۇستەم ويىنشى بولىپ قالا بەرەمىن دەگەن جوسپارىنا سوققى جاسايدى. 2010 جىلى ماسكەۋ استاناعا كەمە جاسايدى دەگەن كەلىسىمگە قول قويىلعالى رەسەي ءوزىن بۇل سالاداعى باستى ويىنشىمىن دەپ كەلگەن. بىراق ودان بەرى مينا سۇزەتىن ەكى كەمە عانا جاسالعان سوڭ، قازاقستان كەمە جاسايتىن باسقا ويىنشىلاردى ىزدەۋگە كىرىستى.
ەكىنشىدەن، بۇل كەلىسىم انكارانىڭ استانامەن قورعانىس سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن كۇشەيتەدى. تۇركيا ۇكىمەتى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن دامىتۋدا جەتەكشى رولگە يە بولۋعا تالپىنىپ جاتىر. گوبل استانامەن كەمە جاساۋ تۋرالى انكارانىڭ كەلىسىمى وسى جوسپاردىڭ بولىگى دەپ ەسەپتەيدى.
ۇشىنشىدەن، رەسەي دە، قازاقستان دا كاسپيدىڭ سولتۇستىگىندەگى سۋدىڭ تارتىلۋىنان تۋىندايتىن ستراتەگيالىق جانە ەكونوميكالىق سالدارعا الاڭدايدى. استانانىڭ بۇعان دەيىن ۇستانىپ كەلگەن شاعىن كەمەلەر جاساۋ ساياساتى ەندى تۇركيامەن كەلىسىم اياسىندا جالعاساتىن ءتارىزدى. ال بۇل استانانىڭ ەكونوميكالىق، ءتىپتى اسكەري پوزيتسياسىن جاقسارتادى، ءتىپتى رەسەيدەن دە ۇستەم ەتۋى مۇمكىن.
گوبل تۇركيامەن كەمە جاساۋ تۋرالى كەلىسىم قازاقستان مەن رەسەي كاسپي تەڭىزىندە تەكەتىرەسەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى دەيدى. رەسەي كەمەلەرىنىڭ سانى از بولعانىمەن، اسكەري قۋاتى الدەقايدا مىقتى. سونىمەن قاتار بۇل كەلىسىم تۇركيا قانشا جەردەن ۇمىتتەنسە دە، انكارا جاقىن ۋاقىتتا كاسپي تەڭىزىندە ۇستەم ويىنشىعا اينالادى دەگەن ءسوز ەمەس. تۇركيا كاسپي جاعالاۋىنداعى رەسەيدەن وزگە ەلدەرگە كەمەلەر مەن ونىڭ بولشەكتەرىن جاساپ بەرىپ جاتسا دا، تەز ناتيجەگە قول جەتكىزە المايدى، سەبەبى شاعىن كەمە جاساۋدىڭ ءوزى كوپ ۋاقىت تالاپ ەتەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: قازاقستان كاسپيدىڭ ءتىپتى ءبىر بولىگىندە جاقىن ۋاقىتتا ۇستەمدىككە يە بولۋى ەكىتالاي.
بىراق كاسپيدىڭ سولتۇستىگى تارتىلعان سايىن تاياز جەردە جۇرە الاتىن قازاقستاننىڭ اسكەري كەمەلەرى كوبەيە تۇسەدى. بۇل استاناعا كەمەلەرى ۇلكەن ماسكەۋ الدىندا ارتىقشىلىق بەرەدى.
گوبلدىڭ ويىنشا، رەسەيدىڭ كاسپي فلوتيلياسى مەن كەمەلەرى بىرتىندەپ كوبەيىپ جاتقان قازاقستاننىڭ اسكەري-تەڭىز فلوتى اراسىنداعى اراسالماق بىرتىندەپ وزگەرە بەرمەك. بۇل كاسپي جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ ايماقتاعى ساۋدا جانە قۇبىرمەن بايلانىستى جوسپارىنا اسەر ەتەدى. ال بۇل جوسپار قازاقستان مەن رەسەيدىڭ قارىم-قاتىناسىنا عانا ەمەس، استانانىڭ ورتالىق ازيا، كاۆكاز بەن باتىس ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىنا دا اسەر ەتەدى.
“قازاقستان جاناما سانكتسيادان قاۋىپتەنىپ وتىر”
جاپونيادا شىعاتىن Asia Nikkei باسىلىمى رەسەي قوس ماقساتتا قولدانىلاتىن تاۋاردى الدىرىپ، ءوز گازىن ساتۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستى كۇشەيتىپ جاتقانىن جازدى.
16 ماۋسىم كۇنى وزبەكستان رەسەيدىڭ «گازپروم» كومپانياسىمەن گاز كەلىسىمىنە قول قويدى. «گازپروم» 1 قازاننان باستاپ وزبەكستانعا 2,8 ميلليارد تەكشە مەتر گاز تاسىمالدايدى. بيىل قىستا وزبەكستان گاز تاپشىلىعىنا تاپ بولدى، بۇل كەلىسىم تاپشىلىقتى ازايتۋعا سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك. گاز قازاقستان اۋماعى ارقىلى «ورتالىق ازيا – ورتالىق» گاز قۇبىرىمەن تاسىمالدانادى. بۇل ءۇشىن «گازپروم» قازاقستانداعى مەملەكەتتىك «QazaqGaz» كومپانياسىمەن كەلىسىمگە قول قويدى.
باسىلىم «گازپروم» قازاقستانمەن دە وسىنداي كەلىسىمدى تالقىلاپ جاتىر دەپ جازادى.
ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن سوڭ، ەۋروپا نارىعىنا گاز وتكىزە الماي قالعان رەسەي وزبەكستانمەن گاز كەلىسىمىنەن ۇتتى. ماقالا اۆتورلارى الماتىدا تۇراتىن جۋرناليستەر پول بارتلەت پەن ناۋبەت بەيسەنوۆتىڭ جازۋىنشا، رەسەي ورتالىق ازيانى گاز وتكىزەتىن نارىق رەتىندە عانا ەمەس، ازاماتتىق جانە اسكەري سالادا قولدانىلاتىن قوس ماقساتتاعى تاۋاردى الدىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ جاتىر. رەسەيگە سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋگە كومەكتەسكەن ايماقتاعى بىرقاتار كومپانياعا سانكتسيا سالىندى.
توقاەۆ جاپپاي تارتىپسىزدىكتەن قاۋىپتەنە مە؟ ءپۋتيننىڭ “گاز وداعى” بىرتىندەپ ىسكە اسا باستادى ما؟
20 شىلدە كۇنى اقش-تىڭ قارجى مينيسترلىگى تىيىم سالىنعان تاۋاردى رەسەيگە جەتكىزگەنى ءۇشىن قىرعىزستانداعى ءتورت كومپانياعا سانكتسيا سالدى. ءساۋىر ايىندا اقش قارجى مينيسترلىگى «رەسەيدىڭ اسكەري-قورعانىس ونەركاسىپ كەشەنىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن جانە اقش-تان سانكتسيا سالىنعان تاۋار الدىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان» وزبەكستانداعى ەكى كومپانياعا سانكتسيا سالدى.
اۆتورلاردىڭ جازۋىنشا، قازاقستان جاناما سانكتسيالار مەن ونىڭ سالدارىنان قاۋىپتەنىپ وتىر. جاناما سانكتسيالار شەتەلدىك ينۆەستيتسيالارعا نۇقسان كەلتىرىپ، بەدەلگە سىزات ءتۇسىرۋى مۇمكىن.
ماۋسىم ايىندا ساۋدا جانە ينتەگراتسيا ءمينيسترى سەرىك جۇمانعارين قازاقستانداعى كومپانيالار رەسەيگە قوس ماقساتتاعى تەحنولوگيالار جىبەرگەنىن راستادى. ول ۇكىمەت الداعى ۋاقىتتا 104 تاۋار ءتۇرىن رەسەيگە جەتكىزۋگە جول بەرمەۋ ءۇشىن ەكسپورتپەن اينالىساتىن كومپانيالارعا باقىلاۋ كۇشەيەتىنىن مالىمدەدى.
بەيسەنوۆ پەن بارتلەت رەسەي ءوز گازىن ەكسپورتتايتىن جاڭا نارىق تاپقانىمەن، ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازياداعى وداقتاستارىنا قارسى سانكتسيالار كۇشەيگەن سايىن قوس ماقساتتاعى تاۋاردى الۋ قيىنداي ءتۇسۋى مۇمكىن دەيدى.
“وڭتۇستىك كاۆكاز بەن ورتالىق ازيا ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق كەڭىستىك رەتىندە قارالا باستادى”
تبيليسيدەگى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى پروفەسسورى ەميل اۆدالياني اقش-تاعى Jamestown قورىنىڭ سايتىندا ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز اراسىنداعى قارىم-قاتىناس كۇشەيىپ جاتقانىنا نازار اۋدارادى.
23 ماۋسىم كۇنى قازاقستان، ازەربايجان مەن گرۋزيا ورتالىق ازيا − وڭتۇستىك كاۆكاز اراسىنداعى جۇك تاسىمالىن جاقسارتۋ ءۇشىن بىرلەسكەن لوگيستيكالىق كومپانيا قۇردى. 2022 جىل باسىنان بەرى گرۋزيا، ازەربايجان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى ءتۇرلى مەموراندۋمعا قول قويىپ، ايماقتار اراسىنداعى الىس-بەرىستى كۇشەيتۋ ءۇشىن ترانزيتتىك توسقاۋىلداردى جويۋ ماسەلەسىن بەلسەندى كوتەرىپ ءجۇر.
ءاۆداليانيدىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل وقيعالار سوڭعى ون جىلدا قارا تەڭىزدەن ورتالىق ازياعا دەيىنگى اۋماق بىرتە-بىرتە ءبىرتۇتاس، اجىراماس گەوگرافيالىق كەڭىستىك رەتىندە قارالا باستاعانىن ايقىندايدى. رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى بۇل ءۇردىستى كۇشەيتە ءتۇستى.
رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەن سوڭ، ماسكەۋگە سالىنعان باتىس سانكتسيالارى ازيا مەن ەۋروپانى جالعايتىن دالىزدەر جۇمىسىنا اسەر ەتتى. رەسەيدى اينالىپ وتەتىن بالاما باعىتتاردى دامىتۋعا ۇمتىلىس ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز ەڭ قىسقا ءدالىز ەكەنىن ايقىندادى. بۇل سىرتقى ويىنشىلاردى ەكى ايماققا قاتار، تاندەم رەتىندە قاراۋعا يتەرمەلەدى.
ءاۆداليانيدىڭ ويىنشا، ورتالىق ازيادا دا، وڭتۇستىك كاۆكازدا دا ۋكراينادا سوعىس باستالعالى بىردە-ءبىر سىرتقى دەرجاۆا ۇستەمدىك ەتپەيدى. وسىلايشا ەكى ايماق ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناستى دامىتىپ، بالانستاۋعا ءماجبۇر. مىسالى، قازاقستان تۇركيا، ەۋرووداق پەن قىتايمەن قارىم-قاتىناستى كۇشەيتىپ جاتىر. ايماق ەلدەرىنىڭ بۇلايشا سىرتقى دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا امالداۋعا ۇمتىلۋى سىرتقى ويىنشىلار اراسىنداعى باسەكەنى كۇشەيتەدى.
زەرتتەۋشىنىڭ پايىمداۋىنشا، وڭتۇستىك كاۆكاز بەن ورتالىق ازيانى ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق كەڭىستىك دەپ قاراۋ ءبىر ايماقتاعى وقيعا ەكىنشى ايماقتاعى پروتسەسكە كوبىرەك اسەر ەتە باستايدى دەگەندى بىلدىرەدى. «سوندىقتان ايماقتاعى ءىرى ويىنشىلار ءۇشىن ەڭ ءتيىمدىسى – ترانسايماقتاعى ينفراقۇرىلىم ماسەلەسىنە كەلگەندە سەگىز ەل (ارمەنيا، ازەربايجان، گرۋزيا، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان) قاتار قاتىسىپ، ورتاق شەشىم قابىلداي الاتىن مەحانيزمدەر قۇرۋ»، − دەپ قايىرادى زەرتتەۋشى.
پىكىر قالدىرۋ