اقش ديپلوماتى دەنيەل روزەنبليۋم قازاقستانعا ەلشى بولىپ كەلگەنىنە ءبىر جىلعا جۋىقتادى. وعان دەيىن ول وزبەكستانداعى ەلشى قىزمەتىن ءۇش جىل اتقارعان. ورتالىق ازياعا ماماندانعان ديپلومات ايماق باسشىلارىنىڭ نيۋ-يوركتە پرەزيدەنت دجو بايدەنمەن وڭاشا كەزدەسكەنى ساياسي جەتىستىك دەيدى. ازاتتىق ەلشىدەن سۇحبات الىپ، C5+1 سامميتىندە ادام قۇقىعى تاقىرىبى قانشالىق قوزعالعانىن، قازاقستانعا تونگەن سانكتسيا قاۋپىن جانە اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى ساياساتى قالاي وزگەرگەنىن سۇرادى.

نيۋ-يوركتەگى كەزدەسۋ قالاي ءوتتى؟

– اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن جاقىندا ورتالىق ازيا باسشىلارىمەن C5+1 فورماتىندا كەزدەستى. سامميت الدىندا قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى وسى جيىندا ادام قۇقىعى باستى نازاردا بولسا ەكەن دەپ ءۇمىت ءبىلدىردى. بۇل ءۇمىت اقتالدى ما؟

– نيۋ-يوركتە وتكەن C5+1 ءسامميتى تۋرالى ايتساق، اقش پرەزيدەنتى ورتالىق ازيا باسشىلارىمەن العاش رەت وڭاشا كەزدەستى. مۇنىڭ ءوزى – ساياسي جەتىستىك جانە بۇل ايماقتىڭ اقش سىرتقى ساياساتىنداعى ماڭىزىن كورسەتەدى. ءسامميتتىڭ وزگە دە جاقسى جاڭالىقتارى بولدى. ونىڭ ىشىندە التى پرەزيدەنت قول قويعان ورتاق دەكلاراتسيا دا بار. وندا ادام قۇقىقتارى دا ءسوز بولعان. دەموكراتيا مەن زاڭ ۇستەمدىگىنە قاراي ۇمتىلۋ قاجەتى جونىندە كەلىسىم بار. سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس، قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ارىپتەستىك، ەنەرگەتيكالىق قاتىناس جانە ادامدار اراسىنداعى ارىپتەستىك قامتىلعان. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ بىرلىگى جانە وسى تەپە-تەڭدىكتەگى اقش-تىڭ ورنى تۇرعىسىنان مۇنىڭ ءبارى ماڭىزدى.

ول قۇجاتتا وسى ەلدەر مەن اقش اراسىندا ءبىلىم بەرۋ جونىندەگى قارىم-قاتىناس جايلى دا كوپ ايتىلعان. وندا ءتىپتى جاڭا باستاما دا بار. ول مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا ارنالعان. ونىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنى جونىندە ازىرگە ەگجەي-تەگجەيلى اقپارات جوق. بىراق مەنىڭشە، ونىڭ اياسىندا مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جونىندە تاجىريبە الماسۋ قاراستىرىلعان. بۇل جونىندە اقش-تىڭ بەلگىلى ءبىر تاجىريبەسى بار-اق. بىزدە 1990 جىلدارى قابىلدانعان زاڭ بار. “مۇگەدەكتىگى بار امەريكالىقتار” دەيتىن بۇل زاڭ سول مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ قۇقىقتارىن قورعاپ، ولارعا ايرىقشا ارتىقشىلىقتار بەرەدى. مەنىڭشە، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، وسى باعىتتا دامۋ قاجەت ەكەنىن سەزەدى.

جالپى ايتساق، C5+1 كەزدەسۋىن وڭ باعالايمىن. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرى ارىپتەستىگىن نىعايتۋدا جانە بۇل ارىپتەستىكتە اقش-تىڭ ءرول اتقارۋىندا جاقسى قادام بولدى.

“ورتالىق ازيادا اقش ساياساتى وزگەردى دەگەنگە كەلىسپەيمىن”

– ءبىز سۇحبات العان ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، اقش اۋعانستاننان اسكەرىن اكەتكەن سوڭ جانە رەسەي ۋكرايناعا سەبەپسىز سوعىس باستاعاننان كەيىن اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى ساياساتى ادام قۇقىعىنان قاۋىپسىزدىك تاقىرىبىنا قاراي ازداپ ويىسقان. بۇل پىكىر قانشالىق قيسىندى؟

– بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. قازاقستانعا دەيىن وزبەكستاندا ءۇش جارىم جىل ەلشى قىزمەتىن اتقاردىم. وعان دەيىن ۆاشينگتوندا ءتورت جىل مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ ورتالىق ازيا جونىندەگى كومەكشىسىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. وسى تاجىريبەمە سۇيەنىپ ايتارىم، اقش-تىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسى كوپ قىرلى.

سىرتقى ساياساتتا قول جەتكىزگىمىز كەلەتىن بىرنەشە ماقساتىمىز بار. ورتالىق ازياداعى بەس ەلدىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز ۇلتتىق مۇددەلەرى بار. ولاردىڭ اۋقىمى كەڭ. ول قاۋىپسىزدىك تۋرالى بولۋى مۇمكىن. بۇدان بولەك وسى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىندا، سونىڭ ىشىندە اقش-تا دا ەكونوميكالىق مۇددە بار. ءبىز ءوز كومپانيالارىمىزدىڭ وسى ايماقتا ونىمدەرىن ساتا الۋىنا، ينۆەستيتسيا جاساي الۋىنا مۇددەلىمىز. سونداي-اق مەملەكەتتىك باسقارۋدا دا ءبارىمىزدىڭ مۇددەمىز بەن الاڭدايتىن ساتتەرىمىز بار. كەڭىرەك ايتقاندا، وعان ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ، زاڭ ۇستەمدىگى، وكىمەتتىڭ ازاماتتارعا ەسەپ بەرۋى كىرەدى. وسى ايتىلعاننىڭ ءبارى جالپى تۇراقتىلىقتى نىعايتادى. ءبارىمىز دە ايماقتىڭ توڭكەرىستەر مەن تۇراقسىزدىقتان ادا بولعانىنا مۇددەلىمىز. ءبىز جان-جاقتى جۇمىس ىستەيمىز. ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناستا وسى ماسەلەلەر مەن ولاردىڭ تەپە-تەڭدىگى ۋاقىت وتە ازداپ وزگەرىپ وتىرۋى مۇمكىن. بىراق بىرىزدىلىك بار. سول سەبەپتى رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسقىنشىلىق سوعىسىنان كەيىن تەپە-تەڭدىك وزگەردى دەگەنگە كەلىسپەيمىن.

“قاڭتار وقيعاسىنا ەڭ دۇرىس رەاكتسيا – وسى قايعىلى وقيعانى تاۋەلسىز تەرگەۋ”

– اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ 2022 جىلعى ادام قۇقىعى ەسەبىندە قازاقستاندا قاڭتار وقيعاسى كەزىندە جانە ودان كەيىن ادام قۇقىعىنىڭ ورەسكەل بۇزىلعانى جايلى شاعىمدار قامتىلعان. ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ ازاماتتاردى جوسىقسىز ءولتىرۋى، تۇرمەدە ازاپتاۋ جانە نارازىلىققا شىققانداردى قۋدالاۋ جانە قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىن جازاعا تارتۋدا سەلقوستىق ماسەلەلەرى قامتىلعان. مەملەكەتتىك دەپارتامەنت قازىرگى جاعدايدى قالاي باعالايدى؟ قاڭتار تەرگەۋلەرى جان-جاقتى ءارى ءادىل ءجۇرىپ جاتىر دەپ قاراي ما؟

– 2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسىنا ەڭ دۇرىس رەاكتسيا – وسى قايعىلى وقيعانى تاۋەلسىز، ءارى سەنىم ۇيالاتاتىنداي ەتىپ تەرگەۋ، نە بولعانى جونىندە ەسەپ بەرۋ ەكەنىن ايتىپ كەلەمىز. ءبىر جارىم جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە بىرقاتار قادام جاسالدى دەپ بىلەمىن. وسى باعىتتا تىم ىلگەرى جىلجىماسا دا، قوزعالىس بار. مەملەكەت ارەكەت جاساپ وتىر. ونى 2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسىندا قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانعان، ءتىپتى ازاپتاۋعا بارعان قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاۋاپقا تارتىلعانىنان كورۋگە بولادى. مەنىڭشە، بۇل – دۇرىس باعىتتاعى وڭ قادام. سونداي-اق وقيعا كەزىندە ۇستالعاندارداردىڭ بوساتىلعانى بار. كەيبىرىن جىلدام بوساتتى، كەيبىرى [اۋىر] قىلمىس جاساماعان بولىپ، ءىسى قاناعاتتانارلىق ناتيجەمەن اياقتالدى. ودان دا كوپ نارسە جاساۋعا بولا ما؟ ءيا، بولادى. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ 2022 جىلعى قاڭتاردان كەيىنگى رەفورمالارى، ەسەپ بەرۋ قاعيداسىن ۇستانۋى وتە ماڭىزدى مالىمدەمە بولدى. مەنىڭشە، ول جانە ونىڭ ۇكىمەتى بۇعان بايىپپەن قاراپ وتىر. بىراق ءبىز ەسەپتىلىكتى ودان ءارى دامىتۋعا شاقىرا بەرەمىز.

– قازاقستان بيلىگى گەوگرافيالىق جانە ساياسي فاكتورلارعا سىلتەپ، باتىس سانكتسيالارىنا ۇشىراعان رەسەيمەن بايلانىستى ءبىرجولا ۇزە المايتىنىن ايتتى. باتىس ەلدەرى بۇعان تۇسىنىستىك تانىتىپ، ءتىپتى سانكتسيانىڭ قازاقستانعا تيگىزەر زالالىن جۇمسارتۋ جونىندە باستامالار ۇسىندى. بىراق بىرقاتار جۋرناليستىك زەرتتەۋ سانكتسيالاردى اينالىپ وتۋدە رەسەي قازاقستاندى ءالى پايدالانىپ وتىرعانىن كورسەتتى. قازاقستان بيلىگى باتىستىڭ پيعىلىن دۇرىس ءتۇسىنىپ وتىر ما؟ قانداي جاعدايدا قازاقستانعا ەكىنشى دەڭگەيلى سانكتسيا قاۋپى تونبەك؟

– ءوزىڭىز ايتقانداي، رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى مەن سونىڭ سالدارىنان جاريالانعان سانكتسيالار قازاقستانعا قيىن ءتيدى. ءبىز مۇنى تۇسىنەمىز جانە ونىڭ سانكتسيا سالىنعاننان كەيىنگى قادامدارىن قۇرمەتتەيمىز. بۇل تۇرعىدا ءبىز قازاقستاندى ارىپتەس كورەمىز. قازاقستان دا ءبىزدى سولاي كورەدى دەپ ويلايمىن. سانكتسيالار سالىنعان سوڭ، ءبىز قازاقستاننىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنا سول سانكتسيالاردىڭ قۇقىقتىق ەرەكشەلىكتەرىن، نەگە رۇقسات بارىن، نەگە رۇقسات جوعىن تۇسىندىرۋگە ءبىرشاما كۇش جۇمسادىق. ءبىزدىڭ ساراپشىلار تەحنيكالىق نۇسقاۋ بەردى. جەكەلەگەن ماسەلە تۋعاندا، ونى شەشۋدە قازاقستانمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدىك. ەڭ العاش تاپ بولعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى كتك مۇناي قۇبىرىنا بايلانىستى ەدى. قازاقستان مۇنايىنىڭ 80 پايىزى وسى قۇبىرمەن تاسىمالدانادى.

باسىندا ازداعان تۇسىنىسپەۋشىلىك بولىپ، بۇل قۇبىر رەسەي اۋماعىنان وتەتىندىكتەن، [قازاقستان مۇنايى] سانكتسياعا جاتا ما، جوق پا دەگەن ماسەلە بولدى. ءبىز وسى جاعدايعا قاتىسى بار كومپانيالار مەن مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنا بۇل مۇناي سانكتسياعا جاتپايتىنىن، ونى ەركىن تاسىمالداۋعا بولاتىنىن تۇسىندىردىك. مەنىڭشە، قازاقستان ۇكىمەتى ونى وڭ باعالادى. وسى جاعداي بىرنەشە رەت قايتالاندى. ويتكەنى كەي كومپانيالار سانكتسيادان قاۋىپتەنىپ، تالاپتاردى ارتىعىمەن ورىنداپ جاتتى. بۇل – ءبىر مىسال.

تاعى ءبىر مىسالدى بانك سالاسىنان كەلتىرەيىن. قازاقستاندا رەسەيدىڭ ەكى بانكىنىڭ فيليالى بولدى. ولار: الفا-بانك پەن سبەربانك. بۇل بانكتەردىڭ قارجى سالاسىنداعى ورنى ەلەۋلى ەدى. اقش پەن قازاقستان اراسىنداعى ارىپتەستىكتىڭ ارقاسىندا بۇل بانكتەر قازاقستاندىق قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ مەنشىگىنە ءوتتى. تۇپكى كومپانيامەن بايلانىسىن ءۇزىپ، سانكتسيالاردان بوساتىلدى. مۇنىڭ ءبارى ارىپتەستىك رۋحىندا جاسالدى.

ءسىز كەلتىرگەن جاعداي تاعى ءبىر مىسال بولا الادى. وسى جاقتاعى كومپانيالار شەتەلدەن تاۋار الدىرىپ، ونى كەيىن رەسەيدەگى وزگە كومپانياعا ساتۋ ماسەلەسى عوي؟ بۇل پروبلەما تەك قازاقستانعا عانا ءتان ەمەس. ارمەنيا، گرۋزيا جانە تۇركيا سياقتى ەلدەر دە وسى ماسەلەگە تاپ بولدى. قازاقستاننىڭ جاعدايىندا مۇندا ارىپتەستىك رۋحىندا جۇمىس ىستەدىك. بىزدە نەمەسە قازاقستان ۇكىمەتىندە قانداي دا ءبىر كومپانياعا بايلانىستى اقپارات بولا قالسا، ولار شارا قولدانادى. ولار قازاقستاننىڭ باقىلاۋ تىزىمىنە بىرقاتار تاۋاردى قوستى. ياعني نەنى قايتا ەكسپورتتاۋعا بولمايتىنى انىق. وسى تالاپتىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋدا تىعىز جۇمىس ىستەپ وتىرمىز. بۇل جۇمىس 100 پايىز ءتيىمدى نە ءمىنسىز دەپ ايتا المايمىن. ويتكەنى رەسەيدە قورعانىس تەحنيكاسىنا قاجەتتى كەي تاۋارعا دەگەن مۇقتاجدىق وتە قاتتى.

– دەمەك، اقش قازاقستاننىڭ سانكتسيا اينالىپ وتۋگە قارسى شارالارىنا قاناعاتتانادى ما؟

– ءيا، ءدال قازىر ءبىز قاناعاتتانىپ وتىرمىز.

– اقش ورتالىق ازيادا، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ادام قۇقىعىن، دەموكراتيانى قولداۋعا كوپ كۇش جۇمسايدى. بىراق قازاقستاندا وسى باستامالارعا كۇمان كەلتىرەتىندەر كوپ. ولار “اقش بەكەردەن-بەكەر اقشا بولمەيدى، كوزدەگەن پيعىلى بار” دەپ سانايدى. اقش-تىڭ قازاقستاندا ادام قۇقىعى مەن دەموكراتيانى ناسيحاتتاۋداعى مۇددەسى قانداي؟

– بۇل سۇراق ەكى ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. ءبىرىنشىسى – وسىعان دەيىن ايتقان تۇراقتىلىق ماسەلەسى. ءبىز وسى ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ تۇراقسىز، ءالسىز بولعانىن قالامايمىز. ويتكەنى بۇل تەررور ۇيىمدارىنىڭ كۇشەيۋىنە جول اشادى. 1990 جىلدارى اۋعانستاندا بولعان جاعداي ءتۇبى اقش-قا، ءتىپتى بۇكىل الەمگە اۋىر ءتيدى.

ەكىنشى ماسەلە – ەگەمەندىك. 1990 جىلداردىڭ باسىنان باستاپ وسى ايماقتاعى ەلدەردىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جەرى تۇتاس، شەكاراسىن قورعاي الاتىن ەگەمەن، تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىنا مۇددەلى بولدىق. سەندەر بۇعان نەگە الاڭدايسىڭدار دەۋى مۇمكىن. سىرتقى ساياساتىن ءوزى جۇرگىزە الاتىن، ءوزىن ءوزى قورعاي الاتىن تاۋەلسىز، قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ كوپ بولعانى ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە ساي كەلەتىنىن ءبىراز بۇرىن تۇسىندىك. ول كەزدە وسى ايماقتا بۇل ۇستانىمدى قولدامايتىن، بىزبەن قاس يمپەريالار باسىمدىققا يە بولدى. ءوزىن قورعاي الاتىن ەگەمەن ەلدەر كوپ بولسا، الەمدە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق ورناۋ ىقتيمالدىعى ارتادى. ءبىزدى جەتەلەگەن يدەيا وسى ەدى.

بىراق بۇدان تاعى ءبىر سۇراق تۋادى: تۇراقتىلىق پەن ەگەمەندىككە قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟ بۇعان قول جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ەمەس. بۇعان ەلدەردىڭ ءوزى ۇمتىلۋى قاجەت. بىراق ءبىز بۇل ماقساتقا جەتۋدە ءۇش سالادا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋگە بەكىندىك. ءبىرى – وسىعان دەيىن ايتقان قاۋىپسىزدىك. ءبىز مەملەكەتتەرگە شەكاراسىن قورعاۋعا، ترانسشەكارالىق سيپات العان ادام ۇرلىعى، ەسىرتكى تاسىمالى سەكىلدى قاۋىپ-قاتەرمەن كۇرەسۋگە كومەكتەسەمىز، اسكەر مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وسى قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرە الۋىنا ىقپال ەتەمىز. ەكىنشىسى – ەكونوميكالىق سالا. ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى ءوسىپ، ازاماتتارىنا جۇمىس تاۋىپ بەرە الۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەل دە، ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى دە مۇنى ەركىن نارىق ەكونوميكاسى، جەكە سەكتوردى دامىتۋ، الەمدىك ساۋداعا اشىق بولۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى دەگەن ۇستانىمدا. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز ەكونوميكالاردىڭ اشىلۋىنا، ساۋدا كەلىسىمدەرىنىڭ جاسالۋىنا، اقش كومپانيالارىنىڭ ينۆەستيتسيا قۇيۋىنا، ەكونوميكالىق رەفورمالارعا باعىتتالعان.

ءسىزدىڭ سۇراعىڭىز – ءۇشىنشى سالا. بۇل – مەملەكەتتىك باسقارۋ. دۇرىس باسقارىلاتىن، حالقىنا ەسەپ بەرەتىن، اشىق وكىمەتتەردىڭ تۇراقتى قوعام قۇرىپ، قۋاتتى، تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋى جەڭىلدەۋ. جەمە-جەمگە كەلگەندە، ءبىز ەركىن ءارى قۋاتتى ازاماتتىق قوعامدى، تاۋەلسىز ءباسپاسوز قۇرالدارىن، دەموكراتيالىق اشىق ءارى ءادىل سايلاۋدى، حالقىنا ەسەپ بەرەتىن وكىمەتتى قولداۋ ارقىلى ەلدەردىڭ تۇراقتى ءارى ەگەمەن بولىپ قالۋىن كوزدەيمىز. بۇل ماقساتقا قول جەتكىزۋدە وسى مەملەكەتتەرمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي الساق، دۇرىس جولى سول بولار. بىراق ادام قۇقىعى، دەموكراتيا، ازاماتتىق قوعام، تاۋەلسىز ءباسپاسوز، ەركىن سايلاۋ سەكىلدى دۇنيەلەردى اقش ماجبۇرلەپ ورناتا المايدى. ماجبۇرلەۋگە ءبىز مۇددەلى دە ەمەسپىز. باستاما ەلدەردىڭ وزىنەن بولۋى كەرەك. بىراق ۇكىمەتتەر مەن ازاماتتىق قوعامنان سۇرانىس بولسا، ءبىز تاجىريبە بولىسۋگە دايىنبىز.

– قاۋىپسىزدىك دەمەكشى، بۇرىن قازاقستان مەن اقش ورتاق اسكەري جاتتىعۋ وتكىزەتىن. بىراق توقاەۆ بيلىگى تۇسىندا اقش پەن قازاقستاننىڭ اسكەري ارىپتەستىگى باياۋ ءجۇرىپ جاتقانداي. سول جاتتىعۋلاردى كورمەي قالدىق. جاقىندا قازاقستاننىڭ قورعانىس مينيسترلىگىنە ساۋال جولداپ، سەبەبىن سۇراعاندا، مۇنداي جاتتىعۋ جوسپارلانباعان دا ەدى دەپ جاۋاپ بەردى. الدا اقش قازاقستانعا قورعانىس سالاسىندا قولداۋ كورسەتە الا ما؟

– ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز جىل سايىن وتكەن ارنايى اسكەري جاتتىعۋلار بولار. ءيا، كەيىنگى جىلدارى مۇنداي جاتتىعۋ وتپەي قالعانى راس. بىراق اسكەري سالادا قازاقستانمەن ارىپتەستىگىمىز ءالى دە بەرىك. شەندىلەر اراسىندا تاجىريبە الماسۋ بار. قازىر ءسىز ايتقان ورتاق اسكەري جاتتىعۋ وتكىزىپ جاتقان جوقپىز. الايدا قازاقستان اسكەرىنە ءالى دە بىلگەنىمىزدى ءبولىسىپ، ترەنينگتەر وتكىزىپ جاتىرمىز.

بىراق ءبىز قازاقستان ءۇشىن كوپتىڭ ءبىرىمىز. ويتكەنى ءوزىڭىز بىلەتىندەي، قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانادى جانە ول قورعانىس پەن قاۋىپسىزدىك سالاسىن دا قامتيدى. قازاقستاننىڭ اسكەري ارىپتەستەرىنىڭ قاتارىندا ەۋروپا مەن ازيا مەملەكەتتەرى كوپ. ماسەلەن، تۇركيا مەن قىتاي وسى سالادا قازاقستاننىڭ ماڭىزدى ارىپتەسى. قازاقستان اسكەري سالادا دا تەپە-تەڭ قارىم-قاتىناس ۇستاپ وتىر. ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋابىم، بالكىم ءسىز ايتقان مەحانيزم توقتاپ قالسا دا، ءبىزدىڭ ارىپتەستىگىمىز، تاجىريبە ءبولىسۋىمىز توقتاعان ەمەس، ءالى جالعاسىپ جاتىر.

“ازاتتىقتىڭ كەي حابارلارىنا تىكسىنىپ قالامىز”

– ازاتتىق راديوسى مەن اقش وكىمەتى اراسىنداعى بايلانىس تۋرالى سۇراعىم كەلەدى. قازاقستاندا ءبىزدى اقش وكىمەتىنىڭ قولشوقپارى سانايدى. ءبىز اقش-تىڭ حالىقارالىق حابار تاراتۋ تۋرالى 1994 جىلعى زاڭىنا سىلتەپ، رەداكتسيالىق ساياساتىمىز تاۋەلسىز ەكەنىن ايتىپ كەلەمىز. وسى رەتتە اقش اتقارۋشى بيلىگىنىڭ وكىلى رەتىندە ايتىڭىزشى، اقش لاۋازىمدى تۇلعالارى ازاتتىقتىڭ رەداكتسيالىق ساياساتىنا ارالاسسا، ونىڭ سالدارى قانداي بولماق؟

– سالدارى اۋىر بولادى، ءتىپتى سوتقا تارتۋى مۇمكىن. وسى ايماقتا 2014 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەمىن. تاجىريبەمە سۇيەنىپ ايتارىم، كەيدە مەن نەمەسە مەملەكەتتىك دەپارتامەنتتەگى وزگە ادامدار ازاتتىقتىڭ كەي حابارلارىنا تىكسىنىپ قالامىز. بۇل حابارلار ءبىزدىڭ وسى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىمىزعا جايلى بولا بەرمەيدى.

ديپلومات رەتىندە ءبىز ماسەلەگە جۋرناليستەردەن وزگەشە قارايمىز. بىراق قولىمىزدان ەشتەڭە كەلمەيدى، ءبىز وعان تالپىنبايمىز دا. بار-جوعى ازاتتىق سەكىلدى مەديا ۇيىمدارىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن اقش عالامدىق مەديا اگەنتتىگىنىڭ وكىلدەرىمەن بايلانىستامىز، بىراق ونىڭ وزىندە رەداكتسيالىق ساياساتقا ارالاسۋ جونىندە ءسوز بولمايدى. بىزگە نەنى جازۋ كەرەگىن، نەنى جازباۋ كەرەگىن ايتۋعا تىيىم سالىنعان. كورەرمەندەرىڭىزدىڭ كەيبىرى بۇل سوزىمە سەنە قويماس. بىراق شىنايى جاۋابىم وسى. ازاتتىق راديوسىنىڭ جۋرناليستىك جۇمىسىنا قۇرمەتپەن قارايمىز، بىراق ونىڭ ىسىنە ارالاسا المايمىز.

– سوڭعى سۇراعىم بولسىن. ماۋسىمنىڭ اياعىندا استانادا اقش تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي سالتاناتتى شارا وتكىزدىڭىزدەر. سوندا ءسوز سويلەپ، قازاقستان اقش-تىڭ جەتىستىكتەرىنەن عانا ەمەس، ساتسىزدىكتەرىنەن دە ساباق السا دەپ تىلەيمىز دەدىڭىز. جەتىستىكتەر تۋرالى ءجيى ايتىلادى، قازاقستان بيلىگى ساباق الار ساتسىزدىكتەر دەپ نەنى مەڭزەدىڭىز؟

– قازاقستانعا جانە وزگە ەلدەرگە ۇسىنار قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ءبىرى – ءوز تاجىريبەمىزدەن العان ساباعىمىز. ءبىزدىڭ تۇسىنگەنىمىز، دەموكراتيا – بەلگىلى ءبىر ساتتە اياقتالاتىن كۇي نەمەسە ءتۇبى ءبىر قول جەتكىزە سالاتىن ماقسات ەمەس. ول – پروتسەسس. ول ءاردايىم دامىپ وتىرادى، بىراق ەشقانداي ءمىنسىز كۇيگە جەتپەۋى مۇمكىن.

ءمىنسىز دەموكراتيا قۇردىق دەگەن ەلدى بىلمەيمىن. ويتكەنى ادامنىڭ ءوزى قاتەلەسەدى. بىراق تاۋەلسىزدىك دەكلاراتسياسىن جاريالاعاننان كەيىنگى 250 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ءبىز قۇرعان جۇيە كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان دامىپ كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز تاجىريبەمىزدەن ءبىلىپ وتىرمىز. مۇنىڭ جارقىن مىسالى – ادام قۇقىعى قوزعالىسى.

مەملەكەتىمىزدىڭ العاشقى ءجۇز جىلدىعىندا بىزدە قۇلدىق بولدى. كەيىن كونستيتۋتسيامىزعا تۇزەتۋ ەنگىزىپ، قۇلدىقتى جويعانىمىزبەن، ازاماتتارىمىزدىڭ كەي توپتارىن شەتتەتىپ، ولارعا ءوز قۇقىعىن تۇگەل قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرمەدىك. بۇعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن نەمەسە وسى باعىتتا ەلەۋلى وزگەرىس جاساۋ ءۇشىن تاعى ءجۇز جىل كەتتى. بىراق ءبىز ءالى جەتپەدىك. بۇل – ءالى جالعاسىپ جاتقان پروتسەسس. قازاقستان ءالى جاس مەملەكەت دەپ بىلەمىن. ول وسى كەزەڭدەردەن ءالى ءوتىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز پايدالى بولماق.

– سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت.

ازاتتىق