AQŞ diplomatı Deniel Rozenblyum Qazaqstanğa elşi bolıp kelgenine bir jılğa juıqtadı. Oğan deyin ol Özbekstandağı elşi qızmetin üş jıl atqarğan. Ortalıq Aziyağa mamandanğan diplomat aymaq basşılarınıñ N'yu-Yorkte prezident Djo Baydenmen oñaşa kezdeskeni sayasi jetistik deydi. Azattıq elşiden swhbat alıp, C5+1 sammitinde adam qwqığı taqırıbı qanşalıq qozğalğanın, Qazaqstanğa töngen sankciya qaupin jäne AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyadağı sayasatı qalay özgergenin swradı.

N'YU-YORKTEGİ KEZDESU QALAY ÖTTİ?

– AQŞ prezidenti Djo Bayden jaqında Ortalıq Aziya basşılarımen C5+1 formatında kezdesti. Sammit aldında qwqıq qorğau wyımdarı osı jiında adam qwqığı bastı nazarda bolsa eken dep ümit bildirdi. Bwl ümit aqtaldı ma?

– N'yu-Yorkte ötken C5+1 sammiti turalı aytsaq, AQŞ prezidenti Ortalıq Aziya basşılarımen alğaş ret oñaşa kezdesti. Mwnıñ özi – sayasi jetistik jäne bwl aymaqtıñ AQŞ sırtqı sayasatındağı mañızın körsetedi. Sammittiñ özge de jaqsı jañalıqtarı boldı. Onıñ işinde altı prezident qol qoyğan ortaq deklaraciya da bar. Onda adam qwqıqtarı da söz bolğan. Demokratiya men zañ üstemdigine qaray wmtılu qajeti jöninde kelisim bar. Sonımen qatar ekonomikalıq qarım-qatınas, qauipsizdik jönindegi äriptestik, energetikalıq qatınas jäne adamdar arasındağı äriptestik qamtılğan. Ortalıq Aziya elderiniñ birligi jäne osı tepe-teñdiktegi AQŞ-tıñ ornı twrğısınan mwnıñ bäri mañızdı.

Ol qwjatta osı elder men AQŞ arasında bilim beru jönindegi qarım-qatınas jaylı da köp aytılğan. Onda tipti jaña bastama da bar. Ol mügedektigi bar adamdardıñ qwqığın qorğauğa arnalğan. Onıñ qalay jüzege asatını jöninde äzirge egjey-tegjeyli aqparat joq. Biraq meniñşe, onıñ ayasında mügedektigi bar adamdardıñ qwqığın qorğau jöninde täjiribe almasu qarastırılğan. Bwl jöninde AQŞ-tıñ belgili bir täjiribesi bar-aq. Bizde 1990 jıldarı qabıldanğan zañ bar. “Mügedektigi bar amerikalıqtar” deytin bwl zañ sol mügedektigi bar adamdardıñ qwqıqtarın qorğap, olarğa ayrıqşa artıqşılıqtar beredi. Meniñşe, Ortalıq Aziya elderiniñ qay-qaysısı bolsa da, osı bağıtta damu qajet ekenin sezedi.

Jalpı aytsaq, C5+1 kezdesuin oñ bağalaymın. Bwl Ortalıq Aziya elderi äriptestigin nığaytuda jäne bwl äriptestikte AQŞ-tıñ röl atqaruında jaqsı qadam boldı.

“ORTALIQ AZIYADA AQŞ SAYASATI ÖZGERDİ DEGENGE KELİSPEYMİN”

– Biz swhbat alğan sarapşılardıñ aytuınşa, AQŞ Auğanstannan äskerin äketken soñ jäne Resey Ukrainağa sebepsiz soğıs bastağannan keyin AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyadağı sayasatı adam qwqığınan qauipsizdik taqırıbına qaray azdap oyısqan. Bwl pikir qanşalıq qisındı?

– Bwl pikirmen kelispeymin. Qazaqstanğa deyin Özbekstanda üş jarım jıl elşi qızmetin atqardım. Oğan deyin Vaşingtonda tört jıl memlekettik hatşınıñ Ortalıq Aziya jönindegi kömekşisiniñ orınbasarı boldım. Osı täjiribeme süyenip aytarım, AQŞ-tıñ Ortalıq Aziyamen qarım-qatınası köp qırlı.

Sırtqı sayasatta qol jetkizgimiz keletin birneşe maqsatımız bar. Ortalıq Aziyadağı bes eldiñ ärqaysısınıñ öz wlttıq müddeleri bar. Olardıñ auqımı keñ. Ol qauipsizdik turalı boluı mümkin. Bwdan bölek osı memleketterdiñ barlığında, sonıñ işinde AQŞ-ta da ekonomikalıq müdde bar. Biz öz kompaniyalarımızdıñ osı aymaqta önimderin sata aluına, investiciya jasay aluına müddelimiz. Sonday-aq memlekettik basqaruda da bärimizdiñ müddemiz ben alañdaytın sätterimiz bar. Keñirek aytqanda, oğan adam qwqığın qwrmetteu, zañ üstemdigi, ökimettiñ azamattarğa esep berui kiredi. Osı aytılğannıñ bäri jalpı twraqtılıqtı nığaytadı. Bärimiz de aymaqtıñ töñkerister men twraqsızdıqtan ada bolğanına müddelimiz. Biz jan-jaqtı jwmıs isteymiz. Ortalıq Aziyamen qarım-qatınasta osı mäseleler men olardıñ tepe-teñdigi uaqıt öte azdap özgerip otıruı mümkin. Biraq birizdilik bar. Sol sebepti Reseydiñ Ukrainağa basqınşılıq soğısınan keyin tepe-teñdik özgerdi degenge kelispeymin.

“QAÑTAR OQIĞASINA EÑ DWRIS REAKCIYA – OSI QAYĞILI OQIĞANI TÄUELSİZ TERGEU”

– AQŞ memlekettik departamentiniñ 2022 jılğı adam qwqığı esebinde Qazaqstanda Qañtar oqiğası kezinde jäne odan keyin adam qwqığınıñ öreskel bwzılğanı jaylı şağımdar qamtılğan. Onıñ işinde memlekettiñ azamattardı josıqsız öltirui, türmede azaptau jäne narazılıqqa şıqqandardı qudalau jäne qauipsizdik qızmetkerlerin jazağa tartuda selqostıq mäseleleri qamtılğan. Memlekettik departament qazirgi jağdaydı qalay bağalaydı? Qañtar tergeuleri jan-jaqtı äri ädil jürip jatır dep qaray ma?

– 2022 jılğı Qañtar oqiğasına eñ dwrıs reakciya – osı qayğılı oqiğanı täuelsiz, äri senim wyalatatınday etip tergeu, ne bolğanı jöninde esep beru ekenin aytıp kelemiz. Bir jarım jıldan astam uaqıt işinde birqatar qadam jasaldı dep bilemin. Osı bağıtta tım ilgeri jıljımasa da, qozğalıs bar. Memleket äreket jasap otır. Onı 2022 jılğı Qañtar oqiğasında qızmet babın asıra paydalanğan, tipti azaptauğa barğan qwqıq qorğau qızmetkerleriniñ jauapqa tartılğanınan köruge boladı. Meniñşe, bwl – dwrıs bağıttağı oñ qadam. Sonday-aq oqiğa kezinde wstalğandardardıñ bosatılğanı bar. Keybirin jıldam bosattı, keybiri [auır] qılmıs jasamağan bolıp, isi qanağattanarlıq nätijemen ayaqtaldı. Odan da köp närse jasauğa bola ma? Iä, boladı. Prezident Toqaevtıñ 2022 jılğı Qañtardan keyingi reformaları, esep beru qağidasın wstanuı öte mañızdı mälimdeme boldı. Meniñşe, ol jäne onıñ ükimeti bwğan bayıppen qarap otır. Biraq biz eseptilikti odan äri damıtuğa şaqıra beremiz.

– Qazaqstan biligi geografiyalıq jäne sayasi faktorlarğa siltep, Batıs sankciyalarına wşırağan Reseymen baylanıstı birjola üze almaytının ayttı. Batıs elderi bwğan tüsinistik tanıtıp, tipti sankciyanıñ Qazaqstanğa tigizer zalalın jwmsartu jöninde bastamalar wsındı. Biraq birqatar jurnalistik zertteu sankciyalardı aynalıp ötude Resey Qazaqstandı äli paydalanıp otırğanın körsetti. Qazaqstan biligi Batıstıñ piğılın dwrıs tüsinip otır ma? Qanday jağdayda Qazaqstanğa ekinşi deñgeyli sankciya qaupi tönbek?

– Öziñiz aytqanday, Reseydiñ Ukrainağa basıp kirui men sonıñ saldarınan jariyalanğan sankciyalar Qazaqstanğa qiın tidi. Biz mwnı tüsinemiz jäne onıñ sankciya salınğannan keyingi qadamdarın qwrmetteymiz. Bwl twrğıda biz Qazaqstandı äriptes köremiz. Qazaqstan da bizdi solay köredi dep oylaymın. Sankciyalar salınğan soñ, biz Qazaqstannıñ lauazımdı twlğalarına sol sankciyalardıñ qwqıqtıq erekşelikterin, nege rwqsat barın, nege rwqsat joğın tüsindiruge birşama küş jwmsadıq. Bizdiñ sarapşılar tehnikalıq nwsqau berdi. Jekelegen mäsele tuğanda, onı şeşude Qazaqstanmen qoyan-qoltıq jwmıs istedik. Eñ alğaş tap bolğan mäselelerdiñ biri KTK mwnay qwbırına baylanıstı edi. Qazaqstan mwnayınıñ 80 payızı osı qwbırmen tasımaldanadı.

Basında azdağan tüsinispeuşilik bolıp, bwl qwbır Resey aumağınan ötetindikten, [Qazaqstan mwnayı] sankciyağa jata ma, joq pa degen mäsele boldı. Biz osı jağdayğa qatısı bar kompaniyalar men memleketterdiñ barlığına bwl mwnay sankciyağa jatpaytının, onı erkin tasımaldauğa bolatının tüsindirdik. Meniñşe, Qazaqstan ükimeti onı oñ bağaladı. Osı jağday birneşe ret qaytalandı. Öytkeni key kompaniyalar sankciyadan qauiptenip, talaptardı artığımen orındap jattı. Bwl – bir mısal.

Tağı bir mısaldı bank salasınan keltireyin. Qazaqstanda Reseydiñ eki bankiniñ filialı boldı. Olar: Al'fa-bank pen Sberbank. Bwl bankterdiñ qarjı salasındağı ornı eleuli edi. AQŞ pen Qazaqstan arasındağı äriptestiktiñ arqasında bwl bankter qazaqstandıq qarjı instituttarınıñ menşigine ötti. Tüpki kompaniyamen baylanısın üzip, sankciyalardan bosatıldı. Mwnıñ bäri äriptestik ruhında jasaldı.

Siz keltirgen jağday tağı bir mısal bola aladı. Osı jaqtağı kompaniyalar şetelden tauar aldırıp, onı keyin Reseydegi özge kompaniyağa satu mäselesi ğoy? Bwl problema tek Qazaqstanğa ğana tän emes. Armeniya, Gruziya jäne Türkiya siyaqtı elder de osı mäselege tap boldı. Qazaqstannıñ jağdayında mwnda äriptestik ruhında jwmıs istedik. Bizde nemese Qazaqstan ükimetinde qanday da bir kompaniyağa baylanıstı aqparat bola qalsa, olar şara qoldanadı. Olar Qazaqstannıñ baqılau tizimine birqatar tauardı qostı. YAğni neni qayta eksporttauğa bolmaytını anıq. Osı talaptıñ orındaluın qadağalauda tığız jwmıs istep otırmız. Bwl jwmıs 100 payız tiimdi ne minsiz dep ayta almaymın. Öytkeni Reseyde qorğanıs tehnikasına qajetti key tauarğa degen mwqtajdıq öte qattı.

– Demek, AQŞ Qazaqstannıñ sankciya aynalıp ötuge qarsı şaralarına qanağattanadı ma?

– Iä, däl qazir biz qanağattanıp otırmız.

– AQŞ Ortalıq Aziyada, sonıñ işinde Qazaqstanda adam qwqığın, demokratiyanı qoldauğa köp küş jwmsaydı. Biraq Qazaqstanda osı bastamalarğa kümän keltiretinder köp. Olar “AQŞ bekerden-beker aqşa bölmeydi, közdegen piğılı bar” dep sanaydı. AQŞ-tıñ Qazaqstanda adam qwqığı men demokratiyanı nasihattaudağı müddesi qanday?

– Bwl swraq eki mäselege kelip tireledi. Birinşisi – osığan deyin aytqan twraqtılıq mäselesi. Biz osı aymaqtağı memleketterdiñ twraqsız, älsiz bolğanın qalamaymız. Öytkeni bwl terror wyımdarınıñ küşeyuine jol aşadı. 1990 jıldarı Auğanstanda bolğan jağday tübi AQŞ-qa, tipti bükil älemge auır tidi.

Ekinşi mäsele – egemendik. 1990 jıldardıñ basınan bastap osı aymaqtağı elderdiñ, sonıñ işinde Qazaqstannıñ jeri twtas, şekarasın qorğay alatın egemen, täuelsiz memleket bolğanına müddeli boldıq. Sender bwğan nege alañdaysıñdar deui mümkin. Sırtqı sayasatın özi jürgize alatın, özin özi qorğay alatın täuelsiz, quattı memleketterdiñ köp bolğanı bizdiñ müddemizge say keletinin biraz bwrın tüsindik. Ol kezde osı aymaqta bwl wstanımdı qoldamaytın, bizben qas imperiyalar basımdıqqa ie boldı. Özin qorğay alatın egemen elder köp bolsa, älemde beybitşilik pen twraqtılıq ornau ıqtimaldığı artadı. Bizdi jetelegen ideya osı edi.

Biraq bwdan tağı bir swraq tuadı: twraqtılıq pen egemendikke qalay qol jetkizuge boladı? Bwğan qol jetkizu – bizdiñ mindetimiz emes. Bwğan elderdiñ özi wmtıluı qajet. Biraq biz bwl maqsatqa jetude üş salada birlesip jwmıs isteuge bekindik. Biri – osığan deyin aytqan qauipsizdik. Biz memleketterge şekarasın qorğauğa, transşekaralıq sipat alğan adam wrlığı, esirtki tasımalı sekildi qauip-qatermen küresuge kömektesemiz, äsker men qwqıq qorğau organdarınıñ osı qauip-qaterge tötep bere aluına ıqpal etemiz. Ekinşisi – ekonomikalıq sala. Elderdiñ ekonomikası ösip, azamattarına jwmıs tauıp bere aluı kerek. Bizdiñ el de, aymaqtağı memleketterdiñ köpşiligi de mwnı erkin narıq ekonomikası, jeke sektordı damıtu, älemdik saudağa aşıq bolu arqılı şeşuge boladı degen wstanımda. Sol sebepti bizdiñ äreketimiz ekonomikalardıñ aşıluına, sauda kelisimderiniñ jasaluına, AQŞ kompaniyalarınıñ investiciya qwyuına, ekonomikalıq reformalarğa bağıttalğan.

Sizdiñ swrağıñız – üşinşi sala. Bwl – memlekettik basqaru. Dwrıs basqarılatın, halqına esep beretin, aşıq ökimetterdiñ twraqtı qoğam qwrıp, quattı, täuelsiz memleket boluı jeñildeu. Jeme-jemge kelgende, biz erkin äri quattı azamattıq qoğamdı, täuelsiz baspasöz qwraldarın, demokratiyalıq aşıq äri ädil saylaudı, halqına esep beretin ökimetti qoldau arqılı elderdiñ twraqtı äri egemen bolıp qaluın közdeymiz. Bwl maqsatqa qol jetkizude osı memlekettermen birlesip jwmıs istey alsaq, dwrıs jolı sol bolar. Biraq adam qwqığı, demokratiya, azamattıq qoğam, täuelsiz baspasöz, erkin saylau sekildi dünielerdi AQŞ mäjbürlep ornata almaydı. Mäjbürleuge biz müddeli de emespiz. Bastama elderdiñ özinen boluı kerek. Biraq ükimetter men azamattıq qoğamnan swranıs bolsa, biz täjiribe bölisuge dayınbız.

– Qauipsizdik demekşi, bwrın Qazaqstan men AQŞ ortaq äskeri jattığu ötkizetin. Biraq Toqaev biligi twsında AQŞ pen Qazaqstannıñ äskeri äriptestigi bayau jürip jatqanday. Sol jattığulardı körmey qaldıq. Jaqında Qazaqstannıñ qorğanıs ministrligine saual joldap, sebebin swrağanda, mwnday jattığu josparlanbağan da edi dep jauap berdi. Alda AQŞ Qazaqstanğa qorğanıs salasında qoldau körsete ala ma?

– Sizdiñ aytıp otırğanıñız jıl sayın ötken arnayı äskeri jattığular bolar. Iä, keyingi jıldarı mwnday jattığu ötpey qalğanı ras. Biraq äskeri salada Qazaqstanmen äriptestigimiz äli de berik. Şendiler arasında täjiribe almasu bar. Qazir siz aytqan ortaq äskeri jattığu ötkizip jatqan joqpız. Alayda Qazaqstan äskerine äli de bilgenimizdi bölisip, treningter ötkizip jatırmız.

Biraq biz Qazaqstan üşin köptiñ birimiz. Öytkeni öziñiz biletindey, Qazaqstan köpvektorlı sayasat wstanadı jäne ol qorğanıs pen qauipsizdik salasın da qamtidı. Qazaqstannıñ äskeri äriptesteriniñ qatarında Europa men Aziya memleketteri köp. Mäselen, Türkiya men Qıtay osı salada Qazaqstannıñ mañızdı äriptesi. Qazaqstan äskeri salada da tepe-teñ qarım-qatınas wstap otır. Sizdiñ swrağıñızğa jauabım, bälkim siz aytqan mehanizm toqtap qalsa da, bizdiñ äriptestigimiz, täjiribe bölisuimiz toqtağan emes, äli jalğasıp jatır.

“AZATTIQTIÑ KEY HABARLARINA TİKSİNİP QALAMIZ”

– Azattıq radiosı men AQŞ ökimeti arasındağı baylanıs turalı swrağım keledi. Qazaqstanda bizdi AQŞ ökimetiniñ qolşoqparı sanaydı. Biz AQŞ-tıñ Halıqaralıq habar taratu turalı 1994 jılğı zañına siltep, redakciyalıq sayasatımız täuelsiz ekenin aytıp kelemiz. Osı rette AQŞ atqaruşı biliginiñ ökili retinde aytıñızşı, AQŞ lauazımdı twlğaları Azattıqtıñ redakciyalıq sayasatına aralassa, onıñ saldarı qanday bolmaq?

– Saldarı auır boladı, tipti sotqa tartuı mümkin. Osı aymaqta 2014 jıldan beri jwmıs istep kelemin. Täjiribeme süyenip aytarım, keyde men nemese memlekettik departamenttegi özge adamdar Azattıqtıñ key habarlarına tiksinip qalamız. Bwl habarlar bizdiñ osı eldermen qarım-qatınasımızğa jaylı bola bermeydi.

Diplomat retinde biz mäselege jurnalisterden özgeşe qaraymız. Biraq qolımızdan eşteñe kelmeydi, biz oğan talpınbaymız da. Bar-joğı Azattıq sekildi media wyımdarınıñ üstinen qaraytın AQŞ Ğalamdıq media agenttiginiñ ökilderimen baylanıstamız, biraq onıñ özinde redakciyalıq sayasatqa aralasu jöninde söz bolmaydı. Bizge neni jazu keregin, neni jazbau keregin aytuğa tıyım salınğan. Körermenderiñizdiñ keybiri bwl sözime sene qoymas. Biraq şınayı jauabım osı. Azattıq radiosınıñ jurnalistik jwmısına qwrmetpen qaraymız, biraq onıñ isine aralasa almaymız.

– Soñğı swrağım bolsın. Mausımnıñ ayağında Astanada AQŞ täuelsizdik künine oray saltanattı şara ötkizdiñizder. Sonda söz söylep, Qazaqstan AQŞ-tıñ jetistikterinen ğana emes, sätsizdikterinen de sabaq alsa dep tileymiz dediñiz. Jetistikter turalı jii aytıladı, Qazaqstan biligi sabaq alar sätsizdikter dep neni meñzediñiz?

– Qazaqstanğa jäne özge elderge wsınar qwndılıqtarımızdıñ biri – öz täjiribemizden alğan sabağımız. Bizdiñ tüsingenimiz, demokratiya – belgili bir sätte ayaqtalatın küy nemese tübi bir qol jetkize salatın maqsat emes. Ol – process. Ol ärdayım damıp otıradı, biraq eşqanday minsiz küyge jetpeui mümkin.

Minsiz demokratiya qwrdıq degen eldi bilmeymin. Öytkeni adamnıñ özi qatelesedi. Biraq Täuelsizdik deklaraciyasın jariyalağannan keyingi 250 jılğa juıq uaqıtta biz qwrğan jüye kemşilikterine qaramastan damıp keledi. Osınıñ bärin öz täjiribemizden bilip otırmız. Mwnıñ jarqın mısalı – adam qwqığı qozğalısı.

Memleketimizdiñ alğaşqı jüz jıldığında bizde qwldıq boldı. Keyin konstituciyamızğa tüzetu engizip, qwldıqtı joyğanımızben, azamattarımızdıñ key toptarın şettetip, olarğa öz qwqığın tügel qoldanuğa mümkindik bermedik. Bwğan qol jetkizu üşin nemese osı bağıtta eleuli özgeris jasau üşin tağı jüz jıl ketti. Biraq biz äli jetpedik. Bwl – äli jalğasıp jatqan process. Qazaqstan äli jas memleket dep bilemin. Ol osı kezeñderden äli ötip jatır. Bwl twrğıda bizdiñ täjiribemiz paydalı bolmaq.

– Swhbat bergeniñizge raqmet.

Azattıq