نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە
kerey.kz
نۇرالى باتىر
كەيىنگى كەزدە نۇرالى باتىردىڭ كەسەنەسى جونىندە ءارتۇرلى اڭگىمەلەر شىعىپ جۇرگەن كورىنەدى. ونىڭ ءبىرى موڭعوليادان كەلگەن ءبىر تۋىسقانىمىز باسقا ءبىر بەلگىلى جەرلەسىمىزدىڭ نۇرالى باتىردىڭ زيراتى دەپ كيگىز ءۇي سياقتى سامان كىرپىشتەن قالانعان ادەمى زيراتتىڭ جانىنا بارىپ قۇران وقىعانىنا كۋا بولعانىن كەلتىرىپتى. ول جىگىتتىڭ كورگەنى دە، ايتىپ وتىرعانى دا شىڭدىق. ويتكەنى 1982 جىلعا دەيىن ەلدىڭ كوپشىلىگى، ونىڭ ىشىندە مەن دە سولاي ويلادىم.
اڭگىمە تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن مەن سول كەزدەگى وقيعادان باستاپ باياندايىن. مەن 1961 جىلى سەمەيدىڭ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ كەلدىم. مەنى سول كەزدەگى س.م. كيروۆ اتىنداعى كولحوزعا مال دارىگەرى ەتىپ جىبەردى. 1962 جىلى بۇل كولحوز «گورنىي» سوۆحوزىنا اينالدى. ءبىز بالا كەزىمىزدەن: «نۇرالى اتامىزدىڭ زيراتى س.م كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ جەرىندە ورنالاسقان، بابامىز باتىر بولعان كىسى، ال ونىڭ جانىنداعى قابىردىڭ ۇزىندىعى جەتى كەز، ءبىزدىڭ بابامىزدان دا اسقان الىپ دەنەلى باتىر بولعان ادام بولۋ كەرەك»- دەگەندى اكەلەرىمىزدىڭ اڭگىمەسىنەن ەستىپ وستىك.
ول كەزدە س.م. كيروۆ اتىنداعى كولحوزدىڭ پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولىپ، بارلىق اۋىل بالالارى كەنجەاعا دەپ اتاپ كەتكەن اعامىز – كەنجەباي اقادىقوۆ قىزمەت اتقارادى ەكەن. سول كىسىدەن «نۇرالى بابامىزدىڭ زيراتى قاي جەردە؟- دەپ سۇرادىم. ول كىسى «ەسكى كەڭسە قىستاعىنىڭ قارسىسىنداعى كيگىز ءۇي سياقتى كۇمبەز بەيىت» دەدى. سونداي ۇعىممەن وتكەن-كەتكەندە اللاھۋ-اكپارىمىزدى ايتىپ جۇردىك. بىردە جەزدە بولىپ كەلەتىن ماعاۋيا اقساقالدى ەرتىپ بارىپ، قۇران وقىتتىم.
ءبىراز جىلدار ءوتتى. مەن باسقا سوۆحوزعا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتىم. 1980 جىلى اۋدانعا پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ كەلدىم. 1982 جىلدىڭ جازىندا اكەم كارىمبەك وسپانوۆ «نۇرالى اتانىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىپ قايتايىق» دەدى. ءبىر دەمالىس كۇنى ەكەۋمىز اۆتوكولىكپەن زيرات باسىنا كەلدىك. مەن ءوزىم بىلەتىن كەنجەاعام كورسەتكەن زيراتقا قاراي بۇرىلا بەرگەندە اكەم «زيرات ول جاقتا ەمەس مىنا جەردە»- دەپ قاتار جاتقان ەكى تاسقابىردىڭ جانىنا اكەپ توقتاتتى.
«اتامىز ول جەردە ەمەس، مىنا قابىردە جاتىر. كەنجەاعاڭ بىلمەگەندىكتەن باسقا زيراتتى كورسەتكەن عوي»- دەدى. سوندا قالاي بولعانى؟ بىز-بارلىق ەل وسى ۋاقىتقا دەيىن باسقا زيراتقا بارىپ، اتامىز دەپ قۇران باعىشتاپ جۇردىك پە؟»-دەگەنىمدە، «وندا تۇرعان ەشتەڭكە جوق، بىلمەگەندىكتەن بولعان جايت قوي، ول دا ساۋاپ بولادى»- دەدى. «ەندى مىنە، كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسىم قالدى، قازاقشا ايتقاندا: تورىمنەن كورىم جاقىن، اماناتتى موينىما ارتپاي، ساعان كورسەتىپ كەتەيىن دەپ شەشتىم» – دەدى.
«-نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن كورسەتپەدىڭ»- دەگەنىمدە ، «ول ۇزاق اڭگىمە، قىسقاشا ايتقاندا شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭ؟ سول كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان، باسقارعان، جورعاداعى اۋدان ورتالىعىن باسىپ الىپ، سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتپاق بولدى- دەپ، بىزدىڭ بابامىز نۇرالى باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان، 600 ادامدى قاماۋعا الىپ، كوبىسىن اتىپ، قالعاندارىن 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىن سوتتادى. ونىڭ ىشىندە جازىقسىز كەتكەندەر دە بولدى. سول قۋدالاۋ سوڭعى كەزگە شەيىن جالعاسىپ كەلەدى. سەندەرگە، جاستارعا زيانى تيمەسىن دەپ وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىپ كەلگەنىمىز سوندىقتان»- دەدى.
وسى جەردە بۇگىنگى كۇنگە شەگىنىس جاساساق، نۇرالى باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ باسىنا قانداي قيىنشىلىق تۇسكەنىنە كۋا بولامىز. كوپتەگەن ۇرپاعى التاي اسىپ قىتايعا قاشىپ، ودان 1962 جىلى ازىپ-توزىپ، كەيبىرى عانا امان-ەسەن ەلگە ورالدى.
ال ۇكىمەت «مىرزاش قارامۋرزين اتامىزدى كوتەرىلىسشىلەر حان ەتىپ سايلادى»- دەپ ۇلدارى مەن، جاقىن تۋىستارىمەن قوسا اتۋ جازاسىنا كەسىپ، ۇكىمىن قارقارالى قالاسىندا جۇزەگە اسىردى. الاي دا اللانىڭ جازامىشى مەن ءبىر بالا، مىرزاش باتىردىڭ 2 جاسار نەمەرەسى امان قالىپتى. ونى ءبىز، باسقا اتالاس تۋىستارى 2014 جىلى كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، ياگني 84 جىلدان كەيىن عانا بىلدىك. ول بالا كوپ جىلدار مۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقارعان ماقۇلبەك شايكەنوۆ ەكەن. جەسىر قالعان جەڭگەمىزگە سول كەزدە شايكەن اعامىز ۇيلەنىپ، «ماقۇلبەككە ەشقانداي زالال تيمەسىن»- دەپ ءوز اتىنا سالىپ الىپتى. وقيعانىڭ شىندىعىن ماقۇلبەكتىڭ بالاسى قايراتبەككە شايكەننىڭ اعاسى ءشاميدىڭ بايبىشەسى: «سەن باتىر مىرزاشتىڭ ۇرپاعىسىڭ»- دەپ بارلىق وقيعانى ايتىپ بەرىپتى. مىنە نۇرالى باتىردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قانداي جاعدايدا ءومىر سۇرگەندەرىنىڭ ءبىر مىسالى. مۇمكىن ءالى دە وز تەگىن بىلمەي جۇرگەن باۋىر-قارىنداستارىمىز بار شىعار. التىن قانجار قاپ تۇبىندە جاتپايدى- دەگەندەي مىرزاش باتىردىڭ نەمەرەسى ماقۇلبەك اعامىزدىڭ ۇرپاعى ءوز ءۇيىرىن تاپتى.
سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان كەزدە بەلسەندى بولعاندار سوڭعى كەزگە دەيىن ءبىزدىڭ اتانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ وسىپ-ونگەنىن كوپ ۇناتا قويعان جوق دەپ ويلايمىن. وعان مىسال رەتىندە: مەن 1985 جىلى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ سايلاندىم. ومىرىمدە ەشكىمگە ەشقانداي زالال جاساعان ادام ەمەسپىن. سوندا دا ءبىر كۇنى بارشاتاستىڭ كوشەسىندە «گورنىي» سوۆحوزىنان ءبىر اقساقال كەزىگە قالدى. ءوڭىن تانيمىن ، اتى ءجونى ەسىمدە جوق. سالەم بەردىم. ول كىسى سالەمنىڭ ورنىنا «سەندەر ءبارى ءبىر قايتىپ كەلدىڭدەر عوي، سوۆەت ۇكىمەتىن بوسقا ورناتقان ەكەنبىز»- دەدى. مەن «جاقسى اقساقال» دەدىم. ويىما «1828 جىلدان 1928 جىلعا دەيىن كەرەي رۋىنا، بۇرىنعا داعاندى بولىسىندا 8 ادام عانا بولىس بولعان، ونىڭ التاۋى نۇرالى باتىردىڭ ۇرپاعى بولعان»- دەگەن رىزدىقپاي اقساقالدىڭ سوزى ەسىمە ءتۇسىپ، سونى مەڭزەپ تۇر عوي دەپ ويلادىم.
ەندى زيرات جونىنە قايتا ورالساق. جوعارىدا ايتىلعانداي كەرەيدىڭ سوڭعى بولىسى 1928 جىلى بەسىكتەگى بالاسى، قارت اكە-شەشەسى، جاقىن تۋىستارىمەن بىرگە ىرى باي رەتىندە كونفيسكاتسياعا ءىلىنىپ جەر اۋدارىلگان مۇقاتاي سماعۇل قاجى ۇلى بولعان. سول كىسى وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى سول كەزدەگى الاش وردا ۇيىمىنىڭ ورتالىعى بولعان سەمەي قالاسىنا سولاردىڭ شاقىرۋىمەن بارادى. جانىنا باسقا نوكەرلەرىمەن قوسا جاس جىگىت، ءارى نەمەرە ءىنىسى- وسپانوۆ كارىمبەكتى دە ەرتىپ الادى. ول كەزدە كولىك جوك، سالت اتپەن ەلىن ارالاپ، سەمەيگە بەت الادى. سەمەيگە بارار جولدا كەرەيدىڭ ەڭ شەتكى اۋىلى نۇرالى باتىردىڭ بۇرىنعى تۇراعىنا ورنالاسقان، قوجاگەلدى اتامىزدىڭ ۇرپاقتارىنىڭ اۋىلى بولاتىن. سول كەزدە قوجاگەلدى اۋىلىنىڭ اۋىلنايى وڭداسىنوۆ كاكىم بولادى. سول كىسى «اكەلەرىڭنىڭ زيراتى مىنا جەردە» دەپ مۇقاتاي باستاعان جىگىتتەردى قابىر باسىنا ەرتىپ بارىپ قۇران وقيدى. «ۇلكەن شەشەلەرىڭ، بالاپان بايبىشەنىڭ زيراتى باقاناس وزەنىنىڭ بارشاتاس اۋىلى ورنالاسقان جەردە، وزەننىڭ وڭ قاباعىندا. بىراق قابىرىنىڭ قايسىسى ەكەنىن بىلمەيمىن» دەيدى. ويتكەنى سودان بەرى 100 جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى عوي. ءبىزدىڭ اتا-بابامىز التايدان كوشىپ كەلىپ نۇرالى باتىردىڭ بۇرىنعى قونىسىنا ورنالاسقان سوڭ بۇل كىسىنىڭ رۋحىنا باعىشتاپ قۇران وقۋ ادەتىمىزگە اينالعان دەيدى.
مۇقاتايلار سەمەي قالاسىنا بارىپ، ودان امان-ەسەن قايتقاندا سەمەيدە ءبىر كىشكەنتاي تاسقا قۇراننىڭ اياتىن جازدىرىپ، قورجىندارىنا سالىپ اكەپ، باتىردىڭ قابىرىنىڭ باس جاعىنا قويىپ كەتەدى.
بۇل جونىندە تاعى ءبىر ايعاق: 1954 جىلى قوجاگەلدى اتانىڭ ۇرپاعى – ءابىش اقساقال زورباسوۆ جۇمانباي اتامىزعا «بابالارىڭ ەسكى كەڭسە قىستاعىنىڭ قارسىسىنداعى، بۇرىنعى كەرەي مەن توبىقتى رۋلارىنىڭ شەكاراسىن ءبولىپ جاتقان بوزقاراعان جوتاسىنىڭ دوڭىندە بەسىكشە قالانعان تاس قابىردا جاتىر»- دەگەنىن ەستىدىم.
1987 جىلدىڭ جازىندا مەن سەمەي قالاسىنا وبلىستىق اگروپروم كوميتەتىنە قىزمەتكە اۋىستىم. سەمەيگە كەتەردىڭ الدىندا ەلدە «بابامىزدىڭ جاتقان جەرىن ءبىلىپ قالسىن دەپ اقادىقوۆ كەنجەباي اعامىزدى، تۇرعانباەۆ قوسىمبەك، كەنەنباەۆ ايتقالي اعالارىمدى ەرتىپ بارىپ، بابامىزدىڭ قابىرىن كورسەتتىم. سول جەردە كەنجەباي اعامىزدان «1961 جىلى ءبىزدىڭ اتامىز بۇل جەردەن 300 مەتردەي جەردەگى كۇمبەز ادەمى بەيىتتە جاتىر دەپ، كورسەتكەنىڭىز قالاي؟»- دەپ سۇرادىم. مارقۇم كۇلىپ: «ەڭ جاقسىسى بىزدىكى بولسىن»- دەگەنىم عوي دەدى. ءبارىمىز قارقىلداپ، بىر كۇلىپ الدىق.
كۇمبەز بەيىتتى «ءبىزدىڭ بابامىزدىڭ زيراتى»- دەپ جۇرگەن كەنجەاعان، 1987 جىلى پىكىرىن وزگەرتكەندە، موڭعوليادان كەلگەن قانداس تۋىسىمىز دا پىكىرىن وزگەرتەدى عوي دەپ ويلايمىن.
ۋاقىت وتكەن سايىن كوپ نارسە ۇمىت بولادى. سوندىقتان كەيىنگى ۇرپاق ءبىلىپ ءجۇرسىن دەپ: رىزدىقباي، جۇمانباي، ءابىش، ىنتىق اقساقالداردىڭ-كيىز ءۇي سياقتى كۇمبەز بەيىتتەرى 1924 جىلعا دەيىن سالىندى. بوزقاراعانداعى زيراتتار قوجاگەلدى، قىزىلتاستاعى زيراتتار ساربايدىڭ بالالارىنىڭ، قاراۋىلداعى زيراتتار بەكنازار بابامىزدىڭ ۇرپاقتارىنىكى دەگەندەرىن ايتا كەتكەن ءجون گوي دەپ ويلادىم.
«1928 جىلى بارلىق تۋىستارى كونفيسكاتسياعا ءىلىنىپ جەر اۋدارىلعاندا، كارىمبەك اتا قالاي امان قالدى دەپ كەيبىرەۋلەردە سۇراق تۋى مۇمكىن. كارىمبەك قانا ەمەس، ۇش بالا جىگىت امان قالعان. ونىڭ بىرەۋى سپاتاي وماروۆ، ول سماعۇل قاجىنىڭ نەمەرەسى، مۇقاتاي بولىستىڭ تۋعان اعاسى- وماردىڭ بالاسى. ومار جاستاي 1917 جىلى قايتىس بولعان. ەكىنشىسى وماردىڭ ىنىسى ءامىردىڭ بالاسى- ابزال، ءۇشىنشىسى- كارىمبەك، ونىڭ اكەسى وسپان 1926 جىلى قايتىس بولعان. بۇل ۇشەۋىن سول كەزدەگى ۇكىمەت جەتىم بالا رەتىندە قالدىرعان.
كونفيسكاتسياعا ءىلىنىپ جەر اۋدارىلعانداردى جاياۋلى-جالپىلى قارقارالىعا قاراي ايدايدى. كولىكتەرى جوق جاياۋ-جالپى كوشتىڭ ازىعى تەز تاۋسىلادى. وسىنى سەزگەن ارتتا قالعان تۋىستارى قالاي كومەكتەسۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. بۇل ءتۇيىندى حانگەلدى ۇرپاگىنىڭ باس جىلقىشىسى اۋىسحان اعا كارىمبەككە «بۇل جىلقىلاردى قازىر ۇكىمەت السا دا كەشەگى سماعۇل قاجىنىڭ مەنشىك جىلقىلارى عوي، سونىڭ اپتاسىنا بىرەۋىن كوشكە اپارىپ سويىپ بەرىپ كايت»- دەيدى. سودان كارىمبەك ءار جەتى سايىن ءبىر جىلقىنى كوش بارار جەرىنە جەتكەنشە اپارىپ، سويىپ بەرىپ تۇرادى.
رىزدىقباي اكساقالدىڭ ايتۋىنشا 1928 جىلى ءىرى بايلار رەتىندە سول كەزدەگى كەرەي جانە تولەنگىت بولىستارىنان 16 سەميا كونفيسكالانىپ جەر اۋدارىلعان. سولاردىڭ ءبىرى بۇرىنعى قايتىس بولعان بودەس قاجىنىڭ كىشى قىزى شاكەندى سماعۇل قاجى نەمەرەسى سپاتايعا ايتتىرىپ قويادى. جاستارى جەتپەگەندىكتەن ولار كونفيسكاتسياعا دەيىن ۇيلەنىپ ۇلگەرمەيدى. سپاتايدىڭ كارىمبەك اعاسى سوڭعى بارعاندا شاكەن قىزدى الا قايتىپ سپاتاي ەكەۋىن ۇيلەندىرەدى. ولاردىڭ ۇرپاقتارى قازىر سەمەي قالاسىندا، بەسقاراعاي اۋدانىندا تۇرادى.
كۇمبەز بەيىت سالۋ ءبىزدىڭ جاققا 1915 جىلدان كەيىن كەلگەن. نۇرالى باتىر قايتىس بولعان زاماندا قازەكەڭ زيرات تۇگىلى قىستا وتىراتىن قىستاق تا سالماعان. 1824 جىلى قارقارالى ۋەزى قۇرالىپ، ورىستار كەلىپ ءۇي سالا باستاعاننان كەيىن، ماڭىنداعى قازاقتار دا ءۇي سالا باستاعان. ءبىزدىڭ داعاندى بولىسىنىڭ وڭىرىندە العاشقى تام ءۇيدى نۇرالى باتىردىڭ نەمەرەسى – حانگەلدى 1850 جىلدارى سالدىرىپتى. سوندىقتان دا نۇرالى باتىر عانا ەمەس شاقانتاي باتىر دا، جوبالاي بي دە، باباڭ دا (بايقوتان بي) – ءبارى دە تاس قابىرمەن جەرلەگەن. مىسالعا جوبالاي بيگە زيراتتى بەيسەنباي بولىس كەزىندە 1919 جىلدارى سالدىرعان. شاقانتاي باتىرعا قازاق سسر-ءىنىڭ مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كەزىندە جەرلەسىمىز ەركەعالي راحماديەۆ 1990 جىلدارى سالدىردى.
بۇل ارادا كەيىنگى ۇرپاق بىلۋگە ءتيىس تاعى ءبىر جاي بار. ول نۇرالى باتىردىڭ جانىندا ءىنىسى ەدىل جەرلەنبەگەندىگى. نۇرالى باتىردىڭ زيراتىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى تاستا باتىردىڭ جانىندا جاتقان ءىنىسى ەدىل دەپ جازىلعان عوي دەگەن سۇراق تۋادى. ول ورىندى سۇراق. زيراتتى سالدىرعان سول كەزدە اۋداندىق پمك-نىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارعان تىلەكتەس بەيسەمباەۆ. جانار-جاعار مايمەن، اقشالاي كومەك جاساعان مەن . ءبىراز اعايىن مالداي كومەك جاسادى. الماتىدا تۇراتىن ەركىن ۋاتاەۆ باۋىرىمىز 500 دوللار بەردى. ماڭدايشاداعى تاستى مەن سەمەيدەن جازدىرىپ بەرىپ جىبەردىم. تاستى جازدىراردا تىلەكتەسكە حابارلاسىپ «ول جەردە ەدىل مارقۇم جوق قوي، ول كىسىنىڭ اتىن جازدىرماياق قويايىن» – دەدىم. تىلەكتەس «بۇتكىل ەلگە حابارلانىپ قويدى عوي، قۇرىلىس جۇمىسىن باستاعان سوڭ، ەكەۋىنىڭ اتىن بىرگە اتاپ ءجۇرمىز عوي، ەندى حالىقتان ۇيات بولادى عوي، بىرگە جازدىرعانىڭىز دۇرىس» – دەپ ءوتىندى. امبە كەنجەاعاڭ اۋداندىق «جاڭا ءومىر» گازەتكە نۇرالى باتىر مەن ءىنىسى ەدىلگە زيرات سالامىز دەپ بۇتكىل ەلگە جار سالىپ حابارلاما جاريالادى. وسىنداي جاعدايدى ەسكەرىپ، مەن ەدىلدىڭ بۇل جەرگە جەرلەنبەگەنىن بىلە تۇرا ول كىسىنىڭ اتىن تاسقا قوسا جازدىرۋعا ءماجبۇر بولدىم. بۇل قاتەلىگىم جونىندە ءالى وكىنەمىن. ەدىل بابانىڭ ۇرپاقتارىنان، بارلىق اعايىن-تۋىستان كەشىرىم سۇرايمىن. زيراتتىڭ بۇيىرىندە ورنالاسقان تاستى جەڭىس دۇيسكەنوۆ جازدىرىپ اكەلىپ قويدى.
كەنجەاعامنان «نەگە بۇل جەرگە جەرلەنبەگەن، ەدىل بابانى نەگە نۇرالى باتىرمەن قوسىپ جازدىڭىز؟»- دەپ سۇراعانىمدا، كەنجەاعاڭ «ەكى ادام بولسا قاراجات كوپ جينالدى عوي دەپ ويلاپ ەدىم، بىراق ەدىلدىڭ ۇرپاقتارى تۇكتە بەرگەن جوق»- دەدى. بۇل بىرەۋگە جاعار، بىرەۋگە جاقپاس، اللا الدىندا، ارۋاقتار الدىندا كەنجەاعاڭ ايتقان شىن ءسوز. مەن باياعىدا قايتىس بولعان ارۋاقتاردىڭ ارتىنان وتىرىك ءسوز ايتايىن دەپ وتىرعام جوق.
باقاناس وڭىرىنە بىزدىڭ اتا-بابالارىمىز، قوسايدىڭ ۇرپاقتارى 1785-1788 جىلدار ارالىعىندا كەلگەن ءتارىزدى. «1760 جىلى كەلدى» – دەپ سامحاننىڭ ودان كوشىرىپ بالاسىنىڭ جازعانى بەكەر.
ر. شىناي قۇراستىرعان، ءا. مەلدەتحان جازعان 1991 جىلى بايان-ولگي ايماعىنىڭ باسپاحاناسىندا باسىلعان شەجىرەدە: «ءتاستۇيىن بولعان ەل جانىبەك باتىردىڭ باسشىلىعىندا الدىنا توسقاۋىل، ارتىنا قاراۋىل سالىپ، ءبىر تۇندە ءدۇر بەرىپ كوشىپ جونەلەدى. كوش سىرداريانىڭ بويىن بويلاي، تۇياق سۋىتپاي سۋىت تارتىپ ۇزاپ كەتەدى. كوش سوڭىنان ەلشىلىككە اتتانعان بۇقار جىراۋ كوشتىڭ ىزىنە تۇسەدى دە، سىردىڭ بويىن جاعالاپ جەر وڭىردە قۋىپ جەتەدى. ەلدىڭ سۇرقىن كورگەن بۇقار جولداستارىنا: ەلدىڭ سۇرقى سۋىق ەكەن، كۇش بەرەر ءتۇرى جوك، ەندى قىزىل ءتىلدىڭ كۇشىمەن ءبىر ءىلىپ كورەيىن دەپ:
كەرەي قايدا باراسىڭ
سىردىڭ بويىن جاعالاپ
سوڭىڭنان قۋىپ مەن كەلدىم
تۇلپارىمدى جەبەلەپ.
ەندى الدىڭنان شىعايىن
جاڭبىردايىن سەبەلەپ.
اقمىرزامدى ءولتىردىڭ
اق سويىلمەن توبەلەپ.
تانىماساڭ سەن مەنى
ارعىن دەگەن ارىسپىن
اۋزى كەرە قارىسپىن
حان الدىندا بىتپەسەڭ
اتاسىن بىلمەس الىسپىن.
كوشىڭ كەتەر ءبىر جاققا
مالىڭ كەتەر ءبىر جاققا
كوش سوڭىنان جەتە الماي
ەسىڭ شىعار سول شاقتا.
بۇل بەتىڭمەن كەتەرسىڭ
باسقا لاشىق تىگەرسىڭ
اۋىزىڭنان اس كەتەر
رايىڭنان قايتپاساڭ
كەۋدەڭدەگى دۋلىعالى باس كەتەر.
– دەيدى.
سوڭىنان كوشتى توقتاتىپ، بۇقاردى سۋسىنداتىپ الادى دا، ولاردىڭ ەلشىلىككە كەلگەن جايىنا تانىسادى. قالعان ەلدىڭ قيماستىق باۋىرمالدىعىنا ءسۇيسىنىپ، ەلدىڭ ەلدىگىنە، ەردىڭ ەرلىگىنە باس» دەپ ولاردى قايتا كۇتىپ، ۇلكەن سىي-قۇرمەت كورسەتەدى. «ارعىننىڭ قىلىعىنا ءتيدى اۋ، كەرەيدىڭ مالىنا سۇراۋ بولماعان سوڭ، وكپەلەپ اۋدىق. ەندى قايىرىلا المايمىز كوڭىلگە كاياۋ الماڭىزدار»، — دەپ مəن-جايدى ۇعىندىرىپ، بۇقارلاردى جولعا سالادى. كوش قالتا، ماڭىراق تاۋلارى، جايساڭ، كىشكەنە دەگەن كولدەرى بار وڭىرگە كەلىپ، ىرگە تەۋىپ، ساۋىردىڭ تۇمسىعىنان ۇلىڭگىر كولىنىڭ بويىنا دەيىن جايىلا قونىپ مەكەندەيدى». (30-34 بەتتەر)
وقيعانىڭ بۇلاي بولۋىنا باستى سەبەپ، اباق كەرەيلەر سىر بويىندا بولعاندا «ءبىر جىلى ۇلكەن توي بولادى. تويعا ۇش ءجۇزدىڭ تايپالارى تۇگەل شاقىرىلادى.» ءبىر اياق قىمىزدىڭ ەكى اياق جەلىگىمەن قىزىقتىڭ قىزۋى قوسىلىپ ويىننان وت شىعادى. ارعىن جىگىتىمەن كەرەي جىگىتى ەرەگەسىپ توبەلەسەدى. ۇلعايا كەلە كىمدى كىم ۇرعانى، كىمنىڭ ەسەسى كىمدە كەتىپ جاتقانى ايرىلمايتىن ساتىعا كوتەرىلەدى . بوگدە اتانىڭ بالالارى اراشاعا ءتۇسىپ، ەس كەتىپ جان شىققاندا ەكى جاقتى ايىرادى. ەكى جاقتان كوپ ادام سويىلعا جىعىلادى. سويىلعا جىعىلعانداردىڭ ىشىنەن ارعىننىڭ اقمىرزا دەگەن جىگىتى ءولىپ، جالاسى كەرەيگە ارتىلادى. سونان ارعىن كەرەيمەن جاۋلاسىپ مال قۋىپ، جارعى جارىپ وشتەسەدى. ەل باستىقتارى كەرەيدەن قۇن اپەرىپ، ارعىننىڭ اياعىنا جىعىلۋ ارقىلى ەكى جاقتى بىتىمگە كەلتىرمەك بولادى. وعان كەرەي جاعى: «ءبىز ادام ولتىرگەننەن اقپىز دا ساۋمىز. ارعىن وز اراسىنداعى وشتىكتىڭ وسى وقيعاعا جاستاپ، ءبىرىن ءبىرى ءولتىرىپ جالاسىن بىزگە جاۋىپ وتىر. كىسى قۇنىنان ارتىق مالىمىزدى بارىمتالاپ الدى. اق ىسكە قۇن تارتا المايمىز. بۇلارىڭ ارعىنعا بۇرعاندىقتارىڭ» دەپ ىرىق بەرمەيدى. ارعىن جاعى ىرگەلى، بەلدى تايپا بولعاندىقتان «قۇن الماي قويمايمىز» دەپ قاسارادى. كەرىس بارعان سايىن كۇشەيىپ ناسىرعا شابادى.
ارعىن كەز-كەلگەن جەردە كەرەيدىڭ ادامىن تارپا باس سالىپ ساباپ، مالىن قۋىپ بەرەكەسىن ابدەن كەتىرەدى. «ارعىننان قورلىق-زورلىق كوردىك، ارا اعايىن ادىلدىك ايتپاي ارعىننىڭ ءسوزدىڭ سويلەپ، ءانىن اندەتەدى. ىرگەدەن داۋ، بەلدەۋدەن جاۋ شىعىپ، ءتۇبىمىز ءبىر بولسا دا كوڭىلىمىز كىر بولدى.
قاستىق قالىپ، وشتىك ءوشىپ ەستەن كەتىرىلگەنشە موينى ۇزاق ءبىر جەرگە قونىس اۋدارعانىمىز راۋا كورىنەدى» دەپ كەرەي بۇل ماڭنان اۋعا بەكيدى.
بۇل ءميلادىننىڭ 1771 جىلى ەكەن. («اباق كەرەي جانە تورە شەجىرەسى.» مەللەتقان الەقۇلى، شىڭجاندىق)
اتا بابالارىمىزدىڭ بۇل جاققا 1760 جىلى كەلمەگەنىنىڭ ەكىنشى ءبىر دالەلى: ءبىزدىڭ بابالارىمىزعا باقاناس وزەنىنىڭ بويىنىڭ بوس ەكەنىن كورسەتكەن توبىقتى رۋىنىڭ ءبيى كەڭگىرباي. ول كىسى ءبىزدىڭ اباق كەرەيدىڭ جيەنى ەكەن. «ىرعىزباي بي كورسەتتى دەگەندە ءجاي ويدان شىعارىلعان بوس ءسوز، ويتكەنى ىرعىزباي 1744 جىلى تۋعان. 1760 جىلى 16 جاستاعى بالا. سوندىقتان سامحان مەن تۇرسىننىڭ 1771 جىلى سىر بويىنان التاي وڭىرىنە قاراي كوشكەن اتا-بابالارىمىزدى 1760 جىلى باقاناس بويىنا كوشىپ كەلدى»- دەگەن تۇجىرىمى ەش قيسىنعا كەلمەيدى.
تاريحي دەرەكتە قىتاي ۇكىمەتى 1767 جىلى شەكارا اسىپ كوشىپ – قونۋعا رۇقسات بەرەدى.
1788 جىلى يمپەراتريتسا ەكاتەرينا گەنەرال پورۋچيك وگەروۆكە ءسىبىردىڭ بوس جاتقان جەرلەرىنە (ورىستار قازاق جەرىن دە ءسىبىر جەرى دەپ ەسەپتەگەن) شەكارا ارقىلى قىرعىزداردىڭ كوشىپ جۇرۋىنە رۇقسات بەردى. (ب. ناسەنوۆ «ابىلاي حان»).
قازاقتاردىڭ ارقاعا قاشان قالاي كەلگەنىن اتاقتى شەجىرەشى شاكارىم قاجى «ەڭلىك-كەبەك» داستانىندا بىلاي سۋرەتتەيدى.
…سول سوعىس-حان ابىلاي كەلگەن كەزى
قالماقتىڭ سىباعاسىن بەرگەن كەزى.
كەرەك بولسا وقىڭدار شەجىرەمنەن،
جازىلعان سوندا انىقتاپ تۇگەل ءسوزى.
قىرىلعان سوڭ قالماقتار جامان ساسقان،
نۇرجايساڭ، شاۋشەكتەن وتە قاشقان.
اتا قونىس ارقانى بوساتىپ اپ،
قازاق كەلىپ قالماقتىڭ ورنىن باسقان.
قالماقتى شابىسۋعا ماماي كەلگەن
بوساپ قالعان شىڭعىستى كوزى كورگەن.
بارعان سوڭ جەتى مومىن جاقسىسىنا
«حان شىڭعىس بوسادى دەپ حابار بەرگەن.»…
…كەلگەنى توبىقتىنىڭ وسى ماڭعا
مىڭ جەتى ءجۇز سەكسەنگە تاقاعاندا.
ەلدى باستاپ اكەلگەن ماماي باتىر
وردا، كوكەن، اششىسۋ، دوعالاڭعا.
ءار توپقا دا باتىر بار نەكەن-ساياق،
سويتسە دە باتىرى كوپ جۋانتاياق.
قىردى الىپ بوكتەرگە تالاسىپتى،
ماتاي-ساتاي دەگەندى تىڭداماي-اق.
دەيدى.
بىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ بۇل جاققا قاشان كەلگەنىن ايقىنداي تۇسەتىن تاعى ءبىر وقيعا، ول-قارامەندە بي باستاعان دادان توبىقتىنىڭ بولىنە كوشۋى. بۇل وقيعا 1790 جىلى بولعان. وعان دالەل قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىنىڭ جەرىنە ورنالاسقان دادان توبىقتى ۇرپاقتارى اتا-بابالارىنىڭ بولىنە كوشىپ، توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەنىنە 200 جىل تولعانىن 1990 جىلى اتاپ ۇلكەن توي جاسادى. ولار بولىنە كوشكەندە «نەگە باقاناس وزەنى بويىنا قونىستانبادى؟»- دەگەن ورىندا سۇراق تۋادى. ونىڭ جاۋابى -باقاناس وزەنىنىڭ بويىندا ول كەزدە كەرەي تايپاسى، ياعني ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وتىرعان. سوندىقتان دا، دادان توبىقتى رۋى كەرەي تايپاسىنىڭ جەرىنەن اسا كوشىپ، قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقادىر اۋدانىنىڭ، جەرىنە دەيىن بارىپ، كەيىندە سول وبلىستىق اقتوعاي اۋدانىنىڭ جەرىنە توقىراۋىن وزەنىنىڭ بويىنا ورنالاسقان.
اتا-بابامىز بۇل وڭىرگە 1760 جىلى كەلمەگەنىنە تاعى ءبىر دالەل، التايدان كوشىپ كەلە جاتقان ەل نەگە ول كەزدە بوس جاتقان قازىرگى اباي اۋدانىنىڭ جەرىنە ورنالاسپاي، شىڭعىس تاۋدى اسىپ ءوتتى. اباي اۋدانىنىڭ جەرى ءشوبى شۇيگىن، قىستا قار بولمايتىن وسى وڭىردەگى ەڭ ءجايلى جەر ەمەس پە؟ سوندىقتان دا كەيىنگى وداق كەزىندە مال باسىنان كوپتىگىنەن، اۋدان قازاقستانداعى ەڭ باي اۋدان بولعان جاق پا؟
اتالعان ايعاقتاردى جيناقتاي كەلە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بۇل جاققا 1780-1790 جىلداردىڭ ارالىعىندا كەلگەن سياقتى. دالىرەك ايتساق، رەسەي پاتشاسى ەكاتارينا ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتارى وگەرەۆقا: سىبىردىڭ بوس جاقتان جەرىنە شەكارا ارقىلى قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) كوشىن جىبەرۋگە رۇقسات ەتكەن 1788 جىلعى جارلىعىنان كەيىن كەلگەن بولۋى مۇمكىن. (ب. ناسەنوۆ «ابىلاي حان»).
بۇرىنعى وتكەن جۇمانباي، رىزدىقباي، ماعاۋيا سياقتى اتالارىمىزدىڭ ايتۋى بويىنشا كوش باسشىسى سارىباي، بيىمىز بايسەيىت، اقساقالىمىز نۇرالى باتىر بولعان. سوندىقتاندا شىڭعىس تاۋىن اسا بەرە باقاناس وزەنىنىڭ بويىنا توبىقتى رۋىمەن شەكاراعا نۇرالى باتىردىڭ اۋىلى، قىزىلتىستان تومەن سارىبايدىڭ اۋىلى، قازىرگى سارىقامىس اۋىلىنىڭ جەرىنە بايسەيىت بي اۋىلى، ودان تومەن قورتىق جاققا قاسقا اۋىلدارى ورنالاسقان.
ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا «سارىباي مىقتى، ەر تۇلعالى بولعان. قالماقتارمەن سوعىس كەزىندە جاس بولىپ سوعىسقا قاتىسپاعان. ايتپەسە ناعىز باتىر بولاتىن تۇلعا ەدى» – دەيتىن. شەجىرەدە : «سارىبايدىڭ بالاسى قوجابەرگەن قابانبايدىڭ اتەكەجىرىقپەن جاساعان سايىسىنا قاتىسقان 80 باتىردىڭ ءبىرى» (19 بەت، شەجىرە. ر.شىناي ). ول كىسىنىڭ ۇرپاعى بايعۇدا بالۋاندى اباي اپارىپ ورىستاردىڭ تسيركتەگى بالۋاندارىمەن كۇرەستىرگەن دەيتىن. بايعۇدا كوتەرگەن شوككەن تۇيدەي تاس بالقاش كولىنىڭ جاعاسىندا مايقامىس تۇبەگىندە الى كۇنگە دەيىن جاتىر.
سارىباي بابامىز ەل باقاناس بويىنا ورنالاسقان سوڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ قامىن ويلاپ جەر مولشەرىن ۇلعايتۋ ءۇشىن توقىراۋىن وزەننىڭ بويىن شولىپ جۇرگەندە، كەنەتتەن اۋىرىپ قايتىس بولادى. ول كىسىنى قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ اقتوعاي اۋدانىنىڭ ورتالىعىنان 15 كم جەردە جەرلەنگەن دەيدى. كەيىندە دادان توبىقتىڭ ءبيى قارامەندە قايتىس بولادى. ول كىسىنى سارىباي بابامىزدىڭ قاسىنا جەرلەپتى. دادان توبىقتىلار وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى توقىراۋىن وزەننىڭ بويىنا كوشىپ بارعاندارىنا 200 جىل تولعانىن اتاپ وتكەندە قارامەندە ءبيدىڭ باسىنا دا جاقسى ەسكەرتكىش ورناتىپتى. سارىباي بابانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بىرى ول كىسىنىڭ جاتقان جەرىن ىزدەپ كورمەك بولسا سول قارامەندە ءبيدىڭ مازارىنىڭ جانىنان تابادى. بابامىزدىڭ توپىراعى تورقا بولسىن.
بايسەيىت بي بابامىز جونىندە دە ايتا كەتكەن دۇرىس بولار. ىرعىزدىقباي اتامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا ءبىر جىلى قار قالىڭ ، ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر جاۋىپ مۇز بولىپ جىلقى مالى تابىننان قالىپ قينالادى. سول كەزدە بۇكىل قوساي ۇرپاعىندا 1000 باس جىلقى بولعان ەكەن. بايسەيىت بي سول جىلقىنى مىقتى دەگەن جىگىتتەردى باستاپ بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنا اپارىپ قىستايدى. ول جەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن مىڭ جىلقى تۇبەگى بايسەيىت كولى دەپ اتالاتىن كورىنەدى. سۋىق ءتيىپ اۋىرىپ، سول قىستا بي سول جاقتا قايتىس بولادى. ول كىسىنى جىلقى جاتقان تۇبەكتەگى قۇم ءدوڭنىڭ توبەسىنە جەرلەيدى. ول كىسىنىڭ كوزى تىرىسىندە ەكى بالاسى قازانعاپ پەن شەرمىش ۇيلەنگەن كورىنەدى. قازانعاپتىڭ قىستاۋى قازىرگى بيدايىق اۋىلىنان شاعىرايعا قاراي 15 كم، شەرمىشتىڭ قىستاعى ساتايدان باقاناس سوۆحوزىنا قاراي 10 كم دەي جەردە ورنالاسقان. كەلەشەكتەگى ءبيىمىز جوبالاي ول كەزدە ءالى جاس بالا ەكەن.
بايسەيىت بيدىڭ قايتىس بولعان جىلى 1799 جىلعا كەلەتىن سياقتى. ويتكەنى ابرالى اۋدانىنىڭ تۋماسى بولات ناسەنوۆ ومسكىنىڭ ارحيۆتەرىن كوپ زەرتەگەن ادام. سول كىسىنىڭ «ابىلاي حان» اتتى كىتابىندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ شەنەۋلىكتەرىنىڭ جوعارى جاققا جازعان حابارلاماسىندا «1799 جىلى قالىڭ قاردىڭ، مۇز جانە بوراننىڭ سالدارىنان قىرعىزداردىڭ مالدارى قىرىلدى» دەگەن حابارلاما بار. وسى حابارلاماعا قاراعاندا قالىڭ قازاق اراسىندا «جۇت جىلى» اتالىپ كەتكەن جىل، سول 1799 جىل بولۋى مۇمكىن.
شاكارىم قاجى ايتقانداي شىڭعىس تاۋ بوكتەرىن نايماننىڭ ماتاي رۋى مەكەندەگەنى راس. ويتكەنى ءبىزدىڭ اتامىز نۇرالى باتىر كوشىپ كەپ قونىستانعاندا جۇرتتا قالعان ماتايدىڭ ءبىر جەتىم بالاسىن باۋىرىنا الىپ، بالاسى قىلىپ ءوسىرىپ كەنەنباي دەگەن بالاسىمەن بىرگە ەنشى بەرەدى. ولار ءونىپ-ءوسىپ نۇرالى ىشىندە ماتايلار دەپ اتالادى. قىستاقتارى بۇرىنعى جورعا سوۆحوزىنىڭ ورتالىعىنان قامباردىڭ كوكشە-تاۋىنا قاراي 13 كم جەردە ورنالاسقان.
بايقوشقار، بالقىبەك وزەندەرى سول جەردى مەكەن ەتكەن ماتاي ۇرپاقتارىنىڭ اتى. ولاردىڭ كەيبىر ۇرپاقتارى ءبىزدىڭ شاقانتاي باتىر بابامىزدىڭ ۇرپاقتارىمەن قۇداندالى- جەكجات بولىپ كەلەدى. اۋدانىمىزدا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارعان ت. سەرىكباەۆتىڭ، كگب دا قىزمەت اتقارعان سەرىكبولدىڭ جۇبايلارى بايقوشقار اتانىڭ ۇرپاعىمىز دەيتىن.
نۇرالى باتىر سونىمەن قوسا اتاقتى شەشەن مىرزاحاننىڭ ۇلكەن اكەسىن، ابەۋلىنىڭ باباسىن، جەتىم قالعان باسقا دا تۋىستارىنىڭ بالالارىن باۋىرىنا الىپ، وز بالالارىنداي ءوسىرىپ جەتكىزگەن. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ۇرپاقتارى وزدەرىن نۇرالى باتىردىڭ ۇرپاقتارىمىز دەپ ەسەپتەيدى.
وسپانوۆ ءبىلىس كارىمبەكۇلى
پىكىر قالدىرۋ