Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde
kerey.kz
Nwralı batır
Keyingi kezde Nwralı batırdıñ kesenesi jöninde ärtürli äñgimeler şığıp jürgen körinedi. Onıñ biri Moñğoliyadan kelgen bir tuısqanımız basqa bir belgili jerlesimizdiñ Nwralı batırdıñ ziratı dep kigiz üy siyaqtı saman kirpişten qalanğan ädemi zirattıñ janına barıp qwran oqığanına kuä bolğanın keltiripti. Ol jigittiñ körgeni de, aytıp otırğanı da şıñdıq. Öytkeni 1982 jılğa deyin eldiñ köpşiligi, onıñ işinde men de solay oyladım.
Äñgime tüsinikti bolu üşin men sol kezdegi oqiğadan bastap bayandayın. Men 1961 jılı Semeydiñ mal därigerlik institutın bitirip keldim. Meni sol kezdegi S.M. Kirov atındağı kolhozğa mal därigeri etip jiberdi. 1962 jılı bwl kolhoz «Gornıy» sovhozına aynaldı. Biz bala kezimizden: «Nwralı atamızdıñ ziratı S.M Kirov atındağı kolhozdıñ jerinde ornalasqan, Babamız batır bolğan kisi, al onıñ janındağı qabırdıñ wzındığı jeti kez, bizdiñ babamızdan da asqan alıp deneli batır bolğan adam bolu kerek»- degendi äkelerimizdiñ äñgimesinen estip östik.
Ol kezde S.M. Kirov atındağı kolhozdıñ partiya wyımınıñ hatşısı bolıp, barlıq auıl balaları Kenjeağa dep atap ketken ağamız – Kenjebay Aqadıqov qızmet atqaradı eken. Sol kisiden «Nwralı babamızdıñ ziratı qay jerde?- dep swradım. Ol kisi «Eski keñse qıstağınıñ qarsısındağı kigiz üy siyaqtı kümbez beyit» dedi. Sonday wğımmen ötken-ketkende Allahu-akparımızdı aytıp jürdik. Birde jezde bolıp keletin Mağauiya aqsaqaldı ertip barıp, qwran oqıttım.
Biraz jıldar ötti. Men basqa sovhozğa qızmetke auısıp kettim. 1980 jılı audanğa partiya komitetiniñ ekinşi hatşısı bolıp keldim. 1982 jıldıñ jazında äkem Kärimbek Ospanov «Nwralı atanıñ basına barıp qwran oqıp qaytayıq» dedi. Bir demalıs küni ekeumiz avtokölikpen zirat basına keldik. Men özim biletin Kenjeağam körsetken ziratqa qaray bwrıla bergende äkem «zirat ol jaqta emes mına jerde»- dep qatar jatqan eki Tasqabırdıñ janına äkep toqtattı.
«Atamız ol jerde emes, mına qabirde jatır. Kenjeağañ bilmegendikten basqa zirattı körsetken ğoy»- dedi. Sonda qalay bolğanı? Biz-barlıq el osı uaqıtqa deyin basqa ziratqa barıp, atamız dep qwran bağıştap jürdik pe?»-degenimde, «onda twrğan eşteñke joq, bilmegendikten bolğan jäyt qoy, ol da sauap boladı»- dedi. «Endi mine, käri qoydıñ jasınday jasım qaldı, qazaqşa aytqanda: törimnen körim jaqın, amanattı moynıma artpay, sağan körsetip keteyin dep şeştim» – dedi.
«-Nege osı uaqıtqa deyin körsetpediñ»- degenimde , «ol wzaq äñgime, qısqaşa aytqanda Şwbartau köterilisi degendi estip pe ediñ? Sol köterilisti wyımdastırğan, basqarğan, Jorğadağı audan ortalığın basıp alıp, Sovet ükimetin qwlatpaq boldı- dep, bizdiñ babamız Nwralı batırdıñ wrpaqtarınan, 600 adamdı qamauğa alıp, köbisin atıp, qalğandarın 5 jıldan 10 jılğa deyin sottadı. Onıñ işinde jazıqsız ketkender de boldı. Sol qudalau soñğı kezge şeyin jalğasıp keledi. Senderge, jastarğa ziyanı timesin dep osı uaqıtqa deyin jasırıp kelgenimiz sondıqtan»- dedi.
Osı jerde bügingi künge şeginis jasasaq, Nwralı batırdıñ wrpaqtarınıñ basına qanday qiınşılıq tüskenine kuä bolamız. Köptegen wrpağı Altay asıp Qıtayğa qaşıp, odan 1962 jılı azıp-tozıp, keybiri ğana aman-esen elge oraldı.
Al ükimet «Mırzaş Qaramurzin atamızdı köterilisşiler han etip sayladı»- dep wldarı men, jaqın tuıstarımen qosa atu jazasına kesip, ükimin Qarqaralı qalasında jüzege asırdı. Alay da Allanıñ jazamışı men bir bala, Mırzaş batırdıñ 2 jasar nemeresi aman qalıptı. Onı biz, basqa atalas tuıstarı 2014 jılı köterilis basılğan soñ, yagni 84 jıldan keyin ğana bildik. Ol bala köp jıldar mwğalim bolıp qızmet atqarğan Maqwlbek Şäykenov eken. Jesir qalğan jeñgemizge sol kezde Şayken ağamız üylenip, «Maqwlbekke eşqanday zalal timesin»- dep öz atına salıp alıptı. Oqiğanıñ şındığın Maqwlbektiñ balası Qayratbekke Şäykenniñ ağası Şämidiñ bäybişesi: «sen batır Mırzaştıñ wrpağısıñ»- dep barlıq oqiğanı aytıp beripti. Mine Nwralı batırdıñ wrpaqtarınıñ qanday jağdayda ömir sürgenderiniñ bir mısalı. Mümkin äli de öz tegin bilmey jürgen bauır-qarındastarımız bar şığar. Altın qanjar qap tübinde jatpaydı- degendey Mırzaş batırdıñ nemeresi Maqwlbek ağamızdıñ wrpağı öz üyirin taptı.
Sovet ükimeti ornağan kezde belsendi bolğandar soñğı kezge deyin bizdiñ atanıñ wrpaqtarınıñ ösip-öngenin köp wnata qoyğan joq dep oylaymın. Oğan mısal retinde: Men 1985 jılı audandıq atqaru komitetiniñ predsedateli bolıp saylandım. Ömirimde eşkimge eşqanday zalal jasağan adam emespin. Sonda da bir küni Barşatastıñ köşesinde «Gornıy» sovhozınan bir aqsaqal kezige qaldı. Öñin tanimın , atı jöni esimde joq. Sälem berdim. Ol kisi sälemniñ ornına «sender bäri bir qaytıp keldiñder ğoy, Sovet ükimetin bosqa ornatqan ekenbiz»- dedi. Men «jaqsı aqsaqal» dedim. Oyıma «1828 jıldan 1928 jılğa deyin Kerey ruına, bwrınğa Dağandı bolısında 8 adam ğana bolıs bolğan, onıñ altauı Nwralı batırdıñ wrpağı bolğan»- degen Rızdıqpay aqsaqaldıñ sözi esime tüsip, sonı meñzep twr ğoy dep oyladım.
Endi zirat jönine qayta oralsaq. Joğarıda aytılğanday Kereydiñ soñğı bolısı 1928 jılı besiktegi balası, Qart äke-şeşesi, jaqın tuıstarımen birge iri bay retinde konfiskaciyağa ilinip jer audarılgan Mwqatay Smağwl qajı wlı bolğan. Sol kisi ötken ğasırdıñ 20-şı jıldarı sol kezdegi Alaş Orda wyımınıñ ortalığı bolğan Semey qalasına solardıñ şaqıruımen baradı. Janına basqa nökerlerimen qosa jas jigit, äri nemere inisi- Ospanov Kärimbekti de ertip aladı. Ol kezde kölik jok, salt atpen elin aralap, Semeyge bet aladı. Semeyge barar jolda Kereydiñ eñ şetki auılı Nwralı batırdıñ bwrınğı twrağına ornalasqan, Qojageldi atamızdıñ wrpaqtarınıñ auılı bolatın. Sol kezde Qojageldi auılınıñ auılnayı Oñdasınov Käkim boladı. Sol kisi «äkeleriñniñ ziratı mına jerde» dep Mwqatay bastağan jigitterdi qabır basına ertip barıp qwran oqidı. «Ülken şeşeleriñ, Balapan bäybişeniñ ziratı Baqanas özeniniñ Barşatas auılı ornalasqan jerde, özenniñ oñ qabağında. Biraq qabiriniñ qaysısı ekenin bilmeymin» deydi. Öytkeni sodan beri 100 jıldan astam uaqıt ötti ğoy. Bizdiñ ata-babamız Altaydan köşip kelip Nwralı batırdıñ bwrınğı qonısına ornalasqan soñ bwl kisiniñ ruhına bağıştap qwran oqu ädetimizge aynalğan deydi.
Mwqataylar Semey qalasına barıp, odan aman-esen qaytqanda Semeyde bir kişkentay tasqa qwrannıñ ayatın jazdırıp, qorjındarına salıp äkep, batırdıñ qabiriniñ bas jağına qoyıp ketedi.
Bwl jöninde tağı bir ayğaq: 1954 jılı Qojageldi atanıñ wrpağı – Äbiş aqsaqal Zorbasov Jwmanbay atamızğa «babalarıñ Eski keñse qıstağınıñ qarsısındağı, bwrınğı Kerey men Tobıqtı rularınıñ şekarasın bölip jatqan Bozqarağan jotasınıñ döñinde besikşe qalanğan tas qabırda jatır»- degenin estidim.
1987 jıldıñ jazında men Semey qalasına oblıstıq agroprom komitetine qızmetke auıstım. Semeyge keterdiñ aldında elde «Babamızdıñ jatqan jerin bilip qalsın dep Aqadıqov Kenjebay ağamızdı, Twrğanbaev Qosımbek, Kenenbaev Aytqali ağalarımdı ertip barıp, babamızdıñ qabirin körsettim. Sol jerde Kenjebay ağamızdan «1961 jılı bizdiñ atamız bwl jerden 300 metrdey jerdegi kümbez ädemi beyitte jatır dep, körsetkeniñiz qalay?»- dep swradım. Marqwm külip: «Eñ jaqsısı bizdiki bolsın»- degenim ğoy dedi. Bärimiz qarqıldap, bir külip aldıq.
Kümbez beyitti «bizdiñ babamızdıñ ziratı»- dep jürgen Kenjeağan, 1987 jılı pikirin özgertkende, Moñğoliyadan kelgen qandas tuısımız da pikirin özgertedi ğoy dep oylaymın.
Uaqıt ötken sayın köp närse wmıt boladı. Sondıqtan keyingi wrpaq bilip jürsin dep: Rızdıqbay, Jwmanbay, Äbiş, Intıq aqsaqaldardıñ-kiiz üy siyaqtı kümbez beyitteri 1924 jılğa deyin salındı. Bozqarağandağı zirattar Qojageldi, Qızıltastağı zirattar Sarbaydıñ balalarınıñ, Qarauıldağı zirattar Beknazar babamızdıñ wrpaqtarıniki degenderin ayta ketken jön goy dep oyladım.
«1928 jılı barlıq tuıstarı konfiskaciyağa ilinip jer audarılğanda, Kärimbek ata qalay aman qaldı dep keybireulerde swraq tuuı mümkin. Kärimbek qana emes, üş bala jigit aman qalğan. Onıñ bireui Spatay Omarov, ol Smağwl qajınıñ nemeresi, Mwqatay bolıstıñ tuğan ağası- Omardıñ balası. Omar jastay 1917 jılı qaytıs bolğan. Ekinşisi Omardıñ inisi Ämirdiñ balası- Abzal, üşinşisi- Kärimbek, onıñ äkesi Ospan 1926 jılı qaytıs bolğan. Bwl üşeuin sol kezdegi ükimet jetim bala retinde qaldırğan.
Konfiskaciyağa ilinip jer audarılğandardı jayaulı-jalpılı Qarqaralığa qaray aydaydı. Kölikteri joq jayau-jalpı köştiñ azığı tez tausıladı. Osını sezgen artta qalğan tuıstarı qalay kömektesudiñ jolın izdeydi. Bwl tüyindi Hangeldi wrpagınıñ bas jılqışısı Auıshan ağa Kärimbekke «bwl jılqılardı qazir ükimet alsa da keşegi Smağwl qajınıñ menşik jılqıları ğoy, sonıñ aptasına bireuin köşke aparıp soyıp berip kayt»- deydi. Sodan Kärimbek är jeti sayın bir jılqını köş barar jerine jetkenşe aparıp, soyıp berip twradı.
Rızdıqbay aksaqaldıñ aytuınşa 1928 jılı iri baylar retinde sol kezdegi Kerey jäne Tölengit bolıstarınan 16 sem'ya konfiskalanıp jer audarılğan. Solardıñ biri bwrınğı qaytıs bolğan Bödes qajınıñ kişi qızı Şäkendi Smağwl qajı nemeresi Spatayğa ayttırıp qoyadı. Jastarı jetpegendikten olar konfiskaciyağa deyin üylenip ülgermeydi. Spataydıñ Kärimbek ağası soñğı barğanda Şäken qızdı ala qaytıp Spatay ekeuin üylendiredi. Olardıñ wrpaqtarı qazir Semey qalasında, Besqarağay audanında twradı.
Kümbez beyit salu bizdiñ jaqqa 1915 jıldan keyin kelgen. Nwralı batır qaytıs bolğan zamanda Qazekeñ zirat tügili qısta otıratın qıstaq ta salmağan. 1824 jılı Qarqaralı uezi qwralıp, orıstar kelip üy sala bastağannan keyin, mañındağı qazaqtar da üy sala bastağan. Bizdiñ Dağandı bolısınıñ öñirinde alğaşqı tam üydi Nwralı batırdıñ nemeresi – Hangeldi 1850 jıldarı saldırıptı. Sondıqtan da Nwralı batır ğana emes Şaqantay batır da, Jobalay bi de, Babañ da (Bayqotan bi) – bäri de tas qabırmen jerlegen. Mısalğa Jobalay bige zirattı Beysenbay bolıs kezinde 1919 jıldarı saldırğan. Şaqantay batırğa Qazaq SSR-iniñ mädeniet ministri bolıp twrğan kezinde jerlesimiz Erkeğali Rahmadiev 1990 jıldarı saldırdı.
Bwl arada keyingi wrpaq biluge tiis tağı bir jay bar. Ol Nwralı batırdıñ janında inisi Edil jerlenbegendigi. Nwralı batırdıñ ziratınıñ mañdayşasındağı tasta batırdıñ janında jatqan inisi Edil dep jazılğan ğoy degen swraq tuadı. Ol orındı swraq. Zirattı saldırğan sol kezde audandıq PMK-nıñ bastığı bolıp qızmet atqarğan Tilektes Beysembaev. Janar-jağar maymen, aqşalay kömek jasağan men . Biraz ağayın malday kömek jasadı. Almatıda twratın Erkin Uataev bauırımız 500 dollar berdi. Mañdayşadağı tastı men Semeyden jazdırıp berip jiberdim. Tastı jazdırarda Tilekteske habarlasıp «ol jerde Edil marqwm joq qoy, ol kisiniñ atın jazdırmayaq qoyayın» – dedim. Tilektes «bütkil elge habarlanıp qoydı ğoy, qwrılıs jwmısın bastağan soñ, ekeuiniñ atın birge atap jürmiz ğoy, endi halıqtan wyat boladı ğoy, birge jazdırğanıñız dwrıs» – dep ötindi. Ämbe Kenjeağañ audandıq «Jaña ömir» gazetke Nwralı batır men inisi Edilge zirat salamız dep bütkil elge jar salıp habarlama jariyaladı. Osınday jağdaydı eskerip, men Edildiñ bwl jerge jerlenbegenin bile twra ol kisiniñ atın tasqa qosa jazdıruğa mäjbür boldım. Bwl qateligim jöninde äli ökinemin. Edil babanıñ wrpaqtarınan, barlıq ağayın-tuıstan keşirim swraymın. Zirattıñ büyirinde ornalasqan tastı Jeñis Düyskenov jazdırıp äkelip qoydı.
Kenjeağamnan «nege bwl jerge jerlenbegen, Edil babanı nege Nwralı batırmen qosıp jazdıñız?»- dep swrağanımda, Kenjeağañ «eki adam bolsa qarajat köp jinaldı ğoy dep oylap edim, biraq Edildiñ wrpaqtarı tükte bergen joq»- dedi. Bwl bireuge jağar, bireuge jaqpas, Alla aldında, aruaqtar aldında Kenjeağañ aytqan şın söz. Men bayağıda qaytıs bolğan aruaqtardıñ artınan ötirik söz aytayın dep otırğam joq.
Baqanas öñirine bizdiñ ata-babalarımız, Qosaydıñ wrpaqtarı 1785-1788 jıldar aralığında kelgen tärizdi. «1760 jılı keldi» – dep Samhannıñ odan köşirip balasınıñ jazğanı beker.
R. Şınay qwrastırğan, Ä. Meldethan jazğan 1991 jılı Bayan-Ölgiy aymağınıñ baspahanasında basılğan şejirede: «Tastüyin bolğan el Jänibek batırdıñ basşılığında aldına tosqauıl, artına qarauıl salıp, bir tünde dür berip köşip jöneledi. Köş Sırdariyanıñ boyın boylay, Twyaq suıtpay suıt tartıp wzap ketedi. Köş soñınan elşilikke attanğan Bwqar jırau köştiñ izine tüsedi de, Sırdıñ boyın jağalap jer öñirde quıp jetedi. Eldiñ swrqın körgen Bwqar joldastarına: Eldiñ swrqı suıq eken, küş berer türi jok, endi qızıl tildiñ küşimen bir ilip köreyin dep:
Kerey qayda barasıñ
Sırdıñ boyın jağalap
Soñıñnan quıp men keldim
Twlparımdı jebelep.
Endi aldıñnan şığayın
Jañbırdayın sebelep.
Aqmırzamdı öltirdiñ
Aq Soyılmen töbelep.
Tanımasañ sen meni
Arğın degen arıspın
Auzı kere qarıspın
Han aldında bitpeseñ
Atasın bilmes alıspın.
Köşiñ keter bir jaqqa
Malıñ keter bir jaqqa
Köş soñınan jete almay
Esiñ şığar sol şaqta.
Bwl betiñmen ketersiñ
Basqa laşıq tigersiñ
Auızıñnan as keter
Rayıñnan qaytpasañ
Keudeñdegi dulığalı bas keter.
– deydi.
Soñınan köşti toqtatıp, Bwqardı susındatıp aladı da, olardıñ elşilikke kelgen jayına tanısadı. Qalğan eldiñ qimastıq bauırmaldığına süysinip, eldiñ eldigine, erdiñ erligine bas» dep olardı qayta kütip, ülken sıy-qwrmet körsetedi. «Arğınnıñ qılığına tidi au, Kereydiñ malına swrau bolmağan soñ, ökpelep audıq. Endi qayırıla almaymız köñilge kayau almañızdar», — dep mən-jaydı wğındırıp, Bwqarlardı jolğa saladı. Köş Qalta, Mañıraq tauları, Jaysañ, Kişkene degen kölderi bar öñirge kelip, irge teuip, Sauırdıñ twmsığınan Üliñgir köliniñ boyına deyin jayıla qonıp mekendeydi». (30-34 better)
Oqiğanıñ bwlay boluına bastı sebep, Abaq kereyler Sır boyında bolğanda «bir jılı ülken toy boladı. Toyğa üş jüzdiñ taypaları tügel şaqırıladı.» Bir ayaq qımızdıñ eki ayaq jeligimen qızıqtıñ qızuı qosılıp oyınnan ot şığadı. Arğın jigitimen Kerey jigiti eregesip töbelesedi. Wlğaya kele kimdi kim wrğanı, kimniñ esesi kimde ketip jatqanı ayrılmaytın satığa köteriledi . Bögde atanıñ balaları araşağa tüsip, es ketip jan şıqqanda eki jaqtı ayıradı. Eki jaqtan köp adam soyılğa jığıladı. Soyılğa jığılğandardıñ işinen Arğınnıñ Aqmırza degen jigiti ölip, jalası Kereyge artıladı. Sonan Arğın Kereymen jaulasıp mal quıp, jarğı jarıp öştesedi. El bastıqtarı Kereyden qwn äperip, Arğınnıñ ayağına jığılu arqılı eki jaqtı bitimge keltirmek boladı. Oğan Kerey jağı: «Biz adam öltirgennen aqpız da saumız. Arğın öz arasındağı öştiktiñ osı oqiğağa jastap, birin biri öltirip jalasın bizge jauıp otır. Kisi qwnınan artıq malımızdı barımtalap aldı. Aq iske qwn tarta almaymız. Bwlarıñ arğınğa bwrğandıqtarıñ» dep ırıq bermeydi. Arğın jağı irgeli, beldi taypa bolğandıqtan «qwn almay qoymaymız» dep qasaradı. Keris barğan sayın küşeyip nasırğa şabadı.
Arğın kez-kelgen jerde Kereydiñ adamın tarpa bas salıp sabap, malın quıp berekesin äbden ketiredi. «Arğınnan qorlıq-zorlıq kördik, ara ağayın ädildik aytpay Arğınnıñ sözdiñ söylep, änin ändetedi. İrgeden dau, beldeuden jau şığıp, tübimiz bir bolsa da köñilimiz kir boldı.
Qastıq qalıp, öştik öşip esten ketirilgenşe moynı wzaq bir jerge qonıs audarğanımız raua körinedi» dep kerey bwl mañnan auuğa bekidi.
Bwl milädinniñ 1771 jılı eken. («Abaq kerey jäne töre şejiresi.» Melletqan Äleqwlı, Şıñjandıq)
Ata babalarımızdıñ bwl jaqqa 1760 jılı kelmegeniniñ ekinşi bir däleli: bizdiñ babalarımızğa Baqanas özeniniñ boyınıñ bos ekenin körsetken Tobıqtı ruınıñ bii Keñgirbay. Ol kisi bizdiñ Abaq Kereydiñ jieni eken. «Irğızbay bi körsetti degende jäy oydan şığarılğan bos söz, öytkeni Irğızbay 1744 jılı tuğan. 1760 jılı 16 jastağı bala. Sondıqtan Samhan men Twrsınnıñ 1771 jılı Sır boyınan Altay öñirine qaray köşken ata-babalarımızdı 1760 jılı Baqanas boyına köşip keldi»- degen twjırımı eş qisınğa kelmeydi.
Tarihi derekte Qıtay ükimeti 1767 jılı şekara asıp köşip – qonuğa rwqsat beredi.
1788 jılı imperatrica Ekaterina general poruçik Ogerovke Sibirdiñ bos jatqan jerlerine (orıstar qazaq jerin de Sibir jeri dep eseptegen) şekara arqılı qırğızdardıñ köşip jüruine rwqsat berdi. (B. Nasenov «Abılay han»).
Qazaqtardıñ Arqağa qaşan qalay kelgenin ataqtı şejireşi Şäkärim qajı «Eñlik-Kebek» dastanında bılay suretteydi.
…Sol soğıs-han Abılay kelgen kezi
Qalmaqtıñ sıbağasın bergen kezi.
Kerek bolsa oqıñdar şejiremnen,
Jazılğan sonda anıqtap tügel sözi.
Qırılğan soñ qalmaqtar jaman sasqan,
Nwrjaysañ, Şäuşekten öte qaşqan.
Ata qonıs Arqanı bosatıp ap,
Qazaq kelip qalmaqtıñ ornın basqan.
Qalmaqtı şabısuğa Mamay kelgen
Bosap qalğan Şıñğıstı közi körgen.
Barğan soñ Jeti momın Jaqsısına
«Han Şıñğıs bosadı dep habar bergen.»…
…Kelgeni Tobıqtınıñ osı mañğa
Mıñ jeti jüz seksenge taqağanda.
Eldi bastap äkelgen Mamay batır
Orda, Köken, Aşısu, Doğalañğa.
Är topqa da batır bar neken-sayaq,
Söytse de batırı köp Juantayaq.
Qırdı alıp Bökterge talasıptı,
Matay-Satay degendi tıñdamay-aq.
deydi.
Bizdiñ Babalarımızdıñ bwl jaqqa qaşan kelgenin ayqınday tüsetin tağı bir oqiğa, ol-Qaramende bi bastağan Dadan Tobıqtınıñ böline köşui. Bwl oqiğa 1790 jılı bolğan. Oğan dälel Qarağandı oblısınıñ Aqtoğay audanınıñ jerine ornalasqan Dadan Tobıqtı wrpaqtarı ata-babalarınıñ böline köşip, Toqırauın özeniniñ boyın mekendegenine 200 jıl tolğanın 1990 jılı atap ülken toy jasadı. Olar böline köşkende «nege Baqanas özeni boyına qonıstanbadı?»- degen orında swraq tuadı. Onıñ jauabı -Baqanas özeniniñ boyında ol kezde Kerey taypası, yağni bizdiñ ata-babalarımız otırğan. Sondıqtan da, Dadan tobıqtı ruı Kerey taypasınıñ jerinen asa köşip, qazirgi Qarağandı oblısınıñ Aqadır audanınıñ, jerine deyin barıp, keyinde sol oblıstıq Aqtoğay audanınıñ jerine Toqırauın özeniniñ boyına ornalasqan.
Ata-babamız bwl öñirge 1760 jılı kelmegenine tağı bir dälel, Altaydan köşip kele jatqan el nege ol kezde bos jatqan qazirgi Abay audanınıñ jerine ornalaspay, Şıñğıs taudı asıp ötti. Abay audanınıñ jeri şöbi şüygin, qısta qar bolmaytın osı öñirdegi eñ jäyli jer emes pe? Sondıqtan da keyingi Odaq kezinde mal basınan köptiginen, audan Qazaqstandağı eñ bay audan bolğan jaq pa?
Atalğan ayğaqtardı jinaqtay kele bizdiñ ata-babalarımız bwl jaqqa 1780-1790 jıldardıñ aralığında kelgen siyaqtı. Dälirek aytsaq, Resey patşası Ekatarina Sibir general gubernatarı Ogerevqa: Sibirdiñ bos jaqtan jerine şekara arqılı qırğızdardıñ (qazaqtardıñ) köşin jiberuge rwqsat etken 1788 jılğı jarlığınan keyin kelgen boluı mümkin. (B. Nasenov «Abılay han»).
Bwrınğı ötken Jwmanbay, Rızdıqbay, Mağauiya siyaqtı atalarımızdıñ aytuı boyınşa köş basşısı Sarıbay, biimiz Bäyseyit, aqsaqalımız Nwralı batır bolğan. Sondıqtanda Şıñğıs tauın asa bere Baqanas özeniniñ boyına Tobıqtı ruımen şekarağa Nwralı batırdıñ auılı, Qızıltıstan tömen Sarıbaydıñ auılı, qazirgi Sarıqamıs auılınıñ jerine Bäyseyit bi auılı, odan tömen qortıq jaqqa Qasqa auıldarı ornalasqan.
Ülkenderdiñ aytuınşa «Sarıbay mıqtı, er twlğalı bolğan. Qalmaqtarmen soğıs kezinde jas bolıp soğısqa qatıspağan. Äytpese nağız batır bolatın twlğa edi» – deytin. Şejirede : «Sarıbaydıñ balası Qojabergen Qabanbaydıñ Atekejırıqpen jasağan sayısına qatısqan 80 batırdıñ biri» (19 bet, Şejire. R.Şınay ). Ol kisiniñ wrpağı Bayğwda baluandı Abay aparıp orıstardıñ cirktegi baluandarımen kürestirgen deytin. Bayğwda kötergen şökken tüydey tas Balqaş köliniñ jağasında Mayqamıs tübeginde äli künge deyin jatır.
Sarıbay babamız el Baqanas boyına ornalasqan soñ, keler wrpaqtıñ qamın oylap jer mölşerin wlğaytu üşin Toqırauın özenniñ boyın şolıp jürgende, kenetten auırıp qaytıs boladı. Ol kisini qazirgi Qarağandı oblısınıñ Aqtoğay audanınıñ ortalığınan 15 km jerde jerlengen deydi. Keyinde Dadan tobıqtıñ bii Qaramende qaytıs boladı. Ol kisini Sarıbay babamızdıñ qasına jerlepti. Dadan tobıqtılar ötken ğasırdıñ 90-şı jıldarı Toqırauın özenniñ boyına köşip barğandarına 200 jıl tolğanın atap ötkende Qaramende bidiñ basına da jaqsı eskertkiş ornatıptı. Sarıbay babanıñ wrpaqtarınıñ biri ol kisiniñ jatqan jerin izdep körmek bolsa sol Qaramende bidiñ mazarınıñ janınan tabadı. Babamızdıñ topırağı torqa bolsın.
Bäyseyit bi babamız jöninde de ayta ketken dwrıs bolar. Irğızdıqbay atamızdıñ aytuı boyınşa bir jılı qar qalıñ , onıñ üstine jañbır jauıp mwz bolıp jılqı malı tabınnan qalıp qinaladı. Sol kezde bükil Qosay wrpağında 1000 bas jılqı bolğan eken. Bayseyit bi sol jılqını mıqtı degen jigitterdi bastap Balqaş köliniñ oñtüstik jağasına aparıp qıstaydı. Ol jer küni büginge deyin Mıñ jılqı tübegi Bäyseyit köli dep atalatın körinedi. Suıq tiip auırıp, sol qısta bi sol jaqta qaytıs boladı. Ol kisini jılqı jatqan tübektegi qwm döñniñ töbesine jerleydi. Ol kisiniñ közi tirisinde eki balası Qazanğap pen Şermiş üylengen körinedi. Qazanğaptıñ qıstauı qazirgi Bidayıq auılınan Şağırayğa qaray 15 km, Şermiştiñ qıstağı Sataydan Baqanas sovhozına qaray 10 km dey jerde ornalasqan. Keleşektegi biimiz Jobalay ol kezde Äli jas bala eken.
Bäyseyit bidiñ qaytıs bolğan jılı 1799 jılğa keletin siyaqtı. Öytkeni Abralı audanınıñ tuması Bolat Nasenov Omskiniñ arhivterin köp zertegen adam. Sol kisiniñ «Abılay han» attı kitabında patşa ükimetiniñ şeneulikteriniñ joğarı jaqqa jazğan habarlamasında «1799 jılı qalıñ qardıñ, mwz jäne borannıñ saldarınan qırğızdardıñ maldarı qırıldı» degen habarlama bar. Osı habarlamağa qarağanda qalıñ qazaq arasında «jwt jılı» atalıp ketken jıl, sol 1799 jıl boluı mümkin.
Şäkärim qajı aytqanday Şıñğıs tau bökterin Naymannıñ Matay ruı mekendegeni ras. Öytkeni bizdiñ atamız Nwralı batır köşip kep qonıstanğanda jwrtta qalğan Mataydıñ bir jetim balasın bauırına alıp, balası qılıp ösirip Kenenbay degen balasımen birge enşi beredi. Olar önip-ösip Nwralı işinde Mataylar dep ataladı. Qıstaqtarı bwrınğı Jorğa sovhozınıñ ortalığınan Qambardıñ Kökşe-tauına qaray 13 km jerde ornalasqan.
Bayqoşqar, Balqıbek özenderi sol jerdi meken etken Matay wrpaqtarınıñ atı. Olardıñ keybir wrpaqtarı bizdiñ Şaqantay batır babamızdıñ wrpaqtarımen qwdandalı- jekjat bolıp keledi. Audanımızda birinşi hatşı bolıp qızmet atqarğan T. Serikbaevtiñ, KGB da qızmet atqarğan Serikboldıñ jwbayları Bayqoşqar atanıñ wrpağımız deytin.
Nwralı batır sonımen qosa ataqtı şeşen Mırzahannıñ ülken äkesin, Äbeuliniñ babasın, jetim qalğan basqa da tuıstarınıñ balaların bauırına alıp, öz balalarınday ösirip jetkizgen. Olardıñ barlığınıñ wrpaqtarı özderin Nwralı batırdıñ wrpaqtarımız dep esepteydi.
Ospanov Bilis Kärimbekwlı
Pikir qaldıru