“بىزدە قازاقستاندى دۇرىس بىلمەيدى”

ازاتتىق: سۇحباتىمىزدى بالتىق ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسى تۋرالى سۇراعىمىزدان باستاساق. بۇۇ دەرەگىنشە، رەسەي ۋكرايناعا باسقىنشىلىق سوعىس باستاعالى قازاقستاننىڭ بالتىق ەلدەرىمەن ساۋداسى كۇشەيگەن. بۇل ترەندتى قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىزدەر؟

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرگەنگە دەيىن ەستونيالىق نەمەسە ەۋروپالىق فيرمالار ورتالىق ازيامەن ساۋدانى رەسەي ارقىلى، ونداعى ديستريبيۋتەرلىك قويمالار ارقىلى جۇرگىزدى. قازىر بۇل مۇمكىن ەمەس. فيرمالار رەسەيدە كاسىبىن جۇرگىزە الماي، [ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن] تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە كوشتى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ وزگە دە مەملەكەتتەرى وزدەرى دە ەۋرووداق نارىعىنا تىكە شىققىسى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ وتىر. ال بىزدە بۇعان قاجەت ترانسپورتتىق، ترانزيتتىك قۋات بار. كەيىنگى ەكى جىلدا راسىمەن ساۋدامىز بىرنەشە ەسە ارتتى جانە ءبىز بۇل ساۋدانىڭ ەداۋىر بولىگى سانكتسياعا جاتپايتىن زاڭدى ساۋدا ەكەنىنە ءۇمىتتىمىز.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: تووماستىڭ ايتقانىنا كەلىسەمىن. راسىمەن دە [تاۋار] جەتكىزۋدىڭ جاڭا جولدارىن قاراستىرعان ءجون. پورتتارىمىز بار، تەمىر جولدارىمىز ءبىر-بىرىنە جالعانعان. ءسىرا، كومىر سەكىلدى تاۋارلار ءالى دە رەسەي ارقىلى، ونداعى تەمىرجول ارقىلى تاسىمالدانادى، بىراق قازاقستان ساۋدا اعىمىن باقىلاپ وتىر. دەگەنمەن ءبارىن باقىلاۋ مۇمكىن ەمەس. ەلەكترونيكا تاۋارلارىنىڭ اعىمى ازداپ الاڭداتادى. الايدا كەدەندىك قىزمەتتەرىمىز قازاقستانمەن جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتىر.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: كەيىنگى ەكى جىلدا تسيفرلاردىڭ ارتقانى راس. بىراق ليتۆا مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا، لوگيستيكا ىسىندە كورسەتكىش ونسىز دا جوعارى بولاتىن. بۇل جەردەگى ماسەلە – ساۋدانىڭ ارتۋى مەن رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردى ۇستانۋ اراسىندا تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ تۇرۋ قيىندىعى. قازاقستان وسىنى باقىلاۋ ءۇشىن شارالار قابىلداپ جاتىر. ارىپتەستەرىم ايتقانداي، بۇل وڭاي شارۋا ەمەس. كەدەندىك قىزمەتتەرىمىز ەكسپورت پەن يمپورت دەكلاراتسياسى سەكىلدى قوسىمشا شارالاردى قاراستىرىپ جاتىر. ساۋدانىڭ اشىعىراق ەتۋدە مۇنىڭ كومەگى بار. قازاقستان مەن ليتۆا اراسىنداعى ەكىجاقتى ساۋداعا كەلەر بولساق، ەكى جاق تا ساۋدا شەكتەۋسىز، قيىندىقسىز جۇرگەنىنە مۇددەلى. بۇل جەردە تاسىمال جولدارىن تىلگە تيەك ەتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ تاسىمالداۋشىلارىمىز قازىر رەسەيگە بارا المايدى، ال قازاقستاندىكى بارا الادى. بۇل دا جاعدايدى ازداپ وزگەرتەدى. بىلۋىمىزشە، قازىر كاسپي تەڭىزى ارقىلى وتەتىن ورتا ءدالىز دەيتىن باعىت دامىتىلىپ جاتىر. ارىپتەستىگىمىزدى نىعايتا وتىرىپ، بالتىق ەلدەرى مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدانى ەكى جاققا بىردەي پايدالى بولاتىنداي ەتىپ، رەسەيگە قارسى سانكتسيانى بۇزبايتىنداي ەتىپ كۇشەيتۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.

رەسەيگە قارسى سانكتسيانى بۇزۋ قاۋپى

ازاتتىق: رەسەيگە قارسى سانكتسيالاردى بۇزۋ قاتەرلەرى تۋرالى ايتىپ قالدىڭىزدار. وسى ەكى جىل ىشىندە ەكسپورت پەن يمپورتتا سانكتسيا تالابى بۇزىلدى دەپ كۇدىكتەنگەن جاعدايلار بولدى ما؟

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ەۋرووداق پەن اقش تاۋارلارى [رەسەيگە] ءبىزدىڭ ەلدەر ارقىلى دا وتكەن بولۋى مۇمكىن دەپ بولجايتىن جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر بار. ءبىزدىڭ مەكەمەلەر جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر جانە بار. ارىپتەستەرىم ايتقانداي، بۇل جەردە كەدەن قىزمەتتەرى اراسىنداعى ارىپتەستىك ماڭىزدى. مۇنىڭ ءبارى فيرمالار مەن كاسىپكەرلەرگە وڭاي ءتيىپ جاتقان جوق. ولار بىزدەن “مىناداي فيرما قازاقستاندا راسىمەن بار ما؟” دەپ سۇراپ جاتادى. ال ءبىز بولساق، سىزدەردىڭ رەگيسترلارىڭىزدى قاراپ، قانداي دا ءبىر اقپارات بەرۋگە تىرىسامىز. كەيدە ولار سۇراعان فيرمانىڭ جوق ەكەنىن انىقتاپ جاتامىز. ءبىز قازىر كاسىپكەرلەر جايلى ايتىپ وتىرمىز، بانكتەر ودان دا ساق. ولار قاتتىراق تەكسەرەدى. ءسىرا، جىبەرگەن اقشاڭىز جەتپەيتىن بولسا، ونداي بيزنەس تە جوق دەگەن ءسوز. مۇندا بانكتەرگە قاي بيزنەستىڭ لەگيتيمدى ەكەنىن، رەسەيگە، وعان قارسى جاريالانعان سانكتسياعا قاتىسى جوق ەكەنىن ايتىپ وتىرامىز.

ازاتتىق: دۇرىس ايتاسىز، مۇنداي زەرتتەۋلەردى ازاتتىق جۇرگىزگەن. ول زەرتتەۋلەردە كەشە عانا قۇرىلعان، قۇرىلتايشىلارىنىڭ قاتارىندا رەسەي ازاماتتارى بار كومپانيالار ەۋروپادان تاۋار يمپورتتاعانى ايتىلادى. مۇنداي بەلگىلەر سىزدەر ءۇشىن كۇدىكتەنۋگە نەگىز بولاتىن فاكتورلارعا جاتا ما؟

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ارينە، بىزدەگى مەكەمەلەر بارلىق اقپاراتتى جيناپ وتىر. ودان بولەك، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى، ەۋروپالىق دەڭگەيدەگى مەحانيزمدەر بار. ءۇشىنشى مەملەكەتتەر ءۇشىن ەكىنشى دەڭگەيلى سانكتسيالار قاراستىرىلعان. بۇعان ەنگەن كومپانيالار قارا تىزىمگە ىلىنەدى. ياعني بۇل – رەپۋتاتسيا ماسەلەسى. قازاقستانداعى بۇرىننان جۇمىس ىستەيتىن، ۆيرتۋالدى ەمەس كومپانيالار دا ءوز رەپۋتاتسياسىن ويلاپ، مۇنداي تىزىمدەرگە كىرگىسى كەلمەيدى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: سوعىس باستالعان كەزدە [جۇك كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنەن] ۆيزاعا ءوتىنىش وتە كوپ ءتۇستى. ءبىز بۇعان بىردەن نازار اۋداردىق. قازىر جۇرگىزۋشىلەرگە ۆيزا بەرۋ ءۇشىن فيرمالارى كەمى بەس جىل جۇمىس ىستەپ كەلگەن بولۋى شارت. لاتۆيا ساۋدانى باقىلاۋ جۇيەسىن وزگەرتتى. سونداي-اق ءبىز قازاقستانعا دا العىس ايتامىز. قازاقستان قازىر جاڭا قۇرىلعان كومپانياعا حالىقارالىق تاسىمالمەن اينالىسۋعا رۇقسات بەرمەيدى.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: بىزدە سانكتسيا ساياساتىن حالىقتىڭ ءوزى قولداپ وتىر. جۋرناليستەرىمىز، ءباسپاسوز قۇرالدارى بۇعان ۇلكەن ساقتىقپەن قارايدى. ساۋدا زاڭدى بولعان كۇننىڭ وزىندە فيرمالارعا سۇراق كوپ قويىلادى. كاسىپكەرلەردىڭ ءوزى دە بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراپ، مەيلىنشە دالەلدەۋگە تىرىسادى. بۇل – تۇتاس ەلىمىزدىڭ ۇستانىمى. رەسەي ەكونوميكاسىنا كومەكتەسىپ، تابىس تاۋىپ، ونى اسكەرگە جۇمساۋىنا جول بەرگىمىز كەلمەيدى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ويتكەنى بىزدە رەسەيمەن ساۋدانى مۇلدەم قۇپتامايدى. بىزدە سالىق قىزمەتى اي سايىن رەسەيمەن ساۋدا جاساپ وتىرعان كومپانيالاردىڭ ءتىزىمىن جاريالاپ وتىرادى. سانكتسيانى اينالىپ وتپەگەنى قاتتى قاداعالانادى. تووماس ايتقانداي، حالىقتىڭ ءوزى رەسەيمەن ساۋدا جۇرگىزگىسى كەلمەيدى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ كومپانيالار ورتالىق ازياداعى، سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى ارىپتەستەرى تاۋاردى ودان ءارى رەسەيگە وتكىزىپ جاتقانىن بايقاسا، كەلىسىمشارتىن بىردەن ۇزەدى. ال قازاقستان ءوز رەپۋتاتسياسىن ويلايدى، ءبىز دە ابىرويىمىزدى ويلايمىز. بىراق ءبىز ءۇشىن تۇپكى ماقسات ساۋدانىڭ ازايعانى ەمەس. ءبىز ءۇشىن تۇپكى ماقسات – رەسەيدىڭ سوعىستا جەڭىلگەنى.

قازاقستان ينۆەستيتسيا وبەكتىسى رەتىندە

ازاتتىق: قازاقستان سىزدەر ءۇشىن ينۆەستيتسيا نىسانى رەتىندە قانشالىق قىزىق؟ كومپانيالارىڭىز ينۆەستيتسيا سالاردا قانداي كريتەريلەرگە قارايدى؟

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ءبىزدىڭ ەلدەردە قازاقستاندى، ورتالىق ازيانى جاقسى بىلمەيدى. ولاردى 1990 جىلداردان كەيىن ۇمىتىپ كەتكەندەي. وعان رەسەيدىڭ ارعى جاعىندا، دالانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان تەررا ينكوگنيتا سەكىلدى قارايدى. ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستا ەڭ ۇلكەن ينۆەستيتسيا ساۋدا جانە تاسىمال سالاسىندا. بۇل سالادا كاسىپكەرلەرىمىز ءبىر-بىرىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى. [ينۆەستيتسيا سالۋ كريتەريلەرى تۇرعىسىنان]، جەمقورلىق ماسەلەسى مەن كاسىپكەرلىك جۇرگىزۋ جەڭىلدىگىن اتاپ وتەر ەدىم. بيزنەستى جۇرگىزۋ جەڭىلدىگىنە (دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ The Ease of Doing Business دەيتىن يندەكسى بار – رەد.) كەلسەك، سىزدەردە مەملەكەتتىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەتىن Egov جۇيەسى بار. بۇل – ۇلكەن ارتىقشىلىق. قازاقستاندا ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرىنە قاراعاندا اقپارات ىزدەۋ الدەقايدا جەڭىل. سول سەبەپتى ينۆەستيتسيا سالۋعا مۇمكىندىكتەر بار. مۇندا تابيعي بايلىق تا، جەر دە، تالانتتى ادامدار دا بار. [بالتىق ەلدەرىنىڭ] ادامدارى جاي عانا مۇندا ءجيى كەلۋى كەرەك. ءبىز بۇل باعىتتى قولدايمىز.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ينۆەستيتسيا سالۋ ماسەلەسىندە كاسىپكەرلەر بيزنەس-كليماتقا، جەمقورلىق يندەكسىنە قارايدى. بۇل تۇرعىدا، قازاقستان دۇرىس باعىتتا. ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا كورسەتكىشتەرى جاقسى. بىراق سونداي جوعارى دەپ جانە ايتا المايمىز. ليتۆا كاسىپكەرلەرى كوبىنە ساۋدامەن شەكتەلەدى. ينۆەستيتسياعا كەلسەك، ترانسپورت، لوگيستيكا سالالارىندا شاعىن ورتاق كومپانيالار جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازاقستاندا [شەتەلدىڭ] تەك ءىرى كومپانيالارىنا عانا جۇمىس ىستەۋ جەڭىل، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قيىنداۋ. ەگەر ورتا بيزنەستەگى ليتۆالىق كاسىپكەر “[قازاقستانعا ينۆەستيتسيا قۇيىپ، قيىندىققا ۇشىرامايتىنىما سەنىمدى بولا الامىن با؟” دەسە، ء“يا” دەپ جاۋاپ بەرە المايمىن.

ۋكرايناداعى سوعىس جانە بالتىق ەلدەرىنىڭ ۇستانىمى

ازاتتىق: 2022 جىلعى 24 اقپاندا رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىردى. العاشقى كۇندەرى بالتىق حالىقتارى قانداي كۇيدە بولدى؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: العاشقى رەاكتسيا – شوك. بىراق 2014 جىلى قىرىم مەن دونباسس وككۋپاتسيالانعان سوڭ، حالقىمىز رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارەكەتتەرىن باقىلاپ وتىردى. سول سەبەپتى مورالدىق تۇرعىدا دايىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە بىزدەگى ەركىن ءباسپاسوز قۇرالدارى “رەسەي اسكەرىن ۋكراينا شەكاراسىنا جاقىنداتتى، رەسەي بىردەڭە ازىرلەپ جاتىر” دەگەن اقپاراتتى ءجيى تاراتتى. سونداي-اق ءبىز ءوزىن پرەزيدەنت سانايتىن ءپۋتيننىڭ سوعىس الدىنداعى سوزدەرىن تىڭدادىق. ءبارى بۇل جاعداي سوعىسقا جەتپەي، وزدىگىنەن شەشىلەر دەپ كۇتتى. بىراق ولاي بولمادى. “بەيبىتشىلىكتى قالاساڭ، سوعىسقا دايىندال” دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان عوي. وكىنىشكە قاراي، رەسەيدىڭ اينالاسىندا تۇراتىنداردىڭ ءبارى سوعىسقا دايىن بولۋى قاجەت. ال وسى سوعىستا ۋكراينانىڭ جەڭگەنىن تىلەۋىمىز كەرەك. بۇل جەڭىس بىزگە تەك ۋكراينامەن دوس بولعانىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، ءبىزدىڭ، ەۋروپانىڭ، ءتىپتىڭ الەمنىڭ اماندىعى ءۇشىن قاجەت.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: شوك بولعانى راس. بىراق سويتە تۇرا باتىستاعى ارىپتەستەرىمىزبەن سويلەسكەندە ء“بىز وسىلاي بولاتىنىن ايتتىق قوي” دەدىك. بۇل سوعىس حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنە، بۇۇ جارعىسىنا قاۋىپ. سوعىستىڭ ناتيجەسى حالىقارالىق قاتىناستار الەمى قالاي بولاتىنىن انىقتايدى. سول سەبەپتى اگرەسسيا اگرەسسورعا پايدالى بولماۋى كەرەك. ول بۇدان جاپا شەگۋگە ءتيىس. سوعىستىڭ زاردابىن ءبىز ەمەس، ۋكراينا ەمەس، وسى زارداپتى جاساعان تاراپ تارتۋى قاجەت. قارجىلاي جاۋاپكەرشىلىك تە سونىڭ موينىندا. حالىقارالىق ينستانتسيالار مەن ينستيتۋتتار بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن قالاي تاباتىنىن الدا كورە جاتارمىز. كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتىر.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: العاشقى كۇندەرى شوك پەن ۇرەي بولدى. بىراق ول تەز تارقاپ، ۋكرايناعا كومەك جونىندە ۇلكەن موبيليزاتسيا باستالدى. حالىق دەڭگەيىندە، ۇكىمەت دەڭگەيىندە ەكونوميكالىق، اسكەري جانە وزگە دە كومەكتەردىڭ موبيليزاتسياسى. 25 اقپاندا-اق SWIFT جۇيەسىن، گاز بەن مۇنايدى جابۋ قاجەت ەكەنىن ايتا باستادىق.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: قازىرگى پرەزيدەنتىمىز ەدگار رينكەۆيچ ول كەزدە ءالى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولاتىن. 24 اقپان كۇنى ول كيەۆتە ساپاردا ەدى. ول بومبالاۋدى، كيەۆكە شابۋىلدى ءوز باسىنان وتكەردى. سول كۇنى ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە لۆوۆ قالاسىنا ەۆاكۋاتسيالاندى.

تووماس ايتقانداي، رەسەيدىڭ قاۋىپتى ەكەنىن، باسقىنشىلىق باستاۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتىپ كەلدىك، بىراق بىزگە سەنبەدى. لاتۆيا بىردەن جۇمىلىپ، ۋكرايناعا اسكەري دە، وزگە دە كومەك كورسەتە باستادىق. ءبىز – لاتۆيا، ەستونيا جانە ليتۆا ەلدەرى ءجىو-گە شاققاندا ۋكراينا ءۇشىن ەڭ ۇلكەن دونورعا اينالدىق. ءبىز ۋكرايناعا ءجىو-ءمىزدىڭ ءبىر پايىزىن بەرىپ وتىرمىز. قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ كەلەمىز. حالقىمىز گۋمانيتارلىق كومەكپەن شەكتەلمەي، درون جاسادىق، ونى بەردىك. ىشىمدىكپەن ۇستالعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كولىگىن كامپەسكەلەپ، جوندەگەن سوڭ ونى دا ۋكرايناعا مايدانعا جىبەردىك. ادامدار ۋكرايناعا ەڭ قۇرىعادا وسىلاي كومەكتەستى.

ازاتتىق: قىزىق فاكت ەكەن.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءيا، راسىمەن سولاي بولدى. ايەلدەرىمىز ءجۇن شۇلىق توقىپ، بىلتىر بەس تونناسىن ۋكراينا قورعاۋشىلارىنا جولدادىق. ول جاقتا ءبىزدىڭ مەدبيكەمىز بار.سوعىس باستالعالى الدىڭعى شەپتە ءجۇرىپ، ۋكراين ساربازدارىنا كومەك كورسەتىپ كەلەدى. بىلتىر مايداندا ءجۇرىپ جاراقاتتانىپ، پرەزيدەنت قولىنان ماراپات تا العان. بىراق ءبارىبىر مايدانعا ورالدى. اسكەري تاجىريبەسى بار ەرىكتىلەر دە بار. ولار [لاتۆيانىڭ] اسكەري قۇرىلىمدارىمەن بايلانىسى جوق، سول سەبەپتى قۇقىقتىق تۇرعىدان ولارعا شەكتەۋ جوق. ۋكرايناعا كومەكتەسۋگە قاقىلى. ال ناتو ساربازدارى سوعىسقا قاتىسا المايدى.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: 24 اقپان – [ەستونيانىڭ] تاۋەلسىزدىك كۇنى. سول كۇنى الماتىدا بولعام. جوسپارلانعان مەرەكەلىك شارانى اتاپ وتەمىز بە، جوق پا دەپ باسىمىز قاتتى. اقىرى شارا ەستون قاۋىمداستىعىندا وتەدى دەپ شەشتىك. وعان ەستون-ۋكراين، ەستون-ورىس سەكىلدى ارالاس وتباسىلار دا كەلدى. قوبالجىعان كۇن بولدى. ءبارىمىز دە تاۋەلسىزدىكتىڭ پەن دەموكراتيانىڭ تىم نازىك نارسە ەكەنىن تۇسىندىك.

رەسەيدىڭ “دوستىعى” مەن “بوپساسى”

ازاتتىق: بالتىق ەلدەرى ءۇشىن رەسەيدەن تونگەن قاۋىپ قاتتىراق سەزىلگەنى تۇسىنىكتى عوي. ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرى دە ۋكراينانى قاتتى قولدادى، بىراق كەي قادامدارعا ەكى ويلانىپ بارىپ جاتتى. كەيبىرى رەسەيدىڭ گازىنا تاۋەلدى بولىپ، بالاما كوز تاپقانشا قوسىمشا ۋاقىتقا مۇقتاج بولدى. ال سىزدەر ءبىرىنشى كۇننەن جۇمىلا باتىلدىق تانىتتىڭىزدار. دەمەك سىزدەر رەسەي رەسۋرستارىنا تاۋەلسىز ەكونوميكا قۇرا الدىڭىزدار عوي؟

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ءيا، ەۋروپانىڭ كەي ەلدەرىنە رەسەي ەنەرگەتيكاسىنان باس تارتۋعا كوبىرەك ۋاقىت كەتتى. ءبىز رەسەيمەن ەكونوميكالىق بايلانىستى دوعارۋ قاجەتىن 2014 جىلى ءبىرجولا تۇسىندىك. وعان دەيىن دە سيگنالدار بولعان، بىراق سول جولى انىق كوز جەتكىزدىك. ۋكرايناعا كومەككە كەلسەك، بۇل – گۋمانيتارلىق كومەك ەمەس، بۇل – ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزگە ينۆەستيتسيا. ولاردىڭ ەركىندىگى – ءبىزدىڭ ەركىندىگىمىز.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءيا، ءبىز رەسەيدىڭ ەنەرگەتيكالىق ينەسىنە وتىرۋ قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتكەنبىز. ولار ۋكرايناعا باسىپ كىرگەننەن ءبىرتالاي جىل بۇرىن-اق ءبىزدى ەنەرگەتيكامەن قورقىتىپ كەلگەن. ورىس ءتىلىن ايتىپ، باسقاسىن ايتىپ، بوپسالاۋمەن بولدى. سول ءۇشىن ءبىز تاڭعالمادىق.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ءبارىمىزدى بوپسالادى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءيا، ءبارىمىزدى بوپسالادى. بىراق بىزگە كەلگەندە… ءبىز وككۋپاتسيالاندىق قوي. بۇل جەردە ناقتىلايتىن ءبىر نارسە بار. وزگە مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، سوۆەت وداعى ىدىراعان كەزدە بالتىق ەلدەرى تاۋەلسىزدىك العان جوق، ولار تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىردى. ءبىز [مەملەكەت رەتىندە] 1918 جىلى قۇرىلدىق (بالتىق ەلدەرى 1940 جىلى سوۆەت وداعى وككۋپاتسيالاعانعا دەيىن تاۋەلسىز ەل بولدى – رەد.). ءبىز ءوزىمىزدى ءاردايىم وككۋپاتسيالانعان ەل سەزىندىك، سولاي بولدىق تا. سوۆەت وداعى ىدىراعاندا، رەسەي اگرەسسيالى سىرتقى جانە ىشكى ساياساتقا جىلدام ورالدى. وكىنىشكە قاراي، جىرتقىش اڭ ءتىرى بولىپ شىقتى. مۇنىڭ ءبارى ستاليننەن باستالادى. ونىڭ گيتلەردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. بىراق 1944-1945 جىلدارى الەمدىك قاۋىمداستىق ءستاليندى جاۋاپقا تارتپادى. [رەسەيدەگى قازىرگى رەجيم] سول جولمەن كەلە جاتىر. 2000 جىلى بيلىككە پۋتين كەلگەلى بۇل ريتوريكا كۇشەيە بەردى، كۇشەيە بەردى. بىزگە ءبارى تۇسىنىكتى بولدى، ءبىز وعان دايىندالدىق. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وعان كەلدىك. 21-عاسىردا ەۋروپادا سوعىس ءجۇرىپ جاتىر.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: 1990 جىلدارى تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرگەنىمىزدە سوۆەتتىك ورتادان مەيلىنشە ارىلعىمىز كەلدى. بىردەن ناتو مەن ەۋرووداققا مۇشە بولامىز دەپ شەشتىك. بىراق مۇنى جىلدام جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. وعان ءوزىمىز دە دايىن بولمادىق، ۇلكەن رەفورمالار قاجەت بولدى.

1994 جىلى رەسەي [ەستونياعا] گاز بەرمەي قويدى. توڭا باستادىق. مۇنداي جاعداي قايتالانۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىندىك. ءسويتىپ قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا رەسەيمەن ساۋدا ۇلەسىن ازايتۋ قاجەت بولدى.

بالتىق ەلدەرىنە رەسەيدەن اسكەري قاۋىپ ءتونىپ تۇر ما؟

ازاتتىق: بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا رەسەي ءتۇبى ناتو-مەن سوعىسۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار جاريالانىپ تۇرادى. ەگەر مۇنداي سوعىس بولا قالسا، شەكارالاس ەلدەرگە اۋىرلاۋ تيەدى. مۇنداي بولجامدارعا قانشالىق سالماق بەرەسىزدەر؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءبىز بۇعان ساقتىقپەن قارايمىز. ناتو-عا قوسىلعانىمىز بەكەر ەمەس. ەگەر ناتو كۇشىنە سەنبەسەك، قوسىلماس ەدىك. كيسەلەۆ پەن سولوۆەۆ سەكىلدىلەر (رەسەيدىڭ پروپاگانداشىل جۋرناليستەرى دميتري كيسەلەۆ پەن ۆلاديمير سولوۆەۆ – رەد.) رەسەي حالقىنا ناتو باسىپ كىردى نەمەسە باسىپ كىرگىسى كەلەدى دەگەندى بەكەر ايتادى. تۇبەگەيلى قاتە پىكىر. مۇنداي بولجامدار گيبريدتىك سوعىستىڭ ءبىر باعىتى بولار. رەسەيگە ءبارىن، سونىڭ ىشىندە ناتو مەن ەۋرووداق ەلدەرىن قورقىتۋ ءتيىمدى. ء“بىزدى تىڭداڭدار، ۋكرايناعا كومەكتەسە بەرمەڭدەر. ءبىز ۋكراينانى عانا الامىز، سىزدەرگە تيىسپەيمىز” دەگەندەي. جوق، جىرتقىش اڭ ەشقاشان توقتامايدى. ءپۋتيننىڭ رەجيمى قانقۇمار، ول تەك كۇشتىڭ ءتىلىن عانا تۇسىنەدى. سول سەبەپتى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىمىزدى كۇشەيتىپ، رەسەي شابۋىلداۋعا ءداتى بارمايتىنداي ەتىپ دايىندالۋىمىز قاجەت. ناتو-عا شابۋىلداسا، وڭباي تاياق جەيدى. ۋكراينانىڭ وزىندە-اق جاعدايى ءماز ەمەس. رەسەي اقش-تىڭ ۋكرايناعا كومەگى توقتادى دەپ سەندىرگىسى كەلەدى. توقتاعان جوق. ەۋرووداق جاقىندا عانا ۋكرايناعا كومەك رەتىندە 50 ملرد [ەۋرو] ءبولدى. الدا دا قانشا قاجەت، سونشا بولۋگە دايىن. باتىس ەلدەرى كەدەي ەمەس، ۋكرايناعا قولداۋ كورسەتە الادى. ناتو-عا قارسى تۇرۋعا رەسەيدىڭ رەسۋرسى جوق.

ازاتتىق: سوعىس باستالعاندا، بالتىق ەلدەرى شەنگەن ۆيزاسى بار رەسەيلىكتەردى ءوز اۋماعىنا كىرگىزبەيتىنىن مالىمدەدى. بۇعان نە تۇرتكى بولدى؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: قاۋىپسىزدىك. ءبىز رەسەيمەن تىكەلەي سوعىسىپ جاتقان جوقپىز. بىراق ءبىز ۋكراينانى قولدايمىز جانە رەسەي ازاماتتارىنىڭ ءوز اۋماعىمىزعا كوپ كەلگەنىن قالامايمىز. ولاردىڭ ءبارىن تەكسەرۋگە رەسۋرسىمىز دا جەتپەيدى. ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ۇلتتىق مۇددەمىزدى ويلاۋىمىز كەرەك. قىرىم وككۋپاتسياسى “جاسىل ادامداردان” (2014 جىلى قىرىمدى وككۋپاتسيالاعاندا ايىرۋ بەلگىسى جوق ساربازدار كوزگە ءتۇستى. رەسەي بيلىگى باسىندا “زەلەنىە چەلوۆەچكي” دەپ اتالعان بۇل ساربازداردى وزىنىكى دەپ مويىندامادى، بىراق كەيىن ءوز اسكەرى ەكەنىن راستادى – رەد.) باستالعانىن بىلەتىن بولارسىز. رەسەي ولاردى تانىمايتىنداي كەيىپ تانىتىپ، قاتىسىمىز جوق دەپ وتىرىپ الدى. وسىنداي “جاسىل ادامدار” ءبىزدىڭ دە ەلىمىزگە، ەۋروپانىڭ وزگە ەلدەرىنە ءوتىپ كەتپەيتىنىن قايدان بىلەمىز؟ مۇنداي قاۋىپكە جول اشىپ قايتەمىز؟ دەگەنمەن گۋمانيتارلىق ماقساتتا كەلەتىندەرگە ءالى دە رۇقسات بەرەمىز.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز شاعىن. 140 ميلليون مەن 1,3 ميلليوندى (رەسەي مەن ەستونيا حالىقتارىنا سانى – رەد.) سالىستىرۋعا كەلمەيدى. بوسقىندار اعىلىپ كەلسە، يگەرە المايمىز. سول سەبەپتى بىزگە ساق بولعان جوق.

ازاتتىق: قازىر ەۋروپانىڭ كەي ەلدەرىندە سوعىس تاقىرىبىنان شارشاۋ بار سياقتى. سىزدەردە قالاي؟ ۋكراينانى قولداۋ بۇرىنعىشا جوعارى دەڭگەيدە مە؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: وزگە ەلدەرگە قاراعاندا بىزدە شارشاۋ از. مەنىڭشە، شارشادىم دەپ وكوپتا جاتقاندار ايتسا جاراسادى. شارشادىم دەپ رەسەي زىمىراندارى ءتۇن سايىن دەرلىك شابۋىلدايتىن كيەۆ پەن حاركوۆ تۇرعىندارى ايتسا جاراسادى. ءبىز نەدەن شارشايمىز؟ جاڭالىقتان با؟ ادامنىڭ اتى ادام، ونداي بولادى. ەۋروپادا شەكارادان نەعۇرلىم الىس ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ ءوز ءومىرى بار، بالكىم جاڭالىقتان شارشايتىن سولار شىعار. بىراق بۇل رەسەي تاراتىپ جاتقان نارراتيۆ ەكەنىن دە ەسكە سالعىم كەلەدى. جۇرت ۋكراينادان شارشادى دەۋ سولارعا ءتيىمدى. ولار وسى ۋكراينانىڭ جەڭىسىنە دەگەن ءۇمىتتى سەيىلتكىسى كەلەدى. بۇل – گيبريد سوعىستىڭ ءبىر باعىتى. اقىل-ەسى ءبۇتىن ادامدار سوعىس ءوز ەلىڭە كەلگەندە ناعىز شارشاۋ سول بولاتىنىن تۇسىنەدى. ءدال قازىر شارشادىق دەپ ايتۋعا قاقىمىز جوق.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ساياساتكەرلەرىمىز بەن ساراپشىلارىمىز ادامدارعا بۇل سوعىستىڭ جىلدام اياقتالمايتىنىن بىردەن ايتا باستادى. بۇل اسىرەسە 2022 جىلعى كۇزدە [رەسەي] موبيليزاتسيا جاريالاعاندا انىق بولدى. سوعىس ءبىرتالاي جىلعا ۇلاساتىنىن تۇسىنگەن ادامنىڭ مەنتالدىق دايىندىعى دا باسقاشا بولادى.

“سوۆەت وداعى – حالىقتاردىڭ تۇرمەسى”

ازاتتىق: ەندى قازاقستان مەن بالتىق ەلدەرىنە ورتاق تاقىرىپتارعا كوشسەك. قازاقستان سوۆەت وداعى قۇرامىندا ءتۇرلى اپاتتى باسىنان وتكەردى. ونىڭ ىشىندە اشارشىلىق، يادرولىق بومبا سىناعى جانە باسقاسى بار. وزدەرىڭىز ايتقانداي، بالتىق ەلدەرى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، كەيىن 1940 جىلى سوۆەت وداعىنا وككۋپاتسياسىنا ۇشىرادى. ءسويتىپ رەپرەسسيا تولقىنىن سىزدەردىڭ حالىقتارىڭىز دا كوردى. بۇل ورتاق تاريح قازاقستان مەن بالتىق ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا اسەر ەتە مە؟

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ورتاق تاريح دەپ وتىرسىز عوي. بۇل – مۇڭلى تاريح. ليتۆادان جۇزدەگەن مىڭ ادامدى سىبىرگە ايداعان، سونىڭ ءبىر بولىگى قازاقستانعا دەپورتاتسيالاندى. قازاقستان حالقى، قازاقتار ولارعا كومەكتەستى. بالكىم، ورتاق تاريح دەگەننەن گورى ءبارىمىز حالىقتار تۇرمەسىندە قاماۋدا بولدىق دەگەن دۇرىس شىعار. سىزدەر ۇزاعىراق، ءبىز قىسقاراق. قازاقستان بارىنەن دە قاتتى جاپا شەكتى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: لاتىشتاردى دا نەگىزىنەن سىبىرگە ايداعان، بىراق سولتۇستىك قازاقستانعا [دەپورتاتسيالانعاندارى] بار. مىسالى، 1949 جىلى ءبىزدىڭ ەڭ تانىمال اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى – يمانت زيەدونيستىڭ اكەسى ەكىباستۇزعا ايدالعان. ەگيديۋس دۇرىس ايتادى. گۋلاگ حالىقتار تۇرمەسى رەتىندە ءبىزدى بىرىكتىرەدى. باعىمىزعا وراي، بۇل حالىقتار تۇرمەسى ىدىرادى. قازىرگى رەسەي فەدەراتسياسى دا حالىقتار تۇرمەسى بولىپ وتىر. ورالدىڭ (رەسەيدەگى گەوگرافيالىق ايماق – رەد.) ارعى جاعىندا ءوز ءتىلىن ۇمىتقان حالىقتار كوپ. ولاردىڭ ءتىلىن كۇشپەن جويدى.

ءبىز وككۋپاتسيادا از بولدىق، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى جويىپ ۇلگەرمەدى. 1980 جىلداردىڭ سوڭى ەسىمدە، ول كەزدە ەس ءبىلىپ قالعام. ىشكى مەملەكەتتىك قۇجاتتاردا ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرەتىن. لاتىش-ورىس ارالاس مەكتەپتەر قۇردى. وكىنىشكە قاراي، مەن سول مەكتەپتەردىڭ بىرىندە وقىدىم. ءبىزدىڭ ديرەكتورىمىز ورتاق ءىس-شارالاردا ورىسشا سويلەۋگە تىرىساتىن. ورىس بالالارى ءتۇسىنسىن، ال لاتىشتار ونسىز دا تۇسىنەدى دەگەندەي. بىزگە ورىس ءتىلىن ءبىرىنشى سىنىپتان تىقپالادى. ماسەلە ءتىلدىڭ وزىندە ەمەس، ءتىلدىڭ ءوزى جامان ەمەس. بىراق بىزگە وزگە ءتىلدى ۇيرەنۋگە كومەكتەسپەدى. سوۆەت وداعىندا ءتىپتى شەت تىلدەرىن دە دۇرىس وقىتپادى، سەنىمدى اقپارات العانىمىزدى قالامادى. ال بۇل تۇرعىدا ازاتتىق كەرەمەت مىسالى بولا الادى. ازاتتىق راديوسى مەن امەريكا داۋىسى وككۋپاتسيا جىلدارى تولىق جۇمىس ىستەدى. بالا كەزىمنەن بىلەمىن، اتام تىڭدايتىن. ەركىن ءباسپاسوزدىڭ بولعانى ماڭىزدى.

قازىر قازاقستاندا جۇرت قازاق تىلىندە سويلەۋگە تىرىسىپ جاتقانىنا قۋانانمىن. ادامدار قازاق ەكەنىن ماقتان تۇتا باستادى. ءتىل – حالىقتىڭ نەگىزى. ءوز ۇلتىڭدى ماقتان تۇتۋ ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدى بىرىكتىرەدى. بۇل تۇرعىدا لاتىشتار مەن قازاقتار ءبىر-ءبىرىن جاقسى تۇسىنە الادى. ويتكەنى ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەيدى. ال رەسەي ەشقاشان قۇرمەتتەمەگەن. ولار ء“بىزدىڭ ايتقانىمىزبەن جۇرمەسەڭ، بىزبەن دوس ەمەسسىڭ” دەيدى. ال بۇل دوستىق ەمەس، بۇل – بوپسالاۋ. ءبىز 21 عاسىردا ادامدار، حالىقتار ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەيتىن ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

لاتۆيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ عيماراتىندا “شاعىن مەملەكەتتەردىڭ كۇشى بىرلىكتە” دەگەن جازۋ بار. ەستونيا، لاتۆيا جانە ليتۆا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇقساستىعى دا، ايىرماشىلىعى دا بار. بىراق ءۇنىمىزدى قاتتىراق شىعارۋ ءۇشىن ءبىز بىرىگەمىز. بىراق ارامىزدا ەكونوميكالىق باسەكە دە بار. بىراق ول باسەكە – ءبىر-بىرىمىزگە زيان تيگىزبەيتىن، كەرىسىنشە العا جەتەلەيتىن باسەكە. ال رەسەيدىكى ونداي ەمەس.

قازاقستاندا وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر. بىراق ءبارى ءبىر كۇندە بولا قالمايدى. سوعىس اياقتالىپ، رەسەيدەگى رەجيم قۇلاعاندا، ەۋرازيا ايماعىندا كوپ وڭ وزگەرىس بولادى.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: مەنىڭ اتام دا سىبىردە بولعان.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: مەنىكى دە، سەگىز جىل.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: مەنىكى بەس جىل. ءبىز دە، قازاقستان دا مۇنىڭ ءبارى ادىلەتسىز، ادام قۇقىعىنا قايشى بولعانىن ۇعۋىمىز قاجەت. ودان ساباق الىپ، قايتالانۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءبىز ەسكەرتكىشتەردى سول ءۇشىن قويامىز. گەنوتسيد، ازاپتاۋ، زورلاۋ – مۇنىڭ ءبارى تاريحتا قالدى دەپ ويلاپ ەدىك، وكىنىشكە قاراي تاعى كورىپ وتىرمىز. تاريحىمىزدىڭ وسىنداي قارا بەتتەرى قايتالانباس ءۇشىن ونى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزگەن ابزال. اتا-اپالارىمىز ءوز باسىنان وتكەرگەنىن اشىق ايتا المادى. بالكىم ءبىز وسى ماسەلەدە بىرىگىپ، سوۆەت تاريحىنىڭ قايعىلى تۇستارىن وزگە ەلدەرگە ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك بولار.

بالتىق ەلدەرىندە كولونيالىق ويلاۋ بار ما؟

ازاتتىق: بۇگىندە ورتالىق ازيا ەلدەرىندە دەكولونيزاتسيا تاقىرىبىن ءجيى قوزعايدى. سىزدەردە كولونيالىق تۇسىنىك بولدى ما؟ بولسا، دەكولونيزاتسيا قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىز شاعىن. تاريحقا ۇڭىلسەك، 800 جىلدىق تاريحىمىزدا گەرمانيانىڭ، پولشانىڭ، شۆەتسيانىڭ جانە رەسەيدىڭ استىندا بولدىق. تاۋەلسىزدىگىمىزدى تەك 1918 جىلى جاريالادىق. سول سەبەپتى وزگە مادەنيەتتەردىڭ ىقپالى بولعانى راس. بىراق ەڭ جامانىن سوۆەتتەر تۇسىندا كوردىك.

دەكولونيزاتسيا ماسەلەسىندە ادامدار نەدەن ازات بولعىسى كەلەتىنىن وزدەرى ءتۇسىنۋى كەرەك. “مەن ەشتەڭە شەشپەيمىن، ءتىلىم مەن مادەنيەتىم ماڭىزدى ەمەس” دەگەن بار. جوق، مەنىڭ ءتىلىم مەن مادەنيەتىم ماڭىزدى. سوۆەتتىك [قاسيەتتەردەن] ارىلۋىمىز كەرەك دەگەندە وسىنى ايتقىم كەلدى.

ازاتتىق: ءتىل ماسەلەسىندە رەسەي پروپاگانداسى قازاقستاندى دا شابۋىلدايدى. قازاقستاندا ورىستار مەن ورىستىلدىلەردى شەتتەتەدى دەپ جاتادى. مۇنداي مالىمدەمەلەردى قازاقستاندا اۋىر قابىلدايدى. رەسمي ستاتيستيكا بويىنشا، قازاقستاندا حالىقتىڭ 90 پايىزى ورىس ءتىلىن بىلەدى. ەڭ كونسەرۆاتيۆتى دەگەن ايماقتىڭ وزىندە ورىسشا سۇراققا ورىسشا جاۋاپ بەرەدى. قاتە بولۋى مۇمكىن، اكتسەنتپەن بولۋى مۇمكىن، بىراق جاۋاپ بەرەدى. قازاق تىلىنە كەلگەندە، ءدال وسىنى ايتا المايمىز. ماسەلەن قارجى سەكتورىندا قازاق تىلىندە قىزمەت الۋ قيىن. تالاپ ەتسەڭ، “ۇلتشىلسىڭ” دەپ ايدار تاعادى.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: ءبىزدىڭ ەلدەردى ايتپاعاندا، ورتالىق ازيانىڭ وزگە مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرعاننىڭ وزىندە بالكىم سىزدەردە بۇل جول ۇزاقتاۋ بولار. سوۆەت ۋاقىتى كەزىندە ليتۆادا ەگەر سەن ليتۆالىق بولساڭ، ورىس مەكتەبىنە بارۋ ويىڭا كەلمەيتىن. بىراق جاعدايىمىز ءارتۇرلى بولدى عوي. قازاقستانعا بۇل باعىتتا كوبىرەك ەڭبەكتەنۋ كەرەك. ءتىل – ادام بولمىسىنىڭ نەگىزى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: تولىق كەلىسەمىن. [سوۆەتتىك] وككۋپاتسيانىڭ كەيىنگى جىلدارى ەكىتىلدى مەكتەپتەر كۇشەيە باستادى. سوۆەت وداعى ىدىراماعاندا، لاتىش مەكتەپتەرىن ورىس مەكتەپتەرىنە اينالدىرۋعا تىرىسار ەدى. بىراق ءبىز سول كەزدە دە ءوزارا سويلەسپەيتىنبىز. ورىس تىلىندە وقيتىندار مەن لاتىش تىلىندە وقيتىندار سويلەسپەيتىن، دوستاسپايتىن. سىپايىلىق ءۇشىن امانداساتىن، سونىمەن بولدى. مەنىڭشە، قازاقستاندا قازاق تىلىندە سويلەسۋدى كۇشەيتە بەرۋ كەرەك. سىزدەر دۇرىس باعىتتاسىزدار.

ازاتتىق: ال سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدە ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى قانداي؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ەشقانداي. ەشقاشان بولماعان دا.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: كەز كەلگەن شەت ءتىلى سەكىلدى.

ازاماتتىعى جوق ادامدار. لاتۆيا تاجىريبەسى

ازاتتىق: لاتۆيادا ازاماتتىعى جوق ادام مارتەبەسى قالاي رەتتەلەدى؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: بۇل مارتەبە لاتۆياعا 1940 جىلدان كەيىن كەلگەندەرگە بەرىلەدى. 1941 جىلى ءبىزدىڭ ادامداردى سىبىرگە ايداپ، ورنىنا وككۋپانتتاردى اكەلدى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدى جانشۋ ءۇشىن ىستەلگەن. ولار ۇيلەرىمىزگە قونىستانىپ الىپ، كەيىن ازاماتتىق بەرۋدى سۇرادى. بىراق لاتىش ءتىلىن، تاريحىن ۇيرەنۋدەن باس تارتتى، ەلىمىزدى قۇرمەتتەمەدى. [سوۆەت وداعى ىدىراعاندا] 1940 جىلعى 1 شىلدەگە دەيىن لاتۆيا ازاماتى بولعان ادامدار مەن ولاردىڭ تۋىستارىنا ازاماتتىق بەرىلدى. ال 1992 جىلعى 1 شىلدەگە دەيىن لاتۆيا اۋماعىندا تۇرعان، بىراق لاتۆيا ازاماتتارىنىڭ ۇرپاعى سانالماعان ادامدارعا تۇرعىلىقتى ادام مارتەبەسى بەرىلدى. بىراق كەيىن قىسقا ۋاقىت ارالىعىندا ولارعا “ازاماتتىق الۋعا” مۇمكىندىك بەرىلدى. بىراق بۇل مۇمكىندىكتى ءبارى بىردەي پايدالانا قويعان جوق. ونىمەن قويماي، ولار سولوۆەۆ، كيسەلەۆتەردى جانە وزگە “داناگويلەردى” تىڭداۋىن دوعارمادى.

قازىر ولار ازداپ تىنىشتالدى. ويتكەنى ولار تىڭدايتىن پروپاگاندانى، تەلەارنالاردىڭ [كورسەتىلىمىن] توقتاتتىق. بىراق ءالى دە سول پروپاگاندانىڭ اسەرىندە جۇرگەندەر بار. ءبىر توبى مەملەكەتكە ادال قاراپايىم ادامدار، ءبىر توبى لاتۆيا ازاماتتىعىن ادەيى الماي وتىر. نە رەسەي ازاماتتىعىنا دا تاپسىرمايدى. ولار رەسەي نارراتيۆىنە سۇيەنىپ، ءوزىن قوجايىن سياقتى ۇستايدى. لاتىش ءتىلى مەن تاريحىنان ەمتيحان تاپسىرماي-اق ازاماتتىق العىسى كەلەدى. ءبىز ەركىن ەلمىز. بۇل – ولاردىڭ ءوز تاڭداۋى.

ازاتتىق: دەمەك، ءتىل مەن تاريح ەمتيحانىن تاپسىرسا، ازاماتتىق الا الادى عوي؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءيا. ءسويتىپ لاتۆيا مەملەكەتىنە انت بەرۋى قاجەت. ەگەر ادام مەملەكەتكە ادالمىن دەپ سەزىنبەسە، وندا ول مۇنى جاسامايدى. بىراق ولار ازاماتتىعى بولماسا دا لاتۆيا مەملەكەتىنىڭ قورعاۋىندا. شەتەلدە ءجۇرىپ، قانداي دا ءبىر ماسەلەگە تاپ بولسا، ازاماتتارىمىزعا قالاي كومەكتەسسەك، ولارعا دا تۋرا سولاي كومەكتەسەمىز. ايىرماشىلىعى جوق. ولار تەك سايلاۋعا تۇسە المايدى، داۋىس بەرە المايدى جانە مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارا المايدى. قالعان ماسەلەدە قۇقىعى بىردەي.

ءباسپاسوز ەركىندىگى، ادام قۇقىعى جانە قاڭتار وقيعاسى

ازاتتىق: ءسوز ەركىندىگى مەن ادام قۇقىعى تاقىرىبىنا بەت بۇرساق. سوۆەت وداعى ىدىراعاندا ازات ەۋروپا/ازاتتىق راديوسى كورپوراتسياسى شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى قىزمەتىن بۇل ەلدەردە ەندى ءسوز ەركىندىگىنە قاۋىپ جوق دەپ جاۋىپ تاستاعان. 2004 جىلى ءدال وسى سەبەپپەن كورپوراتسيا بالتىق ەلدەرىندەگى قىزمەتتەرىن دە توقتاتتى. بىراق الدىڭعى جىلدارى ازاتتىق بۇل ەلدەرگە ارنالعان قىزمەتتەرىن قايتا اشتى. ءسوز ەركىندىگىنە قاۋىپ بار دەپ شەشتى. بىراق سىزدەردە قايتا اشىلعان جوق. ءسوز ەركىندىگىن قالاي ساقتاپ قالدىڭىزدار؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: ءباسپاسوز قىزمەتى – ۇلت مۇددەسىنىڭ جالعاسى. ول قوعامنىڭ اتىنان سويلەيدى.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: ءسوز ەركىندىگى انارحيا دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءيا، بەلگىلى ءبىر ەرەجەلەر ساقتالۋى ءتيىس. بىراق وي ەركىندىگى، سىناي الۋ مۇمكىندىگى بولعانى ماڭىزدى. ءبىزدىڭ پرەمەر-مينيسترگە، پارلامەنتكە دە وڭاي ەمەس، ولاردى ءاردايىم سىنايدى، ولاردىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. بىراق سىن بار جەردە ورنىقتى دامۋعا جول بار. ءبىز، ساياساتكەرلەر وسىنى ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. قوعامدىق باقىلاۋ وتە ماڭىزدى.

بالتىق ەلدەرىنىڭ قاڭتار وقيعاسىنا كوزقاراسى

ازاتتىق: رەسەي ۋكرايناعا باسىپ كىرەردەن ەكى اي بۇرىن قازاقستاندا قايعىلى قاڭتار وقيعاسى بولدى. بيلىك بەيبىت نارازىلىق باقىلاۋدان شىعىپ كەتتى دەپ كۇش قۇرىلىمدارىنا ەسكەرتۋسىز وق اتۋعا بۇيرىق بەردى. كەمى 238 ادام مەرت بولدى. كوبى قاتارداعى ازاماتتار. بيلىكتىڭ ءوزى قازا تاپقانداردىڭ جارتىسىنان استامى كەزدەيسوق وققا ۇشقانىن مويىنداپ وتىر. حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى قازاقستان بيلىگىن شامادان تىس كۇش قولداندى دەپ ايىپتادى. وسىعان ۇقساس جاعداي سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدە بولۋى مۇمكىن بە؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: مەنىڭشە، جوق.

ەگيديۋس مانگۋلە: مەن دە مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن.

ازاتتىق: ادامدار نارازىلىققا شىعىپ، بيلىك نارازىلار شەكتەن شىقتى دەپ ويلاسا شە؟

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: باقىلاۋدان شىققان نارازىلىقتى باسۋدىڭ كوپتەگەن وزگە امالى بار. ءوزىن ءوزى قورعاۋ شاراسىن اسىرا قولدانۋعا جول بەرمەيتىن امالدار تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا، ارنايى جاساققا ونى ۇيرەتەدى. بيلىكتە قارۋ قولدانۋعا قۇقىق بار، بىراق ونى قارۋسىز ادامدارعا قارسى قولدانۋعا بولمايدى. كەيدە قارۋلى توپتار بيلىككە شابۋىلدايدى، وندايدا كۇش قولدانۋ پارا-پار بولۋى قاجەت.

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: 2007 جىلعى مامىردا “قولا سارباز” ەسكەرتكىشىن قالا ورتالىعىنان اسكەري زيراتقا كوشىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان كەزدە بىزدە دە سانكتسيالانباعان ميتينگ، تارتىپسىزدىك بولدى. مۇندايدى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن جيىرەك كورەتىن بولارمىز. كولىك ورتەپ جاتادى. مەنىڭشە، بولعان جاعدايدان ساباق العان ءجون. بيلىك نەدەن قاتەلەستى، پوليتسيا قالاي جۇمىس ىستەدى؟ بىراق بۇل اشىق بولۋى قاجەت. قاڭتار وقيعاسىندا نە بولعانىن ءالى تولىق بىلمەيمىز. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى بارىن تۇسىنەمىز. دەگەنمەن اشىقتىق كوبىرەك بولعانى ءجون.

ماسەلەن، ەستونيادان قاراعاندا بىزدە ينتەرنەتتى بۇكىل ەل اۋماعىندا ءوشىرۋ زاڭدى بولدى ما دەگەن سۇراق تۋادى. ادامدار Kaspi ء[موبيلدى قوسىمشاسىنا] ۇيرەنىپ قالعان. كوبىندە قولىندا قاعاز اقشا بولمادى. نان الا المايا قالاتىن جاعداي تۋعان بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ول كۇندەرى نە بولعانى جايلى اشىقتىق قاجەت.

ەگيديۋس ناۆيكاس، ليتۆا ەلشىسى: بىزدە، ەۋروپا مەن اقش-تا، جالپى دەموكراتيالىق ەلدەردە نارازىلىق پەن شەرۋ جونىندە ۇلكەن تاجىريبە بار. مىسالى، ۆيلنيۋستە اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى نارازىلىقتار بولدى. تراكتورلارمەن كەلىپ دەگەندەي. بىراق ۇكىمەت كەلىسسوز جۇرگىزىپ، كومپروميسس تابىلدى. ميتينگ، نارازىلىق – قانداي دا ءبىر ۇستانىمدى جەتكىزۋ مۇمكىندىگى. بۇل جەردە ورىس پروپاگانداسىنىڭ وسى نارازىلىقتاردى “الەمنىڭ اقىرى” دەپ كورسەتكىسى كەلەتىنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. مۇنداي نارازىلىقتان ەل قۇلاپ قالمايدى.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: حالىق اراسىندا نارازى كوڭىل كۇي بولعانىندا تۇرعان وعاش ەشتەڭە جوق. وتباسى مىسالىمەن ايتقاندا، ەگەر ءبارى نەمقۇرايلى كۇيدە بولسا، وندا وتباسى ولەدى. داۋلاسسا، پىكىر تالاستىرسا، وتباسى ءالى ءتىرى دەگەن ءسوز. بۇل ءبىر ءتىرى ورگانيزم سياقتى. مەملەكەت پەن قوعام دا سولاي. قوعاممەن ءباسپاسوز ارقىلى سويلەسۋ كەرەك. ءباسپاسوز قوعام سۇراعىن جەتكىزەدى، بيلىك وعان جاۋاپ بەرەدى. پرەزيدەنتتەرىڭىز ايتقانداي، حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن قازاقستاندى قۇرۋ قاجەت. ول ءبارىن دۇرىس ايتادى، بىراق بىردەن ىسكە اسىرۋ مۇمكىن بولماي جاتىر.

ازاتتىق: وزبەكستاندا 2005 جىلى ءاندىجان وقيعاسى، قازاقستاندا 2011 جىلى جاڭاوزەن وقيعاسى بولعان كەزدە باتىس ساياساتكەرلەرى اۋىر-اۋىر مالىمدەمە جاساپ، اشىق تەرگەۋگە، كىنالىلەردى جاۋاپقا تارتۋعا شاقىرعان ەدى. بىراق 2022 جىلعى قاڭتار وقيعاسى مەن سول جىلى بولعان قاراقالپاقستان وقيعاسىنان كەيىن دامىعان ەلدەردىڭ ساياساتكەرلەرى پىكىر ءبىلدىرۋدى ساقتىق تانىتىپ جاتقانداي. بۇل ۋكرايناداعى سوعىستىڭ اسەرى مە، الدە باتىس ەلدەرىنىڭ ساياساتى وزگەردى مە؟

تووماس تيرس، ەستونيا ەلشىسى: 10 نە 20 جىل بۇرىنعى كەزەڭگە قاراعاندا ءبىز قازىر [قازاقستانعا] كوبىرەك سەنەمىز. پرەزيدەنت توقاەۆ بىردەن وڭ سيگنالدار بەردى. رەفورمالار جۇرگىزەتىنىن ايتتى. ءبىز ودان وزگە دە نارسەلەردى، اشىق تەرگەۋدى كۇتتىك. ويتكەنى سولاي دەپ مالىمدەلگەن. ەگەر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ىستەردى قۇپيالاندىرىپ تاستاسا، سۇراقتار تۋادى. 2022 جىلى [قازاقستان] بيلىگىنىڭ نيەتى دۇرىس دەگەنگە كۇمان بولمادى. ونىڭ ۇستىنە ەۋروپارلامەنت تە بىردەن مالىمدەمە جاسادى. مەسسەدج انىق بولدى.

ەكىنشى جاعىنان، گەوساياسي جاعداي دا وزگەرىپ جاتىر. ەلدەر وزدەرىنىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىن بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا، ارىپتەستىك پەن مەن اتاپ وتكەن جايتتار قاتار ءجۇرىپ وتىر.

يرينا مانگۋلە، لاتۆيا ەلشىسى: دۇرىس جاۋاپ – سوت تەرگەۋى. تووماستىڭ ايتقانىمەن كەلىسەمىن، گەوساياسي جاعداي وزگەردى. بالكىم مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگى سونداي بەرىك بولماۋى مۇمكىن. بيلىك نە ىستەپ وتىرعانىن بىلەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ەرتە مە، كەش پە، ءبارى ورنىنا كەلەدى.

ازاتتىق: سۇقبات بەرگەندەرىڭىزگە راقمەت.

ازاتتىق راديوسى