1-ءشى سۋرەت قازاقتار;

دەموگرافيالىق احۋال 1949-2020 جج. ارالىعىن سالىستىرمالى كورسەتكەن.

1949 جىلعا دەيىن، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى ورناعانعا دەيىن شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ۇيعىرلار باسىم ساندى ۇستادى.

1951-54 جىلدارى ۇلتتىق مەجەلەۋ كەزىندە ورتالىق ۇكىمەت قۇرعان كوميسسيا ساراپتاماسى بويىنشا ۇلتتىق اۆتونوميالىق تەرريتوريانى انىقتاۋ مىنا ەكى باعىتتا جۇرگىزىلدى. ولار:

ءبىرىنشى، ۇلتتىق اۆتونوميانى مەجەلەۋ بويىنشا ونىڭ اتاۋىن تۇراقتاندىرۋ. وسى بويىنشا ءۇش اتاۋ ۇسىنىلدى:

*شىعىس تۇركىستان اۆتونوميالىق فەدەراتسيالىق رەسپۋبيليكاسى;

*ۇيعىرستان اۆتونوميالىق رەسپۋبيليكاسى;

*شىنجاڭ اۆتونوميالى رەسپۋبيليكاسى.

ەكىنشى، اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك تۇرپاتىن انىقتاۋ; وسى بويىنشا:

*فەدەرەتسيالىق تۇرپات;

*اۆتونوميالىق وبلىس جانە وكۋرگ تۇرپات;

*ايماق جانە اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق وكۋرگ تۇرپاتى.

مەجەلەۋ كوميسسياسى اتالعان ەكى باعىتتا ساراپتاما ناتيجەسىن قورىتىندىلادى. كوميسسيا قورىتىندىسى بويىنشا شىنجاڭ ولكەسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە قازاقتار، وڭتۇستىك قاشقاريا بولىگىندە ۇيعىرلار بىرىككەن فەدەراتسيالىق اۆتونوميالىق وداقتاس رەسپۋبيليكا جاريالاۋى كەرەك ەدى. بىراق ورتالىق ۇكىمەت قازاقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ بىرىگىپ ۇلكەن كۇشكە اينالۋىنان الاڭدادى.

1954-55 جىلدارى كوميسسيانىڭ ۇزاق تالقىلاۋىنان كەيىن ورتالىق بيلىك ايماق دارەجەلى اۆتونوميالىق وبىلىس، اۋدان دارەجەلى اۆتونوميالىق رەگيون قۇرۋدى ماقۇلداپ، ءوز ساياساتىن قۇپ كوردى. سونىمەن بىرگە ۇلتتىق اۆتونوميانىڭ اتاۋىن “شىنجاڭ” دەپ تۇراقتاندىرۋدى كوزدەدى. تالقىلاۋعا قاتىسقان ولكەلىك ۇكىمەت باسشىلارى ب.شاھيدي مەن س.ازەزي اتالعان اتاۋ بويىنشا سىن-پىكىرلەرىن ۇسىندى. مىسالى، س.ازەز شىنجاڭ اتاۋىنا شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالىق دەگەن انىقتاۋىشتى بىرگە قوسايىق دەسە، ب.شاھيدي ۇيعىر اتاۋىن قوسۋعا بولمايدى، وڭىردە ۇيعىردان بولەك تۇرعىلىقتى حالىقتار دا تۇرادى، شىنجاڭ نە بولماسا تيانشان اۆتونوميالىق رەگيونى اتاۋى يدەال دەپ پىكىر ايتتى.

وتكەندە شەتەلدىك ۇيعىر ماماندارىنىڭ ۇلتتىق مەجەلەۋ بويىنشا جازعان تاريحي جازباسىن وقىدىم. وندا قىتاي بيلىگى ۇيعىرستان رەسپۋبيليكاسىن ستراتەگيالىق جاقتان السىرەتۋ ءۇشىن قازاقتارعا (جانە باسقا ۇلتتارعا) اۆتونوميا بەرىپ ۇيعىردى بولشەكتەدى دەپتى. سونىمەن بىرگە 1949 جىلى ۇيعىرلار 70% ەدى دەي كەلە، ءبىرتۇتاس ۇيعىرستان قۇرىلۋى شارت دەپتى. اتالعان ماقالادا اۆتور كوپ شىندىقتى ەسكەرمەگەن.

سونىڭ ىشىندە ماڭىزدى ەكى شىندىقتى تىپتەن ەسكەرمەگەن:

ءبىرىنشى، 1949 جىلى 70% ۇستايتىن ۇيعىرلاردىڭ 95%-ءى ولكەنىڭ وڭتۇستىك بولىگى قاشقاريادا ورنالاسقانىن ايتقىسى كەلمەپتى. مىسالى، 1946-47 جج ۇيعىر دەپۋتاتى يۋ.الىپتەكين مەملەكەتتىك جانە ولكەلىك پارلامەنتتە قاشقاريا ۇيعىرلارىن سولتۇستىك ايماقتارعا كوشىرۋ، ەگىستىك جەر بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. ونىڭ پىكىرىنشە ۇيعىرلار تاريحتان بەرى ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، 95% ۇيعىرلار اۋىز سۋى تاپشى قاشقاريا شولدەرىندە ءومىر سۇرۋدە، مەملەكەت ارنايى باعدارلاما قابىلداپ ەگىنشى ۇيعىرلاردى سولتۇستىك سۋلى شۇرايلى ايماققا كوشىرىپ، جەر ايىرۋى ءتيىس-, دەگەن. ياعني ۇيعىر حالقىنىڭ باسىم ساندى قاشقاريادا تۇراتىنىن سول كەزدەگى ۇيعىر دەپۋتاتتارىنىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارىنان-اق دالەلدەۋگە بولادى.

ەكىنشى، 1880 جىلدارى شىعىس تۇركىستان ءبولىنىپ بولشەكتەنىپ شىنجاڭ دەگەن اتاۋمەن قىتاي بيلىگى ء(مانجۇر) قۇرامىنا كىرگەن كەزدە ۇيعىرلار ديحۋا وكۋرگىنە قارادى. ال، قاشقاريانىڭ ساياسي اكىمشىلىك سالماعى مەيلىنشە السىرەدى جانە السىرەتىلدى. بىراق قازاقتار باسىم تۇرعان نەگىزگى ايماقتار ديحۋا وكۋرگىنە باعىنىشتى بولماي، جەكە-جەكە اسكەري گۋبەرنياعا سالىق تولەپ تىكەلەي پەكين ورتالىق بيلىگىنە باعىندى. تەك 1914 جىلى ىلە، 1916 جىلى تارباعاتاي، 1919 جىلى التاي ءماجبۇرلى تۇردە ديحۋا وكۋرگىنە قاراتىلدى. ناتيجەسىندە ۇيعىرلار وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز جەرىندە 95% بولىپ كەلسە، جاڭادان ءۇش اسكەري وكۋرگ قوسىلعان سوڭ 95% دان 60% عا دەيىن جالپى كورسەتكىش ازايدى. قازاقتار دا بۇعان دەيىن جەكە اسكەري گۋبەرنيا قۇرامىندا 70-80% بولىپ كەلسە شىنجاڭ پروۆينتسياسىنا قوسىلعان سوڭ جالپى كورسەتكىشكە شاققاندا 10-20% كە دەيىن ءتۇسىپ قالدى. اتالعان دەموگرافيالىق كورسەتكىشتىڭ وزگەرۋى 50 جىلدا تەك قانا الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەرگە جول اشتى. قازاقتار مەن قىتايلار، ۇيعىرلار مەن قىتايلار اراسىندا ۇلتارازدىق ءورشىدى. ءبىر كۇن توقتامادى.

ۇلتتىق ستاتيستيكالىق ساناق بويىنشا تالداۋ جاساپ كورسەك، 1928 جىلى ولكەلىك ۇكىمەت ساناعى بويىنشا قازاقتار 470 مىڭدى كورسەتكەن. 1935 جىلعى ساناق بويىنشا قازاقتار 500 مىڭنان اسقان. بۇر رەسمي ۇكىمەت ساناعى. ال، ستاتيستيكانى انىقتايتىن ۇكىمەتتىك ەمەس جەكە ۇيىمداردىڭ ساناق ناتيجەلەرى بولعان. سونىڭ ءبىرى 1935 جىلى ۇرىمجىدە قۇرىلعان قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ىشكى ساناعى. وندا ۇكىمەتتىڭ رەسمي ساناق كورسەتكىشىنەن الدە قايدا باسقاشا كورسەتىلگەن. مىسالى 1941 جىلدارى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ ساناق مەجەلەۋى بويىنشا 900 مىڭ قازاق بار دەپ كورسەتىلگەن.

ۇكىمەتتىڭ ساناق ناتيجەسى بويىنشا 1944 جىلى قازاقتار 400 مىڭعا كەمىپ 1928 جىلعى كورسەتكىشكە دە جەتپەگەن. ونىڭ مىناداي سەبەپتەرى بار:

ءبىرىنشى، ساياسي جانە الەۋمەتتىك ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى قازاقتاردىڭ ىرگەلەس پروۆينتسيالار مەن وزگە ايماقتارعا كوشۋى ارتقان، سول سەبەپتى ۇكىمەتتىڭ ساناق مەكەمەسىنىڭ قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن انىقتاۋى قيىنعا تۇسكەن;

ەكىنشى، 1930 جىلدىڭ سوڭىن الا ۇكىمەت ساياساتىنا نارازى قازاقتار قارۋلى قاقتىعىسقا جول اشتى. قارۋلى قاقتىعىستىڭ سوڭى ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسكە اينالدى. رەسمي ۇكىمەتتىڭ كەيبىر ايماق، اۋداندارداعى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق احۋالىن انىقتاۋى مۇلدە قيىنعا سوقتى;

شىن مانىندە قازاقتار 1928 جىلعى ساناققا اراعا 30 جىلداي ۋاقىت سالىپ 1954-55 جىلى ارەڭ جەتتى. بىراق 1955 جىلدان باستاپ ۇلى كوش باستالدى. كەيبىر ايماقتارداعى قازاقتار 1955-62 جىلدارى كەزەڭ-كەزەڭى بويىنشا قازاق سسسر-عا قونىس اۋداردى. كوشكەن قازاقتاردىڭ ورنىن وسكەن قازاقتار جاۋىپ وتىردى. سونىڭ وزىندە 1980 جىلدارعا كەلگەندە قازاقتار تابيعي ءوسىم ناتيجەسىندە ميلليوننان استى. 1990 جىلدان سوڭ ءبىر جارىم ميلليونعا، 2000 جىلدارى 1 ميلليون 600 مىڭ دا 800 مىڭ اينالاسىندا بولدى. دەگەنمەن، 1990 جىلدان كەيىن قازاقتاردىڭ جىلدىق ءوسىم كورسەتكىشى ازايدى. ونىڭ ەكى ۇلكەن سەبەبى بار:

ءبىرىنشى، ۇكىمەتتىڭ جوسپارلى تۋ ساياساتى بويىنشا كوپ بالالى بولۋ مۇمكىندىكتەرى شەكتەلدى;

ەكىنشى، 1998 جىلدان باستاپ قىتايدا الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار مەن داعدارىستار ورنادى. ناتيجەسىندە جۇمىسسىزدىق كوبەيدى. قازاق جاستارى قازاقتار جاپپاي قالاعا اعىلدى، كۇنكورىس ءۇشىن ءتۇرلى جۇمىستار ىستەدى، كەش ۇيلەندى، از بالالى بولدى;

ءۇشىنشى، قىتايداعى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق داعدارىس ارتقان سوڭ قازاقتاردىڭ قازاقستانعا كوشۋ ءۇردىسى ارتتى. اسىرەسە 2001 جىلدان باستاپ قازاقستانعا كوشۋ ناۋقانى قارقىندى ءجۇردى;

ءتورتىنشى، 2000 جىلدان باستاپ قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۋربانيزاتسيا كورسەتكىشى ارتتى. قالادا جوسپارلى تۋ ساياساتى قاتتى باقىلاۋدا بولدى. قالا قازاقتارىنىڭ تۋ كورسەتكىشى تومەن بولدى.

ەسەسىنە 1991-2019 جج اراسىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قىتاي قازاقتارىنىڭ سانى 250-300 مىڭ ادامدى قۇرادى. قازاقستانعا تۇبەگەيلى قونىس اۋدارماسا دا ۋاقىتشا تۇرعاندار سانى ياعني قولىندا زاڭدى ىقتيار حاتى (ۆيد نا جيتەلستۆو) بار ازاماتتار سانى جارتى ميلليونعا جەتكەن. ءبىر قىزىعى ىقتيار حات قولداۋشىلار اراسىندا 15-20 جىل بويى ىقتيار حاتپەن قازاقستاندا تۇراقتى تۇرىپ جاتقان ازاماتتار دا كەزدەسەدى.

قورىتا ايتقاندا قىتايداعى قازاق دەموگرافياسى تاريحىن زەرتتەۋ وتە ماڭىزدى. وكىنىشكە قاراي، ۇكىمەتتىڭ رەسمي ساناعىنا سۇيەنە وتىرىپ ونداعى قازاقتاردىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋ قيىن. سول سەبەپتى قىتاي بيلىگىنىڭ رەسمي ساناق ناتيجەسىنە كۇدىكپەن قارايمىز. دەگەنمەن كەيبىر ءجونسال دەرەكتەر مەن اۋىزشا ميفتەرگە سەنىپ قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ۇلەسىن قولدان جاساۋعا بولمايدى. تاۋەلسىز، تاريحي جانە عىلىمي ناقتى زەرتتەۋ تولىق جاسالماعان سوڭ تۇسپال دا كوبەيەتىنى شىندىق.

ەسكەرتۋ: دەموگرافيالىق ساراپتاما كەيبىر دەرەكتەردى ۇسىنبادى، قىسقاشا جازىلدى.

ەلدەس وردا

18.03.2024