ءامىرجان قوسانوۆ:«تاڭداۋى مەن تاڭداناتىنى جوق سايلاۋ بولدى»
kerey.kz
- سونىمەن، وسك-نىڭ رەسمي مالىمەتى بويىنشا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىندا داۋىس بەرۋگە سايلاۋشىلاردىڭ 95, 22 پايىزى قاتىسىپتى. سايلاۋشىلاردىڭ قاتارىندا بارسىز با؟ بۇل الەمدە سايلاۋشىلاردىڭ قاتىسۋى بويىنشا رەكوردتىق كورسەتكىش بولار، بالكىم. دەموكراتيالى ەلدەردىڭ وزىندە مۇنداي كورسەتكىش جوق. ءسىز بۇل سانعا سەنەسىز بە؟
- ارينە، مەن دە، ءسىز دە، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق، كەرەك دەسەڭىز، ءوزىن ءارى ءوزىنىڭ داۋىسىن سىيلايتىن كەز كەلگەن ازامات تا سەنبەيدى. كەرەك دەسەڭىز، مۇنداي رەكوردتىق كورسەتكىشكە وسى سايلاۋدى ۇيىمداستىرعان جاۋاپتى شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى دە سەنبەيدى. ولار ءوز ماقساتىنا جەتتى، ءبۇيتىپ-ءسويتىپ سايلاۋدى وتكىزدى. ولار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – پرەزيدەنتتى جەر مەن كوككە سىيعىزباي ماقتاپ، تاعى دا ادام سەنگىسىز كورسەتكىشپەن تاڭ قالدىرىپ، كوڭىلىن بوساتىپ، دەگەنىنە شىعىپ، ناتيجەسىندە وزدەرىنىڭ ۇپايلارىن ءبىر تۇگەندەپ الۋ.
سايلاۋعا بارعان جوقپىن. ءار ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە، ساياساتكەردىڭ قيمىل-ارەكەتىندە ءسوز بەن ءىستىڭ سايكەستىگى بولۋى كەرەك ەمەس پە؟ وسىعان دەيىن «ساياسي كلوۋندار» قاتىسقان ناۋقان دەپ كەلىپ، ەندى ءوز باسىم سوعان ات سالىسقانىم دۇرىس بولماس دەپ ويلادىم.
- سايلاۋشىلاردىڭ 97,75 پايىزى داۋسىن نۇرسۇلتان نازارباەۆقا بەرگەنىن حابارلادى. سايلاۋدىڭ قورىتىندىسى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ال ءسىزدىڭ ءوزىڭىز وسى 97,75 پايىز قايدان شىققانىن بىلەسىز بە؟
- جوق…
- وسى كورسەتكىشكە قاتىستى مەنىڭ ءوز جورامالىم بار. سايلاۋدى وتكىزۋ تاپسىرىلعان توپ قايتكەندە دە ەلباسىنىڭ كوڭىلىن شىققىسى كەلگەنى تۇسىنىكتى. پرەزيدەنت سوڭعى كەزدە ماقتاۋدى ۇناتىپ جۇرگەنىن ول قۋلار بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. سوندىقتان دا ەلدى عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەتەلدى دە تاڭ قالدىراتىن سان كەرەك بولدى. باسقا ەلدەردىڭ ىشىندە وسى كۇنگە دەيىنگى ماكسيمۋم… تۇرىكمەنستاندا بولعان ەكەن. 2012 جىلعى سايلاۋدا بەردىمۋحامەدوۆ 97,14 پايىز الىپتى. بىزدىكىلەر بولسا، سودان اسىپ تۇسەيىك دەگەن عوي.
مەنىڭشە، سايلاۋدىڭ قورىتىندىسىنا تەك قانا پايىزدىق تۇرعىدان باعا بەرۋ – ساياسي قارابايىرلىق پەن تۇرپايىلىقتىڭ ءبىر كورىنىسى. ال ءبىزدىڭ جاعدايدا، ياعني وبسە-ءنىڭ ءوزى كەشە ايتقانداي، «بارلىق سايلاۋ كوميسسيالارىنداعى مۇشەلەر مەن ولاردى باسقارىپ وتىرعاندار «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى» بوپ وتىرعاندا، بيلىك كەز كەلگەن پايىزدى جازا سالادى. ونى ءبىز بۇرىنعى سايلاۋدا دا ءوز كوزىمىزبەن تالاي-تالاي كورگەنبىز. سوندىقتان دا پايىزداردى تالقىلاۋدان گورى وسى «سايلاۋ ءوزى نە ءۇشىن وتكىزىلەدى؟» دەگەن ساۋالدان باستاعانىمىز دۇرىس سەكىلدى. كەز كەلگەن ەلدە سايلاۋ ازاماتتار بالاما باعدارلامالار مەن بالاما تۇلعالاردى تاڭداپ، ءوزىنىڭ كوڭىلىنەن شىققانىنا داۋىس بەرۋ ارقىلى مەملەكەتتىڭ تاياۋ بولاشاقتاعى باعىتىن انىقتاۋ ءۇشىن وتەدى. ياعني، وسى ناۋقان كەزىندە شىنايى بالامالىق بولۋى شارت.
ال بىزدە شە؟ وسىعان دەيىن ەشكىم دە اتى-ءجونىن ەستىمەگەن، ءتۇر-تۇرپاتىن كورمەگەن ەكى كانديداتسىماقتى ءبىز قازىرگى پرەزيدەنتكە راس بالاما بولدى دەپ ايتا الامىز با؟ جوق! ولاردىڭ باعدارلامالارى دا «قىزىق» بولدى. ياعني ءبىرى – باتىس ءومىر سالتىن جاتىپ-تۇرىپ جامانداسا، ەكىنشىسى – ەكولوگيا سەكىلدى ءبىر عانا تاقىرىپتان اسا المادى. ەڭ قىزىعى ەكەۋى دە «مەن سايلاۋعا جەڭۋ ءۇشىن ءتۇسىپ وتىرمىن! مەن مىندەتتى تۇردە جەڭەمىن!» دەپ داۋىسىن شىعارىپ، ايتا المادى. جوعارىدان بەرىلگەن بۇيرىق سونداي بولسا كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتسام، بۇل سايلاۋ – تاڭداۋسىز ءارى ەشبىر تاڭداناتىنى جوق سايلاۋ بولدى!
- «ازاتتىق» ءتىلشىسى دايىنداعان ۆيدەودا سايلاۋ ۋچاسكەسىندەگى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى بولعان. سايلاۋ كوميسسياسىندا ءار ءتۇرلى پارتيا وكىلدەرى بولۋعا ءتيىس. وسى زاڭدىلىق بىزدە ساقتالدى ما؟
- ساقتالماي كەلەدى، بۇل جولى دا ساقتالعان جوق. ەگەر دە ول كوميسسيالاردىڭ قۇرامى شىن مانىندە كوپپارتيالىق بولسا، قازىرگىدەي كوپە-كورىنەۋ بۇرمالاۋشىلىق، بيۋللەتەندەردى جاپپاي تۇردە جاشىككە لاقتىرۋ، «كارۋسەل» دەپ اتالاتىن ءتاسىلدى قولدانۋ (ياعني، ءبىر ادامنىڭ بىرنەشە جەردە داۋىس بەرۋىن ۇجىمدىق تۇردە ۇيىمداستىرۋ) سەكىلدى ماسقارالارعا توسقاۋىل قويىلار ەدى. سوندىقتان دا بيلىك تەك قوعامدى عانا ەمەس، سايلاۋ كوميسسيالارىن دا بىرپارتيالىق ەتىپ وتىر.
- سايلاۋ ناۋقانىنا قانداي باعا بەرەسىز؟ جالپى ونداي ناۋقان بىزدە بولدى ما؟
- ارينە، بەرەر باعام وسىناۋ سپەكتاكلدى ساياسي ساحناعا شىعارعان بيلىككە جاعا قويماس. ءبىر سوزبەن ايتسام، قازاقستان ءوزىنىڭ دەموكراتيالىق دامۋ جولىندا ارتقا قاراي ءبىر ۇلكەن قادام جاسادى. ونسىز دا توقىراپ قالعان قوعامدىق-ساياسي ءومىر تيگىزەر اسەرى مول بۇل سايلاۋدىڭ ناقتى ساياسي ناتيجەسىن ءبىز كوپ ۇزاماي كورە الاتىن بولامىز.ويتكەنى، ساياساتتا بيلىكتىڭ لەگيتيمدىگى، ياعني زاڭدى بولۋى دەگەن ۇعىم بار.
وسىناۋ ماسقارا سايلاۋدى ءبارى ءوز كوزىمەن كوردى ەمەس پە؟ اۋىلداعى اعايىننان باستاپ استاناداعى شەنەۋنىكتەرگە دەيىن بۇرمالاۋدىڭ نەبىر كوپە-كورىنەۋ ءارى قۇيتىرقى تاسىلدەرىنىڭ كۋاسى بولدى. بيۋدجەتتىك مەكەمەلەر، ستۋدەنتتەردى، كەشىرىڭىز، مال سەكىلدى تىزىمگە تىركەپ، «سايلاۋعا بارماساڭ، جازالاناسىڭ!»، – دەپ قورقىتىپ-ۇركىتىپ، ولاردىڭ ءتيىستى جاۋاپتى ادامعا ەسەپ بەرۋى كەرەكتىگىن ۇيىمداستىرعان بيلىكتىڭ بەدەلى قانداي بولماق؟! باسقاسىن ايتپاعاندا، سايلاۋ كوميسسيالارىندا وتىرعان ون مىڭعا جۋىق مۇعالىم مەن دارىگەر سايلاۋدى ءوز قولىمەن بۇرمالاۋعا ءماجبۇر بولدى ەمەس پە؟ وسىنىڭ ءبارى ولارعا ۇنايدى دەيسىز بە؟ ارينە، جوق! سول ازاماتتار دا وسى ناۋقانداردان وزىنشە قورىتىندى شىعارادى عوي. وسىلايشا، قاراق جاساپ سايلانعان بيلىككە، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ وزىنە، ولار ەندى اسا ءبىر قۇرمەتپەن قارايدى دەگەنگە مەن سەنە قويمايمىن!
«وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام»، سوندىقتان ەرتەڭدەرى وسى تەحنولوگيالاردىڭ بار سىرى جاريا بولادى، قانشاما جاۋاپتى ادامنىڭ ارتى اشىلادى دەسەڭىزشى! مۇنىڭ ءوزى قوعامداعى ساياسي تۇراقتىلىققا وڭ ىقپال ەتەدى دەپ مەن استە دە ويلامايمىن!
- ءسىز اۋەلى سايلاۋعا قاتىسۋ نيەتىن بىلدىرگەن ەدىڭىز. ونداعى ويىڭىز، سىزدە بۇل سايلاۋعا قاتىستى قانداي دا ءبىر ءۇمىت بولدى ما؟
- وپپوزيتسيادا قانشاما جىل ءجۇرىپ تالاي-تالاي سايلاۋلارعا قاتىسىپ، ونىڭ نەبىر قۇپيالارىن ءوز كوزىممەن كورىپ، قولىممەن ۇستاپ كورگەن اداممىن. بىرىككەن وپپوزيتسيانىڭ رەسپۋبليكالىق سايلاۋالدى شتابىنىڭ جەتەكشىسى دە بولدىم. سوندىقتان دا «سايلاۋ ەندى ءادىل وتەدى ەكەن، سونىڭ ارقاسىندا مەن دەگەنىمە جەتەرمىن» دەگەن وي مەندە ءتىپتى دە بولعان ەمەس. بىراق، شىنىمدى ايتسام، سايلاۋ جاريالانعاننان كەيىن ماعان ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلەرى، تانىمال ساياساتتانۋشىلار مەن ساراپشىلار، قوعامدىق ۇيىمدار جەتەكشىلەرى كەلىپ: «تالاي جىل وپپوزيتسيادا ءجۇرسىز، وسى جولى باعىڭىزدى سىناپ كورىڭىز، ءبىز ءسىزدى قولدايمىز!» دەپ قولقا سالعان بولاتىن. جاسىراتىن نەسى بار، العاشىندا، ەت قىزۋلىقپەن بايگەگە قاتىسقىم كەلگەنى دە راس. جاڭاعى ازاماتتاردىڭ مەنى كوزىمدى باقىرايتىپ تۇرىپ ماقتاعانى ءوتىپ كەتكەن بولسا كەرەك. بىراق، «جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەس» دەمەي مە؟ قابىرعاممەن، ارىپتەستەرىممەن كەڭەسىپ، وسى جولى سايلاۋعا تۇسپەيمىن دەپ شەشتىم.ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بولدى.
سونىڭ ىشىندەگى ەڭ باستى ەكەۋىن اتايىن. بىرىنشىدەن، مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، وسىناۋ اسا ماڭىزدى ناۋقاندا ءبىز تالاي جىلعى تاجىريبەمىز بەن ساياسي كۇرەستەگى قازىنامىز – بىرلىگىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك ەدى. بيلىككە سىن ايتىپ جۇرگەن بار كۇشتەر بىرلەسىپ، ءبىر كانديدات ۇسىنۋىمىز كەرەك ەدى. بۇل جولى ولاي بولمادى. ەكىنشىدەن، بارا-بارا سايلاۋدىڭ كلوۋناداعا ۇقساپ بارا جاتقانىن ءبارىمىز كوردىك. مەن كوپ كلوۋننىڭ ءبىرى بولعىم كەلمەدى!
- پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان كەيىن، پارلامەنتتىك سايلاۋ ءسوز بولا باستادى. پارلامەنتكە قانداي پارتيالار كەلۋى مۇمكىن؟
- تاعى دا قايتالاپ ايتايىن: سايلاۋ زاڭناماسىن وزگەرتپەي، سايلاۋ وزگەرمەيدى! ياعني، قازىرگى جاعدايدا اقوردا نۇسقاعان پارتيا عانا پارلامەنتكە وتە الادى. ونى ءبىز بىرىككەن «ازات» جسدپ پارتياسى پارلامەنت سايلاۋىنا تۇسكەن كەزدە دە كوردىك. قازىر دە سولاي بولادى. ناقتى قاي پارتيا پارلامەنتكە ەنەتىنىن مەن ايتا المايمىن. پارلامەنتكە بيلىكتىڭ قالاۋىمەن ەنگىسى كەلەتىن پارتيالار ءۇشىن باستى ەكى كريتەري بار. الدىمەن، ولار ءىس جۇزىندە بيلىكتىڭ ايتقانىنان شىقپايتىنىن ىسپەن دالەلدەۋى قاجەت. ماسەلەن، كەشە عانا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىن قولداپ، التى پارتيا مالىمدەمە جاسادى ەمەس پە؟ بالكىم، سول پارتيالار پارلامەنتكە ەنەر.
ونىڭ ۇستىنە، بىزدەگى ءداستۇر بويىنشا، ءاربىر پارتيانىڭ ءوز «كوكەسى» بار، ياعني ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ارتىندا بەلگىلى ءبىر وليگارحتىق توپ تۇر. ويتكەنى ساياسي پارتيا سەكىلدى قۇرىلىمدى قارجىلاندىرۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن قىرۋار قارجى قاجەت. سوندىقتان دا بيلىك ءاربىر پارتياعا ءوز دەمەۋشىسىن بەلگىلەپ قويعان. ال ءدال وسى كەزەڭدە قاي وليگارح اقورداعا مەيلىنشە جاقىن، پرەزيدەنتكە تىكەلەي كىرىپ-شىعىپ، ءوز ءسوزىن وتكىزە الادى، سونىڭ پارتياسىنىڭ تاسى پارلامەنتكە قاراي دومالايدى.
قورىتا ايتسام، الدا تۇرعان پارلامەنت سايلاۋىن ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنداي ەتىپ، پارتيالاردىڭ شىنايى باسەكەلەستىگىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر ساياسي ماسەلەنى شەشىپ الۋ قاجەت. ول ۇسىنىس ءبىرازدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. ياعني، پرەزيدەنت نازارباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن كەتۋى ءتيىس. ايتپەسە، بۇل سايلاۋدا 95,75 پايىز العان ول باسقارعان پارياعا دا سول كورسەتكىشكە پارا-پار پايىزدار جازىپ قويماسىنا كىم كەپىل؟ «نۇر وتان» نازارباەۆسىز باسەكەگە ءتۇسىپ كورسىن! قۋىرداقتىڭ كوكەسىن سوندا، تۇيە سويعاندا كورەتىن بولامىز!
- ەلىمىزدە بولىپ جاتقان سوڭعى جاعدايلار “قاراعاندىداعى سۋ تاسقىنى، كوپىردىڭ قۇلاۋى، جاس بالانى ءولىمشى ەتىپ ساباۋ، بازاردىڭ ورتەنۋى – بۇنىڭ بارلىعىنىڭ دا الدىن الۋعا بولار ەدى” دەيدى كوپ حالىق. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز قانداي؟
- ارينە، كەز كەلگەن اپاتقا نە جاعىمسىز وقيعاعا تەك قانا بيلىك كىنالى دەپ، ەشبىر دالەلسىز كۇيەنى جاعا بەرگەن جاراماس. بىراق ءسىزدىڭ سوزىڭىزدە ءبىر اينىماس اقيقات بار. ياعني، وسى اتالعان قىلمىستار مەن اپاتتاردىڭ ورىن الۋىنا ەلدە قالىپتاسقان قوعامدىق-ساياسي، كەرەك دەسەڭىز، مورالدىق-پسيحولوگيالىق احۋال دا ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر. ال سول احۋالدى قالىپتاستىرعان – بيلىك ەمەي كىم؟
قىزىلاعاشتان ءتيىستى ءارى دەر كەزىندە ساباق الساق، قاراعاندىداعى جانە باسقا وبلىستارداعى تاسقىن بولماس ەدى. قۇرىلىس سالاسىنداعى «وتكاتتار» بولماسا، ساپاسىز ماتەريال مەن بىلىكسىز جۇمىس كۇشىن پايدالانىپ سالىنعان كوپىر قۇلاماس ەدى. ءوزىنىڭ مىندەتتى تۇردە جازالاناتىنىن بىلسە، استاناداعى اناۋ بايلىقتان باسى اينالعان بايشىكەش جاس بالانى ءولىمشى قىپ ساباماس ەدى. كەزىندە باراحولكانىڭ ورتەنۋىن ىجداعاتتى تۇردە زەرتتەپ، ناقتى كىنالىلەردى تاپقاندا «ادەم» بازارى دا ورتكە ورانباس ەدى. كوردىڭىز بە، ەڭ باستى ءتۇيىن مىنادا: بيلىك وتكەندە بولعان وقىس وقيعالاردان ءتيىستى ساباق المادى، بولاشاقتا وندايلار قايتالانباۋى ءۇشىن قاجەتتى قورىتىندى شىعارمادى! سونىمەن بىرگە وسى وقىس وقيعالار ءۇشىن تەك بيلىكتى عانا كۇستانالاي بەرگەن جاراسپاس، وسى كەمشىلىكتەردە قوعامنىڭ دا، ءاربىر ازاماتتىڭ ءوز كىناسى بار! تەك قانا شەنەۋنىكتەرگە سەنىپ قالماي، ءوزىمىز دە قولدان كەلگەنشە قوعامدىق باقىلاۋ جاساپ، رەتتى جەرىندە ءتيىستى تالاپ قويىپ، سۇراپ وتىرۋىمىز دا قاجەت دەپ سانايمىن.
- ورتالىق ازيا جونىندەگى رەسەيلىك ساراپشى، ماسكەۋدەگى كارنەگي ورتالىعىنىڭ عىلىمي كەڭەسى مۇشەسى الەكسەي مالاشەنكو «اشىعىن ايتقاندا، بۇل – سايلاۋ ناۋقانى ەمەس، ونىڭ الدامشى يميتاتسياسى عانا، ال سايلاۋدا كىمنىڭ جەڭەتىنى بەلگىلى، ياعني قازىرگى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ جەڭەدى. فورمالدى سيپاتتاعى بۇل ناۋقان – ەلدەگى فورمالدى دەموكراتيانىڭ كورىنىسى عانا»، – دەدى. ساراپشى پىكىرىمەن كەلىسەسىز بە؟
- بايقايسىز با، وسى سايلاۋعا قاتىستى سىرتقى باقىلاۋشىلاردىڭ ەكى ءتۇرلى جاڭساق پىكىرى بار. ماسەلەن ولار «نازارباەۆ ءسوزسىز جەڭەدى» دەگەن تۇجىرىمدى جاتتاپ العانداي قايتالاي بەرەدى. ءسوز جوق، قازىرگى پرەزيدەنت – اسا تاجىريبەلى ساياساتكەر، قوعام الدىنداعى بەدەلى دە بارشىلىق. ونى جاعىمپازدارى دا، قارسىلاستارى دا مويىندايدى. بىراق ءبىر ادامدى دارىپتەيمىز دەپ، ءبىز تۇتاستاي ءبىر حالىقتى، ونىڭ ورتاسىنان شىعا الاتىن بولاشاق پرەزيدەنتتەردى مانسۇق ەتىپ جاتقان جوقپىز با؟
باسقاسىن ايتپاعاندا، شيرەك عاسىر تاۋەلسىزدىك بويىنا 10 ميلليون قازاقتىڭ ىشىنەن ەل باسقارا الاتىن ەڭ بولماسا 10 ادام شىقپاعانى قالاي؟ جانە دە ەلدىڭ بۇگىنى عانا ەمەس، ەرتەڭى ءۇشىن دە تىكەلەي جاۋاپتى پرەزيدەنتتىڭ ءتول مىندەتى ءدال وسى، ياعني مەملەكەتتى باسقارۋعا لايىقتى ءبىر ادامدى ەمەس، تۇتاس ءبىر شوعىردى تاربيەلەۋ ەمەس پە ەدى؟! ال بىزدە ءبارى كەرىسىنشە بوپ جاتىر: ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، باس كوتەرەر بىرەۋ شىعا قالسا، ونى نە سوتتايدى، نە تۇرمەگە جابادى، نە شەتەل اسۋىنا ماجبۇرلەيدى! نەمەەس بيلىكتىڭ ىشىندە ۇستاپ، قالىپتان شىعارمايدى. وسى تەرىس تاجىريبەدەن قۇتىلماي، ءبىز ەرتەڭ ەل باسقاراتىن تۇلاعالارسىز قالامىز!ەكىنشى جاڭساقتىقتىڭ ساياسي ءارى قۇقىقتىق سيپاتى بار. وسى كۇنگە دەيىن ءبىز سايلاۋ بارىسىن تالقىلاپ ءجۇرىپ، ەڭ باستى سۇراقتى قويا الماي كەلەمىز. ول مىناداي: «نەلىكتەن پرەزيدەنت بەسىنشى رەت سايلاۋعا تۇسەدى؟».
كەز كەلگەن وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى دەموكراتيالىق ۇستىنى – بيلىكتىڭ جۇيەلى تۇردە، ءادىل دە اشىق سايلاۋ بارىسىندا اۋىسىپ وتىرۋى. كەلەسى سايلاۋدا وتە الماسا، ورنىنان كەتەتىنىن بىلەتىن كەز كەلگەن باسشى ءوزىنىڭ سايلاۋشىلارىمەن، ياعني حالقىمەن ساناسىپ، مەيلىنشە ادىلەتتى ساياسات جۇرگىزەدى. ويتكەنى ءاربىر داۋىس ول ءۇشىن ماڭىزدى! ءبىر ادامنىڭ تۇراقتىلىعى – مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى دەگەن ساياسي تەزيستەن ايرىلۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، اقش-تا كەشە بۋش بولدى. ودان كەيىن وباما كەلدى. وباما قانشاما مىقتى ءارى جاس بولسا دا، ءوز مەرزىمىن ۇزارتىپ، ءۇشىنشى رەت سايلانۋعا قاقى جوق. 1951-جىلى اقش كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن 22-ءشى تۇزەتۋدە سولاي بەكىتىلگەن! كونستيتۋتسيانى دا وباما ءوز قالاۋىنشا وزگەرتە المايدى! سوندىقتان الداعى 2016-جىلعى سايلاۋدا ونىڭ ورنىنا اق ۇيگە مىندەتتى تۇردە باسقا ادام كەلەدى. پرەزيدەنتتەرى اۋىسىپ تۇرعانىنان اقش سەكىلدى مەملەكەت ىدىراپ، تۇراقسىزدىققا ۇشىراپ جاتقان جوق قوي! جالپى بىزگە بۇگىندە پرەزيدەنت تۋرالى پىكىر ايتقاندا ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك سياقتى. ءاربىر ازاماتتىڭ پرەزيدەنتتى (نەمەسە باسقا ءبىر لاۋازىم يەسىن) سۇيۋگە نە سۇيمەۋگە، قولداۋعا نە قارسى شىعۋىنا، ماقتاۋعا نە سىناۋعا قاقى بولۋى كەرەك! ول دەگەنىڭىز ناعىز دەموكراتيانىڭ، پىكىر مەن ءسوز بوستاندىعىنىڭ بەلگىسى. قولداعاننىڭ ءبارى جاعىمپاز ەمەس بولار، ويتكەنى نازارباەۆتى شىن نيەتىمەن جاقسى كورەتىن ادامدار دا بولادى عوي. بىراق سونىمەن بىرگە سىناعاننىڭ ءبارى جاۋى ەمەس قوي. تەك ءبارى، چعني سول كوزقاراستى، سول نيەتتى ءبىلدىرۋ وركەنيەتتى، مادەنيەتتى تۇردە بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن! وكىنىشكە وراي، بىزدە ءبارى شەكتەن شىعىپ كەتەدى. ماقتاسا، پايعامبارعا تەڭەيدى. سىناسا، نامىسىنا ءتيىپ جاتادى، جەردەن الىپ، جەرگە سالادى.
- ءسويتىپ، پرەزيدەنت نازارباەۆ ءوز بيلىگىن تاعى ءبىر مەرزىمگە ۇزارتتى. ءبىراز بولجام بويىنشا، بۇل سوڭعى مەرزىم. ءسىز قالاي ويلايسىز؟ كوپ ايتىلاتىن پوستنازارباەۆتىق كەزەڭ جايلى پىكىرىڭىز قانداي؟ وعان دايىندىق بىلىنە مە؟
- ءدال تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ونى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار. تاياۋ بولاشاقتى ايتپاعاندا، كۇنى ەرتەڭ نە بولارىن ءبىر اللا عانا بىلەدى. ءبىر جاعىنان، بۇگىنگى سوزدەرى مەن قيمىل-ارەكەتىنە قاراعاندا، پرەزيدەنت تاياۋ ارادا ءوز قىزمەتىنەن كەتەر ويى جوق. جوسپارلارىنىڭ ءوزى 2030-دىڭ ار جاعىنان ءبىر اسىپ جاتىر. ءوز باسىم پرەزيدەنت بۇل بيلىكتەن ءوز ەركىمەن كەتپەيدى دەپ ويلايمىن. سوڭىنا دەيىن وتىرادى. جانە دە مۇنداي جوسپار ونىڭ اينالاسىنا وتە-موتە ءتيىمدى ءارى ىڭعايلى. ويتكەنى، قالىپتاسىپ قالعان جاعداي بار، باسقا ادام كەلسە، ول بالانس وزگەرەدى، ونىڭ ءوزى بىرەۋلەرگە جايسىز بولۋى ابدەن ىقتيمال. ەكىنشىدەن، ەرتەڭ پوستنازارباەۆ كەزەڭى تۋعاندا «ءبىزدىڭ ەش شاتاعىمىز جوق، ءبارىن پرەزيدەنت ءوزى شەشىپ وتىردى، ءبىز تەك امالسىزدان ونىڭ تاپسىرماسىن ورىندادىق» دەۋشىلەر قازىردىڭ وزىندە دايىن وتىر عوي!
ەكىنشى جاعىنان، پرەزيدەنت تە ءومىردىڭ قامشىنىڭ سابىنداي ەكەنىن، ەرتە مە، كەش پە ونىڭ دا ۋاقىتى كەلەتىنىن بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. سوندىقتان دا كەز كەلگەن پەندە رەتىندە ول دا ءوزىنىڭ دايىندىعىن جاساپ جاتقان بولار. ماسەلەن، مۇراگەر بولۋعا جارايدى-اۋ دەگەندەردى سىننان وتكىزىپ العان، ءالى دە وتكىزىپ جاتقان شىعار. بالكىم، ونىڭ ءبىر جوسپارىندا «قازاقستاندىق پۋتين» ۆاريانتى دا بار بولار. كىم بىلگەن… قازىر پرەزيدەنتتىڭ الدىندا اسا ماڭىزدى كەزەڭ تۇر. نە ول تۇك بولماعانداي، ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ورنىندا وتىرا بەرەدى. بالكىم، كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ، ءوزى كەتكەننەن كەيىن بيلىك اۋىسۋىنىڭ جاڭا مەحانيزمىن جاساپ قويار. بىراق بۇل اسا قاۋىپتى جول. ويتكەنى، «ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق» دەپ قويعان اتام قازاق. سوندىقتان دا ول كىسى تاياۋ بولاشاقتا مۇراگەرىن قۇتتى جەرىنە قوندىرىپ، ءوزى «تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋرالى» زاڭنىڭ اياسىنا كوشىپ، قىزمەتىن جالعاستىرا بەرۋى دە مۇمكىن. كەرەك بولسا، ول زاڭعا تاعى دا وكىلەتتى قوسىپ الىنا بولادى ەمەس پە؟
بىراق مىناداي ءبىر ساۋال تۋىندادى: «ەكىنشى نازارباەۆتى» قازىرگى قوعام، ساياسي جۇيە، ەكونوميكا كوتەرە الا ما؟ مۇراگەر حالىقتىڭ، قالا بەردى بيلىك اينالاسىنداعى كلاندار مەن توپتاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، قولداۋىنا يە بولا الا ما؟ گاپ سوندا! ويتكەنى ول دا بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدان ءوتۋى ءتيىس قوي! ول جولعى سايلاۋ قازىرگىدەي، داريعا نازارباەۆا ايتقاندا «ءۇنسىز» سايلاۋ بولمايدى. ارينە، كونستيتۋتسياعا «پرەزيدەنتتى پارلامەنت سايلايدى» دەگەن باپ قوسىلۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار دا ايتىلىپ ءجۇر. بىراق ونداي جاعدايدا پرەزيدەنتتىڭ بەدەلى تىم تومەندەپ كەتەدى. ال قيىنداپ بارا جاتقان گەوساياسي جاعدايدا قازاقستان سەكىلدى ۋنيتارلىق مەملەكەتكە شىن مانىندە قاۋقارلى دا قۋاتتى پرەزيدەنت قاجەت-اق! ونسىز بولمايدى! مەنىڭشە، ءبىر ادامنىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراعاندا بىزدە ءبىر وڭتايلى جول بار.
ول ءۇشىن ءارى «ەكىنشى نازارباەۆ» فاكتورىنا ۇشىراماۋىمىز ءۇشىن شىنىمەن دە تۇبەگەيلى ساياسي رەفورما قاجەت. ياعني، پرەزيدەنت، پارلامەنت جانە ۇكىمەت سەكىلدى بيلىك تارماقتارىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن جاساۋ قاجەت. تەك وسىنداي جاعدايدا بيلىكتىڭ ءبىر عانا قولدا شوعىرلانىپ، اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ ودان سايىن قاتايا ءتۇسۋ قاۋپىنەن قۇتىلا الامىز.
پرەزيدەنت كونستيتۋتسيا مەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى بوپ قالادى، پارلامەنت وكىلەتتىگىن كۇشەيتىپ، زاڭدار شىعارىپ، ۇكىمەتكە ءتيىستى باقىلاۋ جاساي الادى. ەڭ باستىسى – اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر تەك قانا پارلامەنتتىڭ، ياعني ۇجىمدىق باسشىنىڭ قولداۋىمەن عانا قابىلدانادى دا، بيلىك تارماقتارى ءبىر توپتىڭ سويىلىن سوعىپ كەتپەيدى. ءسويتىپ بىرجاقتىلىقتان، سۋبەكتيۆيزم مەن ۆوليۋنتاريزمنەن قۇتىلا الامىز! كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى! ال ول ءۇشىن قازىرگىدەي قۋىرشاق ەمەس، شىن مانىندە حالىقتىق وي-پىكىردى بىلدىرە الاتىن، شىنايى كوپپارتيالىق پارلامەنت كەرەك! مىنە، وسى ءۇش تاعان – پرەزيدەنت، پارلامەنت جانە ۇكىمەت – الدا تۇرعان وتپەلى كەزەڭنەن ەلدى امان الىپ شىعادى دەپ ويلايمىن.
- پرەزيدەنت سايلاۋ الدىندا «قازاقتارعا العىس ايتۋ كۇنى» تۋرالى ايتتى. بۇل سۋپەرتولەرانتتى پرەزيدەنتتىك جۇيەنىڭ زامان تالابىنا ساي بەيىمدەلۋ پروتسەسسى، قازاققا بەت بۇرۋ باعىتى باستالعانىنىڭ بەلگىسى مە؟ الدە كەزەكتى سايلاۋالدى ءسوز جۇزىندە قالاتىن مالىمدەمە مە؟
- بايقاساڭىز، اقپارات قۇرالدارىننىڭ وزىندە وسى باستاما ەكى ءتۇرلى نۇسقادا بەرىلدى. ورىس ءتىلدى باق تەك قانا «قازاقتارعا» ەمەس، «بارلىق ەتنوستار ءبىر-بىرىنە العىس ايتاتىن كۇن» دەگەن ءسوزىن قوسىپ بەردى. ال قازاق ءتىلدى باق «قازاقتارعا» دەپ، باسقا ەتنوستاردى اتامادى. سوندىقتان الدىمەن وسى جاعىن قۇنتتاپ الۋىمىز كەرەك. ياعني، ووسى كۇننىڭ رەسمي اتاۋىن ەكى تىلدە دە بىردەي بولاتىن نۇسقاسىن بەكىتىپ الۋ قاجەت.
ال جالپى مەملەكەت ساياساتىنىڭ «قازاققا بەت بۇرۋىنا» كەلەتىن بولساق… ول پروتسەسس قوعامنىڭ وزىندە باياعىدان-اق ءجۇرىپ جاتىر. سوندىقتان دا بيلىك وسى كوشتەن قالىپ قويعىسى كەلمەسە، قازىرگى ساياساتىن وزگەرتۋى قاجەت. جانە دە ول تەك قانا ىشكى ساياساتقا قاتىستى ەمەس. ول جاعى ءپىسىپ-جەتىلدى، ۇلتتىق ساياسات تۋرالى قوعامدا بەلگىلى ءبىر ورتاق تۇسىنىك پەن تۇسىنىستىك قالىپتاسقان. ماسەلەن، باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءوزى بۇل پروتسەستىڭ تاريحي تۇرعىدان دۇرىس ءارى ادىلەتتى ەكەنىن ءتۇسىنىپ جاتىر. سول تەندەنتسيانى ودان سايىن تەرەڭدەتە تۇسۋگە مىندەتتىمىز.
بۇل ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر ۇشى سىرتقى ساياساتتا جاتىر. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق وداقتاعى جاعدايىن الايىق. ورتاق كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعانىمەن، ول وداقتىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە ەكەندىگى كۇننەن كۇنگە بادىرايا تۇسۋدە. جانە دە تىم اسىعىس بەكىتىلگەن وداقتا ىشكى قاراما-قايشىلىقتار ورىن الاتىنىن ءبىز و باستان ايتىپ قويعان ەدىك. ويتكەنى ءاربىر مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسى بار. ال قانداي دا ءبىر وداققا كىرۋ دەگەن ءسوز سول مۇددەنى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تارك ەتۋ دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە ۋكرايناداعى ساياساتى ءۇشىن رەسەي باتىس ەلدەرىنىڭ سانكتسيالارىنا دۋشار بولدى. ونسىز دا ەكستەنسيۆتى جولدان شىعا الماي كەلە جاتقان رەسەيلىك ەكونوميكا اسا قيىن جاعدايدا، جانە دە ول جاعداي تاياۋ ارادا تۇزەلە قويمايدى. مۇنىڭ ءوزى ەاەو ىشىندەگى ەكونوميكالىق احۋالعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان ەكونوميكاسىنا ءوزىنىڭ سالقىنىن تيگىزىپ جاتىر. سوندىقتان دا قازاق ۇلتىنىڭ، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىن اشىق تا دالەلدى تۇردە قورعاي الاتىن شەنەۋىكتەردىڭ جاڭا شوعىرى بيلىككە كەلۋى قاجەت. ونسىز بولمايدى! وكىنىشكە وراي، قازىر بىزدە «مەملەكەتتىك ساياسات» دەگەن ۇعىم «ۇلتتىق ساياساتپەن» قابىسىپ جاتقان جوق، ەكەۋى – ەكى ءتۇرلى الەم، ەكى ءتۇرلى ۇعىم سياقتى. وسى ۇيلەسىمسىزدىكتى جويۋ كەرەك!
- ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- ونىڭ كەم دەگەندە ەكى جولى بار. بىرىنشىدەن، بيلىكتىڭ ءوزى قازاق ۇلتىنىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسى دەگەن ريتوريكادان قورىقپاۋى ءتيىس! باسقاسىن ايتپاعاندا، ءپۋتيننىڭ ءوزى «ورىس ادەمى»، «ورىستاردىڭ قۇقىقتارىن بارلىق جەردە قورعايمىز» دەپ اشىقتان-اشىق، ەشكىمنەن يمەنبەي ايتىپ جاتىر ەمەس پە؟ پۋتين قۇرلى بولماعانىمىز با؟ ءبىز باسقا مەملەكەتتەر تۋرالى ەمەس، ءوز اۋماعىمىزدى عانا ايتىپ جاتىرمىز عوي!
ەكىنشىدەن، بيلىك ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋ جولىندا قوعامعا دا ارقا سۇيەۋى ءتيىس. سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ونىڭ جەر اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن قورعاي الاتىن، سونى ءوزىنىڭ باستى ماقساتى ەتىپ العان مىقتى ساياسي كۇش قاجەت! جانە دە ول ءپرينتسيپتى تۇردەگى دەموكراتيالىق سيپاتتاعى قوزعالىس بولۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، وسىنداي جاڭا تۇرپاتتاعى كۇشتىڭ پايدا بولۋىنا كەدەرگى جاساپ، بيلىك ءوزىنىڭ بولاشاقتاعى ءبىر وداقتاسىنان ايىرىلىپ وتىر!
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن مادينا جالەلقىزى
“اشىق الاڭ” گازەتى
پىكىر قالدىرۋ