ديداحمەت ءاشىمحان، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى: «ساناسىز، ارسىز جۋرناليست قىلمىسكەردەن دە قاۋىپتى»
kerey.kz
– قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋ ءۇردىسىن قالاي باعالايسىز؟ بۇگىنگى جۋرناليستيكا ءتورتىنشى بيلىك رەتىندەگى فۋنكتسياسىن قالاي اتقارىپ وتىر؟
– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن رەسەيدىڭ بەلگىلى ءبىر قوعام قايراتكەرى «كىمنىڭ قولىندا باق بولسا، بيلىك سونىڭ قولىندا» دەگەن بولاتىن. ونىڭ وسىلاي ايتاتىن ءجونى بار. رەسەي باق-ىن قولعا ۇستاپ تۇرعان ارام پيعىلدى جۋرناليستەرگە (ولاردىڭ كوبى ورىس ەمەس) كۇيىنىپ ايتقانى. بۇل دەگەنىمىز باق-تىڭ ءومىردى وزگەرتىپ جىبەرۋگە قاۋقارى بار دەگەن ءسوز. كەز كەلگەن ۇيىم، كەز كەلگەن پارتيا ءوز بيلىگىن باق ارقىلى جۇرگىزەدى. مىنە، وسى جەردە جۋرناليستيكانىڭ قوعامداعى ورنى كورىنەدى. قۇداي مەنىڭ ماڭدايىما مىناداي نەسىبەنى جازىپتى. جۋرناليستيكاداعى 36 جىل قىزمەتىمنىڭ 15 جىلىن كەڭەس داۋىرىندە وتكىزدىم. قالعانىن تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اتقارىپ كەلە جاتىرمىن. ەكى ءومىر، ەكى قوعامدىق فورماتسيا، ەكى ءتۇرلى يدەولوگيا. ارينە، قازىر بىزدە يدەولوگيا بار بولسا. كەڭەستىك كەزەڭدە «قازاق ادەبيەتى»، «قازاقستان پيونەرى» گازەتتەرىندە قىزمەت ەتسەم، ال، تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تەك ءبىر عانا «ءتۇركىستان» گازەتىندە ىستەپ كەلە جاتىرمىن. ماڭايىمىزدا شىعىپ جاتقان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ ءبارىن قاداعالاپ وتىرامىن.
– ەكى كەزەڭنىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى قانداي؟
– كەڭەستىك كەزەڭدە جۋرناليستيكا، شىن مانىندە، ءتورتىنشى بيلىك ءدارەجەسىندە بولدى. ويتكەنى، باق-پەن، اسىرەسە، گازەتتەرمەن ساناساتىن. اكىم-قارالار دا، حالىق تا. ول ۋاقىتتا جۋرناليستەردەن قورقاتىن. ماسەلە قورىققاندا ەمەس. گازەت بەتتەرىنە شىققان سىن ماتەريالداردان ناتيجە شىعاتىن. ءبىز ول ۋاقىتتا ەڭبەگىمىزدىڭ جەمىسىن كوردىك. ال، قازىر شە؟ قازىر جۋرناليستيكا ءتورتىنشى بيلىك ەمەس، تەك قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋشى عانا. كەڭەستىك كەزەڭدە جازۋعا تىيىم سالىنعان تاقىرىپتار بولدى. مەن ءبىر جىلدارى بالالار ءۇيى تۋرالى ماقالا جازباقشى بولعانىمدا ءبىراز كەدەرگىگە تاپ بولدىم. ول كەزدە «بىزدە پاناسىز، بەيشارا بالالار جوق» دەگەن پىكىر قالىپتاستىردى. ال، قازىر كەز كەلگەن تەلەارنا زورلىق-زومبىلىق، ۇرلىق، قىلمىستى جارىسا حابارلايدى. ونى كورىپ وتىرىپ ومىردەن ءتۇڭىلىپ كەتەسىڭ. مىنە، دەموكراتيانىڭ اتىن جامىلىپ، قوعامدا كەلەڭسىز كورىنىستەردى كوپ كورسەتۋ ارقىلى ەلدى دۇرلىكتىرىپ وتىر. جۋرناليستيكا قوعامدى قولتىقتان دەمەگەننىڭ ورنىنا وعان كوپ جاعدايدا قارسى قىزمەت ەتىپ جاتىر.
– سول كەزەڭدە باسىلىمدار وقىلىمدى، تارالىمدى ەدى. قازىرگى قازاق گازەتتەرىنىڭ جايى وزىڭىزگە بەلگىلى. بۇعان سەبەپتى ءسىز قايدان ىزدەگەن بولار ەدىڭىز؟ وقىرماننىڭ قۇلىقسىزدىعىنان با، الدە تەلەۆيدەنيە مەن ينتەرنەت ءرولىنىڭ ارتقانىنان با؟ الدە باسشىلىقتىڭ بۇرىنعى مىقتى ۇيىمداستىرۋشىلىق مەكتەبى السىرەپ كەتتى مە؟
– مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. سالىستىرمالى تۇردە ايتايىن. مەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ىستەگەندە، ول باسىلىم 140 مىڭ، «ەگەمەن قازاقستان» 250 مىڭعا جۋىق، ال، «قازاقستان ايەلدەرى» جۋرنالى 480 مىڭ، «لەنينشىل جاس» («جاس الاش») 300 مىڭ تارالىممەن شىقتى. ال، قازىر بۇل شەككە جەتۋ ارمانعا اينالدى. ءبىرىنشى سەبەبى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى جاعداي قيىن بولدى. وسىنداي قيىن كەزەڭدە باسىلىمدارعا جازىلۋ بۇرىنعى ينەرتسياسىنان ايىرىلىپ قالدى. حالىقتا اقشا جوق. گازەت-جۋرنالعا جازىلۋدى ۇمىتتى. بۇرىن گازەتتەرگە ماجبۇرلەپ بولماسا دا جازىلۋعا تالاپ قوياتىن. ەكىنشىدەن، ول كەزدە يدەولوگيا بولدى. پارتيا قارۋدىڭ ەڭ ۇلكەنى ءباسپاسوز ەكەنىن ءبىلدى، ونى دۇرىس پايدالاندى. يدەولوگيا دەگەن ءسوز ءبىرىنشى جۇرەتىن. ال، قازىر بۇل ءسوزدى اۋىزعا دا المايدى. ۇشىنشىدەن، بۇرىن قازاقستان بويىنشا 5-6 عانا گازەت شىقتى. ال، قازىر ءبىر شىمكەنتتىڭ وزىندە 400-دەن استام گازەت شىعادى ەكەن. حالىقتىڭ بارلىق باسىلىمدارعا جازىلۋعا قالتاسى كوتەرە بەرمەيدى. وعان قوسا، حالىقتىڭ قابىلداۋى مەن وي دەڭگەيى وزگەردى. جەڭىل دۇنيەلەرگە جاپپاي بەت بۇرا باستادى.
– بىزدە جۋرناليستەردىڭ باسىم بولىگى كوپشىلىككە اقىلگويسۋ ادەتىنەن ارىلا الماي كەلەدى. ماسەلەنى تالداپ، جان-جاقتى جازعاننان گورى دانىشپانسىپ كەتۋ باسىم. جۋرناليستiڭ سۋبەكتيۆتi كوزقاراسى مەن ەموتسياسىنا كوبiرەك جول بەرiلەدi. بۇل اۋرۋدان قازاق جۋرناليستيكاسى قالاي ايىعادى؟ قازاق وقىرماندارىنىڭ ازايۋىنا تاعى ءبىر سەبەپ وسى ەمەس پە؟
– ومىردە ەشبىر ارتىق دۇنيە جوق. بىزگە كەيدە اقىلگويسۋ دە، كوپسوزدىلىك تە كەرەك. حالقىمىزدىڭ وزىندىك مەنتاليتەتى بار. تەك ورىستىڭ، ەۋروپانىڭ ستيلىمەن جازاتىن بولساق، جان دۇنيەمىزدى قاساڭداتىپ الامىز. ارينە، اقىل ايتۋدان اۋلاق بولعان ءجون. ەگەر ءبىز تازا، ناقتى فاكتىلەرگە عانا سۇيەنسەك، ادامنىڭ جان دۇنيەسى تاسادا قالادى. ادامعا جىلى ءسوز دە، اقىل ءسوز دە قاجەت. سونىڭ ىشىنەن وقىرمان ەلەكتەن وتكىزىپ، وزىنە قاجەتىن عانا الادى. ايتا كەتەرلىگى، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرگە وبەكتىنى تەرەڭ زەرتتەۋ مەن فاكتىنى دۇرىس ويناتا ءبىلۋ جەتىسپەيدى. ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ءبىر بەت ماتەريال جازۋ ءۇشىن ءبىر داپتەر ماتەريال جينايدى ەكەن. بارلىق فاكتىنى قورىتا وتىرىپ، ونىڭ وننان ءبىرىن پايدالانۋدىڭ ءوزى جەتىستىك. بۇگىنگى كۇنى ونداي قاسيەت «ەگەمەن قازاقستانداعى» جانبولات اۋپباەۆتا بار. بارلىق فاكتىنى جيناپ، تاۋداي دۇنيەدەن ءبىر ۋىس قانا دۇنيە شىعارادى. پاۋستوۆسكيدىڭ «زولوتايا روزا» دەگەن شىعارماسى بار. التىننىڭ توزاڭدارىن جيناپ، ەرىتىپ، سودان رايحان گۇلىن جاسايدى. مىنە، جازۋشى دا، جۋرناليست تە كەز كەلگەن دۇنيەدەن رايحان گۇلىن جاساۋى ءتيىس. ەرىنبەي ىزدەنۋ ارقىلى عانا جاقسى دۇنيە شىعارۋعا بولادى. ەگەر قازاق جۋرناليستيكاسىنا سىندى وسى جاعىنان قويساڭدار مەن سەندەرمەن كەلىسەمىن.
– «اعا بۋىن كەڭەستىك كەزەڭدەگى قالىپتان شىعا الماي ءجۇر» دەگەن پىكىرگە قانداي ءۋاج ايتاسىز؟ ولار بۇگىنگى جۋرناليستيكاعا ىلەسە الىپ ءجۇر مە؟
– بۇل – قازىرگى كەيبىر جاستاردىڭ استامشىلدىعى. بۇگىنگى جاستار تىلىمەن گازەت شىعاراتىن بولساق، ءبىز ۇلتتىعىمىزدان، تىلدىك قۇندىلىعىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ۇلتقا ەڭ قاجەت نارسە ءتىل بولسا، ول كىمدە بار؟ بۇگىنگى جاستاردا ما؟ بىزدە مە؟ شىندىعىندا، ءبىزدىڭ بۋىن دا كوپ نارسەدەن ايىرىلىپ قالدى. شەرحان مۇرتازالار ۇلتتى العا سۇيرەدى. ال، قازىرگى جاستاردىڭ جازعان دۇنيەلەرى كوپ ويلاندىرمايدى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ اڭگىمەلەرىن وقىپ وتىرىپ، ءومىردىڭ ىشىنە كىرگەندەي كۇي كەشەتىنبىز. ال، قازىر سونداي دۇنيەلەر بار ما؟ جوق. جولساپارلار بارىسىندا كەرەمەت وچەركتەر تۋىندايتىن.
– ال، اعا بۋىننىڭ جاستارعا كوڭىلى تولماۋىنا نە سەبەپ؟ بۇل جاستاردىڭ، شىن مانىندە، اعا بۋىن كورگىسى كەلگەن بيىكتەن كورىنە الماي جۇرگەنىنەن بە؟ الدە اعا بۋىن زامان تالابىن قابىلداي الماي ءجۇر مە؟
– ءومىر زاڭدىلىعىندا ءبىر ۇرپاق ءبىر ۇرپاقتى جوققا شىعارىپ وتىرادى. «اكەلەر مەن بالالار» تاقىرىبى ماڭگىلىك ماسەلە بولىپ قالادى. الايدا، ەشۋاقىتتا وتكەندى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وتكەندى جوققا شىعارۋ – يمانسىزدىقتىڭ بەلگىسى. مەنىڭ جاستاردىڭ امبيتسياسىنا كوڭىلىم تولمايدى. جاستاردىڭ اراسىندا مىقتىلارى دا بار. ونى دا ايتا كەتۋ كەرەك. مىسالى، جانبولات مامايدىڭ جازعاندارىن وقيمىن. ونىڭ ۇلتقا جانى اشيتىنى كورىنىپ تۇرادى. سىرتتاي ريزا بولىپ وتىرامىن. بىراق، جاستاردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس. ولاردىڭ اراسىندا دارىنسىز، تەك بوس كەۋدەمەن جۇرەتىندەر بار. ءتىپتى، تاقىرىپ قويا الماي تۇرىپ، «مەنىكى عانا دۇرىس» دەيتىندەر كوبەيدى. سول «مەن-مەننەن»، كوكىرەكتەن قۇتىلۋ كەرەك الدىمەن. جانە نەعۇرلىم جاقسىلىقتى كورۋگە تىرىسقان ءجون. ال، بىزدە كەرىسىنشە. قازىر جۋرناليستەردىڭ باستى كەمشىلىگى – بارلىق نارسەدەن تەك جامانشىلىقتى كورگىسى كەلەدى. ويتكەنى، سونداي دۇنيەلەردى جازسا، كورىنىپ قالادى. بۇل – مىسىقتىلەۋ. ولار وزگەدەن ۇيرەنە بەرسىن. بىراق، قازاقتىعىن جوعالتپاسىن.
– سوندا جاستار جوو-دا العان تەوريانى تاجىريبە جۇزىندە پايدالانا الماي ءجۇر مە؟ جۋرناليست بولۋ ءۇشىن تەوريانىڭ قاجەتى شامالى دەيتىندەر دە بار عوي…
– تەوريا قاجەت. مەن ونى جوققا شىعارمايمىن. بىراق، تەوريا دەگەن ماتەماتيكاداعى سياقتى بەلگىلى ءبىر قالىپقا سالىپ جىبەرەتىن قاتىپ قالعان فورمۋلا ەمەس. ادام ءوزىن-ءوزى دامىتۋ كەرەك. تەوريانى بىلە وتىرىپ، جاڭاشا جازۋعا تالپىنعان دۇرىس.
– بۇرىن جاس جۋرناليسكە اعا بۋىن باتاسىن بەرىپ، ۇستازدىق ەتىپ، جول كورسەتەتىن ەدى. ال، قازىر ەكى بۋىن اراسىندا قالىپتاسقان ءوزارا ساباقتاستىق بايقالا بەرمەيدى. بۇل جاقسى ءداستۇر نەگە ءۇزىلىپ قالدى؟
– ءبىز سياقتى اعالاردىڭ كوپشىلىگى جاناشىرلىعىن جوعالتىپ الدى. كۇلدىبادام دۇنيەگە قول قويىپ بەرە سالاتىن بولدى. ەگەر شىن جاناشىر بولاتىن بولسا، دۇرىس باعىت كورسەتۋى كەرەك. ادام شاكىرت تاربيەلەسە، ءبىر ماتەريالدى بولسىن دۇرىستاپ رەداكتسيالاپ بەرەتىن بولسا، ونىڭ جاقسىلىعى جاقسىلىق جاساعان ادامنىڭ ەسىندە قالادى. باياعىدا ارقايسىسىمىزدىڭ جۋرناليستيكادا، ادەبيەتتە ءبىر-ءبىر ۇستازىمىز بولدى. قازىر بۇل ءۇردىس قۇردىمعا كەتكەن. قازىر اركىم ءوز قامىن عانا ويلايدى. «بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن» دەگەندەي.
– جۋرناليست كەز كەلگەن جاعدايدا وبەكتيۆتى كوزقاراسىن جوعالتىپ الماۋى كەرەك. ال، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، ساياسي تاقىرىپتاردى مەملەكەتتىڭ دوتاتسياسىندا وتىرعان باسىلىمدار نەگە بىرجاقتى جازادى؟ اسىرەسە، بۇل كورىنىس جاڭاوزەن وقيعاسىنا قاتىستى اقپارات تاراتۋدا ايقىن بايقالدى…
– قازىرگى باسىلىمداردى كىم قارجىلاندىرسا، ولار سونىڭ ءسوزىن ءسويلەيدى. ياعني، «بيلىك ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن كەزدە باق اۋزىنا كەلگەنىن وتتايدى». ەگەر جۋرناليست اقتى اق، قارانى قارا دەپ ادىلدىك تانىتپاسا، ونىڭ ادامدىعى قايسى، ار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى قايدا؟ ءبىراق، جوعارىدان كەلگەن تاپسىرمانى ورىنداماسا، جۇمىستان شىعىپ قالادى. بۇل دا بار. ءبىر-بىرىنە شاتاستىرىپ، بايلاپ تاستاعان دۇنيە. يمانسىزدىق وسى جەردەن باستاۋ الادى. كەشەگى كۇنى جاڭاوزەندە ءوزىمىزدىڭ باۋىرلارىمىزدىڭ قانى ءتوگىلدى. سونى كورىپ وتىرىپ قالاي عانا ادىلەتسىز بولۋعا بولادى؟ نەگە شىندىقتى ايتپاسقا؟ نەگە شىندىقتى جازباسقا؟ بىراق، ايتىلاتىن شىندىق، ايتىلمايتىن شىندىق بولادى. جۇرتتى ۇرەيلەندىرىپ نەمەسە قوعامنىڭ ءىشىندە ىرىتكى سالاتىن سۇمدىق شىندىقپەن سەنساتسيا جاساۋعا بولمايدى. بۇل جۋرناليستىڭ ورەسىنە بايلانىستى. ول ارتىندا حالىق تۇرعانىن ۇمىتپاسىن. ايتپەسە، ونىڭ ايتاققا كەتكەن يتتەن نە ايىرماسى بار؟ «جات» دەسە جاتىپ، «قاپ» دەسە قاۋىپ، ايتقاننان شىقپايتىن جۋرناليستەن قوعامعا قانداي پايدا بار؟ شىققان ورتاسىن ۇمىتىپ، كوپكە توپىراق شاشادى. بەرىپ وتىرعان سۇيەكتى مۇجيمىن دەپ ادامدىق قاسيەتىن جوعالتادى. جۋرناليسكە ەڭ ءبىرىنشى قاجەتى – ار-يمان. ءبىز از حالىقپىز. ءبىز قانداي جاعداي بولماسىن، ۇلتتى ساقتاۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويماساق، كوپ نارسەدەن ايىرىلىپ قالاتىنىمىز انىق. قىلمىسكەر، كوپ بولسا، ەكى ادامدى ولتىرەر. ال، ءبىر ساناسىز، ارسىز جۋرناليست ءبىر ماقالاسى ارقىلى مىڭنىڭ جۇرەگىن جارالايدى. مىڭداعان ادامنىڭ ساناسىن ۋلايدى. قالامىندا ۇياتى جوق جۋرناليست قىلمىسكەردەن دە قاۋىپتى.
– زامان وزگەرىسىنە بايلانىستى بۇرىنعى كوسەمسوز، وچەرك سياقتى ءبىراز جانرلار گازەت بەتتەرىنەن جويىلىپ بارادى. قازىرگى گازەتتەر قىسقالىق پەن نۇسقالىقتى، اقپاراتتىق ءستيلدى ءجون كورەدى. بۇل دۇرىس ءۇردىس پە؟
– بارلىعى ءورىستىلدى باسىلىمدارعا ەلىكتەپ، قاساڭ عانا دۇنيەلەردى بەرۋگە قۇمار. ورالحان بوكەەۆتەردىڭ كەز كەلگەن وچەركى اڭگىمەگە بەرگىسىز بولاتىن. نەگىزى، كوپ نارسە ءجۋرناليستىڭ جازۋ شەبەرلىگىنە بايلانىستى. ءۇلكەن دۇنيەدەن ءبىر-اق بەتتىك نارسە شىعارۋعا بولادى. شەرحان مۇرتازا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تۇرعان كەزدە كەيدە ماتەريال جازاتىن. جارتى-اق بەتتىك. سول جارتى بەتتىك ماتەريالى ءبىزدىڭ كول-كوسىر جازعانىمىزدان الدەقايدا ارتىق بولاتىن. گازەتتىڭ قوس بەتىن بوس سوزبەن تولتىراتىندار دا بار. قازىر وچەرك دەگەن مۇلدەم جوعالىپ بارادى. مەن 80-جىلدارى ءبىراز الەۋمەتتىك وچەركتەر جازدىم. مەنىڭ «كوكەكتىڭ كۇناسى»، «بال اراسى» سىندى وچەركتەرىم كەيبىر اڭگىمەلەرىمنەن ارتىق دەپ ويلايمىن.
– قازىر حالىققا اقپارات تاراتۋدا ينتەرنەت جەلىلەرىنىڭ بەدەلى ارتتى. ينتەرنەت جۋرناليستيكانىڭ دامۋى جىل سايىن قارقىن الىپ كەلەدى. ال، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءداستۇرلى جۋرناليستيكا مەن مەديا-جۋرناليستيكا سەرىكتەس پە، الدە باسەكەلەس پە؟
– بۇل جەردە سانالى باسەكە جوق. ينەرتسيا دەگەن بار. ەشكىم مىنادان وزايىن دەپ ويلامايدى. اركىم ءوزىنىڭ جۇمىسىن ىستەپ جاتىر. ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىز ينتەرنەت ارقىلى ءبۇكىل تاريحىمىزدى قولدان ءوشىرىپ جاتىرمىز. قاعازعا تۇسكەن دۇنيە ماڭگىلىك. كەيىنگى ۇرپاق قاعازعا قاراپ تاريحتى تانيدى. ال، وسى ەلەكتروندى دۇنيەنىڭ ءبارى سوعان جەتەدى دەپ ويلايسىڭ با؟ كومپيۋتەرىڭ كۇيىپ كەتسە، بار دۇنيەڭنەن ايىرىلاسىڭ. ءبىز عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان قۇندى دۇنيەمىزدى تەحنيكا دەگەن جالماۋىزدىڭ اۋزىنا سالىپ بەرىپ وتىرمىز. مىسالى، قىتاي حالقى بولاشاعىن كەرەمەت ويلايدى. ولاردا اۋا رايى بولجامدارىنىڭ دا ەكى مىڭ جىلدىق جىلناماسى ساقتالعان. ەگەر ءبىز تاريحىمىزدى ساقتاپ قالعىمىز كەلسە، وسى قىتاي داستۇرىنەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ولار كونفۋتسيدىڭ ىلىمىمەن قارۋلانعان. قاعازدى العاش ويلاپ تاپقاندار دا وسىلار. قاعازدىڭ بەتىنە جازىلعان دۇنيە قاسيەتتى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
گۇلناز ساتىبالدىقىزى
پىكىر قالدىرۋ