Didahmet ÄŞİMHAN, QR eñbek siñirgen qayratkeri, jazuşı: «Sanasız, arsız jurnalist qılmıskerden de qauipti»
kerey.kz
– Qazaq jurnalistikasınıñ damu ürdisin qalay bağalaysız? Bügingi jurnalistika törtinşi bilik retindegi funkciyasın qalay atqarıp otır?
– Osıdan biraz jıl bwrın Reseydiñ belgili bir qoğam qayratkeri «Kimniñ qolında BAQ bolsa, bilik sonıñ qolında» degen bolatın. Onıñ osılay aytatın jöni bar. Resey BAQ-ın qolğa wstap twrğan aram piğıldı jurnalisterge (olardıñ köbi orıs emes) küyinip aytqanı. Bwl degenimiz BAQ-tıñ ömirdi özgertip jiberuge qauqarı bar degen söz. Kez kelgen wyım, kez kelgen partiya öz biligin BAQ arqılı jürgizedi. Mine, osı jerde jurnalistikanıñ qoğamdağı ornı körinedi. Qwday meniñ mañdayıma mınaday nesibeni jazıptı. Jurnalistikadağı 36 jıl qızmetimniñ 15 jılın keñes däuirinde ötkizdim. Qalğanın täuelsizdik jıldarında atqarıp kele jatırmın. Eki ömir, eki qoğamdıq formaciya, eki türli ideologiya. Ärine, qazir bizde ideologiya bar bolsa. Keñestik kezeñde «Qazaq ädebieti», «Qazaqstan pioneri» gazetterinde qızmet etsem, al, täuelsizdik twsında tek bir ğana «Türkistan» gazetinde istep kele jatırmın. Mañayımızda şığıp jatqan merzimdi basılımdardıñ bärin qadağalap otıramın.
– Eki kezeñniñ bir-birinen ayırmaşılığı qanday?
– Keñestik kezeñde jurnalistika, şın mäninde, törtinşi bilik därejesinde boldı. Öytkeni, BAQ-pen, äsirese, gazettermen sanasatın. Äkim-qaralar da, halıq ta. Ol uaqıtta jurnalisterden qorqatın. Mäsele qorıqqanda emes. Gazet betterine şıqqan sın materialdardan nätije şığatın. Biz ol uaqıtta eñbegimizdiñ jemisin kördik. Al, qazir şe? Qazir jurnalistika törtinşi bilik emes, tek qoğamdıq pikirdi qalıptastıruşı ğana. Keñestik kezeñde jazuğa tıyım salınğan taqırıptar boldı. Men bir jıldarı balalar üyi turalı maqala jazbaqşı bolğanımda biraz kedergige tap boldım. Ol kezde «bizde panasız, beyşara balalar joq» degen pikir qalıptastırdı. Al, qazir kez kelgen telearna zorlıq-zombılıq, wrlıq, qılmıstı jarısa habarlaydı. Onı körip otırıp ömirden tüñilip ketesiñ. Mine, demokratiyanıñ atın jamılıp, qoğamda keleñsiz körinisterdi köp körsetu arqılı eldi dürliktirip otır. Jurnalistika qoğamdı qoltıqtan demegenniñ ornına oğan köp jağdayda qarsı qızmet etip jatır.
– Sol kezeñde basılımdar oqılımdı, taralımdı edi. Qazirgi qazaq gazetteriniñ jayı öziñizge belgili. Bwğan sebepti siz qaydan izdegen bolar ediñiz? Oqırmannıñ qwlıqsızdığınan ba, älde televidenie men internet röliniñ artqanınan ba? Älde basşılıqtıñ bwrınğı mıqtı wyımdastıruşılıq mektebi älsirep ketti me?
– Mwnıñ birneşe sebebi bar. Salıstırmalı türde aytayın. Men «Qazaq ädebieti» gazetinde istegende, ol basılım 140 mıñ, «Egemen Qazaqstan» 250 mıñğa juıq, al, «Qazaqstan äyelderi» jurnalı 480 mıñ, «Leninşil jas» («Jas Alaş») 300 mıñ taralımmen şıqtı. Al, qazir bwl şekke jetu armanğa aynaldı. Birinşi sebebi, täuelsizdiktiñ alğaşqı jıldarı jağday qiın boldı. Osınday qiın kezeñde basılımdarğa jazılu bwrınğı inerciyasınan ayırılıp qaldı. Halıqta aqşa joq. Gazet-jurnalğa jazıludı wmıttı. Bwrın gazetterge mäjbürlep bolmasa da jazıluğa talap qoyatın. Ekinşiden, ol kezde ideologiya boldı. Partiya qarudıñ eñ ülkeni baspasöz ekenin bildi, onı dwrıs paydalandı. Ideologiya degen söz birinşi jüretin. Al, qazir bwl sözdi auızğa da almaydı. Üşinşiden, bwrın Qazaqstan boyınşa 5-6 ğana gazet şıqtı. Al, qazir bir Şımkenttiñ özinde 400-den astam gazet şığadı eken. Halıqtıñ barlıq basılımdarğa jazıluğa qaltası kötere bermeydi. Oğan qosa, halıqtıñ qabıldauı men oy deñgeyi özgerdi. Jeñil dünielerge jappay bet bwra bastadı.
– Bizde jurnalisterdiñ basım böligi köpşilikke aqılgöysu ädetinen arıla almay keledi. Mäseleni taldap, jan-jaqtı jazğannan göri danışpansıp ketu basım. Jurnalistiñ sub'ektivti közqarası men emociyasına köbirek jol beriledi. Bwl aurudan qazaq jurnalistikası qalay ayığadı? Qazaq oqırmandarınıñ azayuına tağı bir sebep osı emes pe?
– Ömirde eşbir artıq dünie joq. Bizge keyde aqılgöysu de, köpsözdilik te kerek. Halqımızdıñ özindik mentaliteti bar. Tek orıstıñ, Europanıñ stilimen jazatın bolsaq, jan düniemizdi qasañdatıp alamız. Ärine, aqıl aytudan aulaq bolğan jön. Eger biz taza, naqtı faktilerge ğana süyensek, adamnıñ jan düniesi tasada qaladı. Adamğa jılı söz de, aqıl söz de qajet. Sonıñ işinen oqırman elekten ötkizip, özine qajetin ğana aladı. Ayta keterligi, bizdiñ jurnalisterge ob'ektini tereñ zertteu men faktini dwrıs oynata bilu jetispeydi. Äzilhan Nwrşayıqov bir bet material jazu üşin bir däpter material jinaydı eken. Barlıq faktini qorıta otırıp, onıñ onnan birin paydalanudıñ özi jetistik. Bügingi küni onday qasiet «Egemen Qazaqstandağı» Janbolat Aupbaevta bar. Barlıq faktini jinap, tauday dünieden bir uıs qana dünie şığaradı. Paustovskiydiñ «Zolotaya roza» degen şığarması bar. Altınnıñ tozañdarın jinap, eritip, sodan rayhan gülin jasaydı. Mine, jazuşı da, jurnalist te kez kelgen dünieden rayhan gülin jasauı tiis. Erinbey izdenu arqılı ğana jaqsı dünie şığaruğa boladı. Eger qazaq jurnalistikasına sındı osı jağınan qoysañdar men sendermen kelisemin.
– «Ağa buın keñestik kezeñdegi qalıptan şığa almay jür» degen pikirge qanday uäj aytasız? Olar bügingi jurnalistikağa ilese alıp jür me?
– Bwl – qazirgi keybir jastardıñ astamşıldığı. Bügingi jastar tilimen gazet şığaratın bolsaq, biz wlttığımızdan, tildik qwndılığımızdan ayırılıp qaluımız äbden mümkin. Wltqa eñ qajet närse til bolsa, ol kimde bar? Bügingi jastarda ma? Bizde me? Şındığında, bizdiñ buın da köp närseden ayırılıp qaldı. Şerhan Mwrtazalar wlttı alğa süyredi. Al, qazirgi jastardıñ jazğan dünieleri köp oylandırmaydı. Sayın Mwratbekovtiñ äñgimelerin oqıp otırıp, ömirdiñ işine kirgendey küy keşetinbiz. Al, qazir sonday dünieler bar ma? Joq. Jolsaparlar barısında keremet oçerkter tuındaytın.
– Al, ağa buınnıñ jastarğa köñili tolmauına ne sebep? Bwl jastardıñ, şın mäninde, ağa buın körgisi kelgen biikten körine almay jürgeninen be? Älde ağa buın zaman talabın qabılday almay jür me?
– Ömir zañdılığında bir wrpaq bir wrpaqtı joqqa şığarıp otıradı. «Äkeler men balalar» taqırıbı mäñgilik mäsele bolıp qaladı. Alayda, eşuaqıtta ötkendi joqqa şığaruğa bolmaydı. Ötkendi joqqa şığaru – imansızdıqtıñ belgisi. Meniñ jastardıñ ambiciyasına köñilim tolmaydı. Jastardıñ arasında mıqtıları da bar. Onı da ayta ketu kerek. Mısalı, Janbolat Mamaydıñ jazğandarın oqimın. Onıñ wltqa janı aşitını körinip twradı. Sırttay riza bolıp otıramın. Biraq, jastardıñ bäri birdey emes. Olardıñ arasında darınsız, tek bos keudemen jüretinder bar. Tipti, taqırıp qoya almay twrıp, «meniki ğana dwrıs» deytinder köbeydi. Sol «men-mennen», kökirekten qwtılu kerek aldımen. Jäne neğwrlım jaqsılıqtı köruge tırısqan jön. Al, bizde kerisinşe. Qazir jurnalisterdiñ bastı kemşiligi – barlıq närseden tek jamanşılıqtı körgisi keledi. Öytkeni, sonday dünielerdi jazsa, körinip qaladı. Bwl – mısıqtileu. Olar özgeden üyrene bersin. Biraq, qazaqtığın joğaltpasın.
– Sonda jastar JOO-da alğan teoriyanı täjiribe jüzinde paydalana almay jür me? Jurnalist bolu üşin teoriyanıñ qajeti şamalı deytinder de bar ğoy…
– Teoriya qajet. Men onı joqqa şığarmaymın. Biraq, teoriya degen matematikadağı siyaqtı belgili bir qalıpqa salıp jiberetin qatıp qalğan formula emes. Adam özin-özi damıtu kerek. Teoriyanı bile otırıp, jañaşa jazuğa talpınğan dwrıs.
– Bwrın jas jurnaliske ağa buın batasın berip, wstazdıq etip, jol körsetetin edi. Al, qazir eki buın arasında qalıptasqan özara sabaqtastıq bayqala bermeydi. Bwl jaqsı dästür nege üzilip qaldı?
– Biz siyaqtı ağalardıñ köpşiligi janaşırlığın joğaltıp aldı. Küldibadam düniege qol qoyıp bere salatın boldı. Eger şın janaşır bolatın bolsa, dwrıs bağıt körsetui kerek. Adam şäkirt tärbielese, bir materialdı bolsın dwrıstap redakciyalap beretin bolsa, onıñ jaqsılığı jaqsılıq jasağan adamnıñ esinde qaladı. Bayağıda ärqaysısımızdıñ jurnalistikada, ädebiette bir-bir wstazımız boldı. Qazir bwl ürdis qwrdımğa ketken. Qazir ärkim öz qamın ğana oylaydı. «Balapan basımen, twrımtay twsımen» degendey.
– Jurnalist kez kelgen jağdayda ob'ektivti közqarasın joğaltıp almauı kerek. Al, qoğamdıq-äleumettik, sayasi taqırıptardı memlekettiñ dotaciyasında otırğan basılımdar nege birjaqtı jazadı? Äsirese, bwl körinis Jañaözen oqiğasına qatıstı aqparat taratuda ayqın bayqaldı…
– Qazirgi basılımdardı kim qarjılandırsa, olar sonıñ sözin söyleydi. YAğni, «Bilik oyına kelgenin istegen kezde BAQ auzına kelgenin ottaydı». Eger jurnalist aqtı aq, qaranı qara dep ädildik tanıtpasa, onıñ adamdığı qaysı, ar aldındağı jauapkerşiligi qayda? Biraq, joğarıdan kelgen tapsırmanı orındamasa, jwmıstan şığıp qaladı. Bwl da bar. Bir-birine şatastırıp, baylap tastağan dünie. Imansızdıq osı jerden bastau aladı. Keşegi küni Jañaözende özimizdiñ bauırlarımızdıñ qanı tögildi. Sonı körip otırıp qalay ğana ädiletsiz boluğa boladı? Nege şındıqtı aytpasqa? Nege şındıqtı jazbasqa? Biraq, aytılatın şındıq, aytılmaytın şındıq boladı. Jwrttı üreylendirip nemese qoğamnıñ işinde iritki salatın swmdıq şındıqpen sensaciya jasauğa bolmaydı. Bwl jurnalistiñ öresine baylanıstı. Ol artında halıq twrğanın wmıtpasın. Äytpese, onıñ aytaqqa ketken itten ne ayırması bar? «Jat» dese jatıp, «Qap» dese qauıp, aytqannan şıqpaytın jurnalisten qoğamğa qanday payda bar? Şıqqan ortasın wmıtıp, köpke topıraq şaşadı. Berip otırğan süyekti mwjimın dep adamdıq qasietin joğaltadı. Jurnaliske eñ birinşi qajeti – ar-iman. Biz az halıqpız. Biz qanday jağday bolmasın, wlttı saqtaudı birinşi orınğa qoymasaq, köp närseden ayırılıp qalatınımız anıq. Qılmısker, köp bolsa, eki adamdı öltirer. Al, bir sanasız, arsız jurnalist bir maqalası arqılı mıñnıñ jüregin jaralaydı. Mıñdağan adamnıñ sanasın ulaydı. Qalamında wyatı joq jurnalist qılmıskerden de qauipti.
– Zaman özgerisine baylanıstı bwrınğı kösemsöz, oçerk siyaqtı biraz janrlar gazet betterinen joyılıp baradı. Qazirgi gazetter qısqalıq pen nwsqalıqtı, aqparattıq stil'di jön köredi. Bwl dwrıs ürdis pe?
– Barlığı orıstildi basılımdarğa eliktep, qasañ ğana dünielerdi beruge qwmar. Oralhan Bökeevterdiñ kez kelgen oçerki äñgimege bergisiz bolatın. Negizi, köp närse jurnalistiñ jazu şeberligine baylanıstı. Ülken dünieden bir-aq bettik närse şığaruğa boladı. Şerhan Mwrtaza «Qazaq ädebieti» gazetiniñ bas redaktorı bolıp twrğan kezde keyde material jazatın. Jartı-aq bettik. Sol jartı bettik materialı bizdiñ köl-kösir jazğanımızdan äldeqayda artıq bolatın. Gazettiñ qos betin bos sözben toltıratındar da bar. Qazir oçerk degen müldem joğalıp baradı. Men 80-jıldarı biraz äleumettik oçerkter jazdım. Meniñ «Kökektiñ künäsi», «Bal arası» sındı oçerkterim keybir äñgimelerimnen artıq dep oylaymın.
– Qazir halıqqa aqparat taratuda internet jelileriniñ bedeli arttı. Internet jurnalistikanıñ damuı jıl sayın qarqın alıp keledi. Al, sizdiñ oyıñızşa, dästürli jurnalistika men media-jurnalistika seriktes pe, älde bäsekeles pe?
– Bwl jerde sanalı bäseke joq. Inerciya degen bar. Eşkim mınadan ozayın dep oylamaydı. Ärkim öziniñ jwmısın istep jatır. Eñ ökiniştisi, biz internet arqılı bükil tarihımızdı qoldan öşirip jatırmız. Qağazğa tüsken dünie mäñgilik. Keyingi wrpaq qağazğa qarap tarihtı tanidı. Al, osı elektrondı dünieniñ bäri soğan jetedi dep oylaysıñ ba? Komp'yuteriñ küyip ketse, bar dünieñnen ayırılasıñ. Biz ğasırlar boyı jalğasıp kele jatqan qwndı düniemizdi tehnika degen jalmauızdıñ auzına salıp berip otırmız. Mısalı, qıtay halqı bolaşağın keremet oylaydı. Olarda aua rayı boljamdarınıñ da eki mıñ jıldıq jılnaması saqtalğan. Eger biz tarihımızdı saqtap qalğımız kelse, osı qıtay dästürinen üyrenuimiz kerek. Olar Konfuciydiñ ilimimen qarulanğan. Qağazdı alğaş oylap tapqandar da osılar. Qağazdıñ betine jazılğan dünie qasietti.
– Äñgimeñizge raqmet!
Gülnaz SATIBALDIQIZI
Pikir qaldıru